به بائودولینو نزدیک می‌شویم!

تخصص اومبرتو اکو دوران قرون وسطی است. قبلاً در مورد شاهکارهایی که از ایشان خوانده‌ام چیزهایی نوشته‌ام: «نام گل سرخ»، «آونگ فوکو» و «گورستان پراگ». بد نیست به عنوان مقدمه‌ برای نوشتن مطلب مربوط به «بائودولینو» کمی به زمان-مکانی که داستان در آن می‌گذرد بپردازیم، اگرچه می‌تواند برای برخی مخاطبان توضیح واضحات و تکرار مکررات باشد.

قرون وسطی به دوران مابین دوران تمدن یونان و روم و دوره رنسانس اطلاق می‌شود یعنی با کمی گِرد کردن؛ حدفاصل سالهای 500 تا 1500 میلادی که معمولاً آن را دورانی سرشار از بربریت و واپس‌گرایی، جهل و خرافات و توقف کلیه فعالیت‌های هنری، ادبی، علمی آموزشی و... می‌شناسیم. همچون دره‌ای سیاه مابین دو قله‌ی سپیدپوش از برف! این تلقی تحت‌تأثیر تاریخ‌نگاران و تحلیل‌گران دوره رنسانس و عصر روشنگری شکل گرفته که طبعاً کمی مبالغه‌آمیز و بعضاً نادرست است. واقعیت این است که بسیاری از دستاوردهای قرون اخیر بر روی ستون‌هایی قرار دارد که در قرون وسطی خواسته یا ناخواسته پی‌ریزی شده است.

قرون وسطی را می‌توان به دو نیمه تقسیم کرد: نیمه اول (بین سالهای 500 تا 1000) که بیشتر با آشفتگی‌های ناشی از سقوط امپراتوری روم (بخش غربی) نشانه‌گذاری می‌شود. در محدوده این امپراتوری عموماً برای نام‌گذاری ساکنین مناطق بالاتر از رود دانوب و راین عنوان عمومی «بربر» به کار می‌رفت. این عنوان البته زیاد هم غیرمنصفانه نبود! اما قابل تأمل است که نهایتاً همین بربرها موجبات سقوط روم را فراهم آوردند و در نیمه اول قرون وسطی انواع و اقسام آنها موفق شدند روی قلب امپراتوری سابق (رم شهر بی‌دفاع) یادگاری‌های عمیقی رسم کنند. خشونت، جنگ، از دست رفتن ثبات و طبعاً از دست رفتن برخی دستاوردهای ناشی از ثبات، از شاخصه‌های این نیمه است.

در نیمه دوم (بین سالهای 1000 تا 1500) آرام‌آرام نظم سیاسی اجتماعی جدیدی شروع به شکل‌گیری می‌کند. فعالیت کلیسا به عنوان یکی از نهادهای بازمانده از دوره قبل، در جهت تبلیغ و اشاعه مسیحیت در نقاط عقب‌مانده‌تر و باصطلاح بربرنشینِ اروپا (نظیر آلمان و فرانسه و انگلستانِ کنونی) به بار می‌نشیند. مبلغان مسیحی به عنوان افراد باسواد (و گاه تنها افراد باسواد!) وارد دم‌ودستگاه قدرتهای محلی و منطقه‌ای می‌شوند و نوعی ارتباط نظام‌مند شکل می‌گیرد. فئودالیسم که در واقع واکنشی به نابسامانی‌های پس از سقوط امپراتوری روم است شکل گرفته و در همین دوران به اوج می‌رسد. اگر در سیستم قبلی امپراتور و سنا و ایالت و شهر نقش اساسی داشتند در این دوره یک نظام مبتنی بر قرارداد و قول‌وقرار دوطرفه گسترش می‌یابد؛ همانند سیستم عصبی در نوزاد که به مرور در تمام بدن گسترش و تکامل پیدا می‌کند. در واقع در پایان این فرایند تکاملی است که مفهوم «ملت» شکل می‌گیرد. ریشه‌های مفاهیم یا نهادهایی چون حکومت انتخابی، سرمایه‌داری، دانشگاه، علوم تجربی و... همه در همین دوره قرار دارد.

در ابتدای نیمه دوم قرون وسطی، اقتدار مرکزی در هیچ‌یک از نقاط مختلف اروپا وجود نداشت اما در انتهای این دوره در انگلستان، فرانسه و اسپانیا دولت‌های مرکزی نیرومندی به وجود آمده بود. البته این فرایندی جبری نبود چرا که مثلاً مناطقی مانند آلمان و ایتالیای کنونی که در ابتدای این نیمه، اقتدار مرکزی بیشتری داشتند (تحت عنوان امپراتوری مقدس روم... با امپراتوری روم اشتباه نشود) در انتها از چنین خصوصیتی برخوردار نبودند. شارلمانی نخستین امپراتور مقدس روم است که در سال 800 میلادی قسمتهای وسیعی از اروپا  را زیر پرچم خود داشت اما به مرور این عنوان و البته قلمروش آب رفت. ژرمن‌ها که هنوز از بربریت خود خیلی فاصله نگرفته بودند این عنوان را بر روی پادشاه خود گذاشتند؛ پادشاهانی که توسط زمین‌داران بزرگ آن قلمرو انتخاب می‌شد، قلمروی که تمام نواحی ژرمن‌نشین در آلمان کنونی و شمال ایتالیا را شامل می‌شد. رابطه این امپراتوری و کلیسا رابطه‌ای جالب و خواندنی است و اتفاقاً داستان بائودولینو در همین زمان-مکان می‌گذرد (اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم) و بازتاب خوبی از این روابط را انعکاس می‌دهد. هرگاه امپراتورها قدرت بالایی داشتند هوس بر عهده گرفتن جایگاه پادشاه-روحانی در وجودشان غلیان می‌کرد (جایگاهی که در روم شرقی مورد مشابه آن  تقریباً وجود داشت) و دوست داشتند که در تمامی حوزه‌ها ولایت مطلقه را داشته باشند. کلیسا هم البته حربه تکفیر را در دست داشت و از آن استفاده هم می‌کرد و در دوره‌هایی که پاپ قدرت لازم را داشت با همین حربه کاری می‌کرد که امپراتور روی زانو برای دست‌بوسی شرفیاب شود.

در نیمه اول قرون وسطی دستگاه پاپی ضعیف بود و نامزدهای مورد نظر گاه با رشوه و توطئه به این مقام دست می‌یافتند و به همین سبب امپراتوران و پادشاهان دستِ بالا را داشتند و گاه در انتخاب پاپ مستقیماً دخالت می‌کردند و همواره انتخاب اسقف‌ها در حوزه‌های تحت کنترل را خودشان انجام می‌دادند. پاپ گریگوری هفتم کسی بود که برای اصلاح این نظام فاسد دست بالا زد و ابتدا انتخاب پاپ را در اختیار شورایی از کاردینال‌ها قرار داد و سپس انتخاب مقامات مختلف روحانی را در انحصار سلسله‌مراتب کلیسا قرار داد. این امر البته به راحتی میسر نشد و مناقشات بسیاری را ایجاد کرد. یکی از امپراتورهایی که در این زمینه اوج و فرودهای بسیاری را تجربه کرد فردریک اول ملقب به بارباروسا (ریش قرمز) بود. داستان بائودولینو ارتباط بسیار تنگاتنگی با ایشان دارد.

مناقشات فوق سبب می‌شد که اقتدار مرکزی امپراتوری سست شود و این امر اجازه می‌داد که تحرکات گریز از مرکزی در نقاط مختلف قلمرو شکل بگیرد: شکل‌گیری شهرهای جدید و اتحاد آنها با یکدیگر در مقابله با امپراتور. جنگ‌های فردریک با این شهرها و اتحادیه لومبارد در شمال ایتالیا تقریباً در بخش اعظم دوران حکومت او تداوم داشت و باعث تضعیف او شد. او نهایتاً مجبور به سازش شد و در نتیجه آن شهرها به صورت دولت‌های خودگردان جداگانه به رسمیت شناخته شدند؛ موضوعی که سبب شد ایتالیا تا قرن نوزدهم به ملتی واحد بدل نشود. در آلمان هم به‌گونه‌ای دیگر چنین سرنوشتی رقم خود: امپراتور برای تأمین مالی لشگرکشی‌های خود مجبور شد از بسیاری از حقوق خود در مقابل پرنس‌های آلمانی (زمین‌داران بزرگ) صرف‌نظر کند و عملاً اقتدارش را از دست داد.

موضوع مهم دیگری که در نیمه دوم قرون وسطی رخ داد و بسیار در روند تکاملی این منطقه از دنیا و بلکه کل دنیا تأثیرگذار بود جنگهای صلیبی است. امپراتوران روم شرقی (بیزانس) که خطر نیروهای تازه شکل گرفته از مسلمانان (در این مقطع سلجوقیان هستند که در آسیای صغیر گسترش می‌یابند) را از نزدیک حس می‌کردند تلاش کردند تا اختلافات بنیادین خود را با کلیسای کاتولیک و بخش عقب‌مانده و وحشی اروپا کنار بگذارند و تحت عنوان جنگ مقدس و آزاد کردن مقبره مسیح از این نیروها استفاده کنند. این ریسک بسیار بزرگی بود هرچند که در جنگ اول موفقیت‌هایی را کسب کردند اما این کش و واکش تا جنگ نهم ادامه یافت که هیچکدام توفیق آنچنانی نداشت اما انقراض امپراتوری روم شرقی را کلید زد. جنگ سوم صلیبی در زمان فردریک بارباروسا شکل گرفت و بخشی از داستان هم در این دوران جریان دارد.

اما چرا امپراتوری روم شرقی از این طریق دچار ضعف شد؟ نیروهایی که برای جنگ چهارم به سمت اورشلیم عازم بودند سرِ راهشان ابزاری شدند در جهت جنگ قدرت در قسطنطنیه! و لاتینی‌ها (اهالی روم شرقی، غربیان را اینچنین خطاب می‌کردند) کاری با این عروس شهرهای دنیا (در آن زمان) کردند که الان تکه‌پاره‌های باقی‌مانده از یادگارهای آن تمدن را باید در نقاط مختلف اروپا مشاهده کرد! این هم یکی از نقاط کلیدی داستان بائودولینو است و باصطلاح زمان حالِ روایت داستان در همین زمان سقوط قسطنطنیه در سال 1204 میلادی است.

...............................

پ ن 1: باقی موارد را هم بگذاریم برای مطلب اصلی!

پ ن 2: به گمانم باید چند تا کتاب نازک بخوانم که زمان‌بندی مطالب اینچنین دچار نابسامانی نشود!! مثلاً یک کار از اریک امانوئل اشمیت (گل‌های معرفت)، تدفین مادربزرگ (مارکز) و مأمور ما در هاوانا (گراهام گرین)... برنامه‌های بعدی خواهند بود.

از خوش‌شانسی‌هایت بگو! (2)

دیدن قاطرهای امام‌زاده داوود!

بی‌تردید یکی از خوش‌شانسی‌های بزرگ من وقتی رخ داد که خواهر بزرگترم دیپلم گرفت. ظاهراً بین او و پدرم قول‌وقراری گذاشته شده بود که بعد از کنکور به امام‌زاده داوود بروند. شبی که قرار بود فردا صبحش بروند از این قضیه باخبر شدم و آمادگی خودم را به ایشان ابلاغ کردم! آنها پس از بازگو نمودن سختی راه و تلاش برای انصراف من، وقتی با قاطعیت من روبرو شدند به ظاهر سپر انداختند و به رختخواب رفتند و سحرگاه خیلی آرام بلند شدند و برای رفتن آماده شدند. بعد پاورچین پاورچین به سمت درِ خروج رفتند اما همانگونه که از یک پسربچه هشت نُه ساله انتظار می‌رود ناگهان مثل عقاب بر سرشان فرود آمدم. تطمیع و تهدید و می‌رویم آمپول بزنیم و زود برمی‌گردیم، دیگر هیچ فایده‌ای نداشت.

در میدان آزادی سوار مینی‌بوس‌ به مقصد فرحزاد شدیم. طبعاً ایستگاه و خط و سوسول‌بازی‌های کنونی وجود نداشت؛ یک مینی‌بوس در گوشه‌ای از میدان توقف می‌کرد، راننده یا شاگردش شروع می‌کرد به فریاد زدن مقصد. صندلی‌ها که پر می‌شد نوبت به پر کردن فضای وسط می‌رسید و با توجه به ارتفاع سقف ماشین، آدمها می‌بایست در حالت نیمه‌خم کنار یکدیگر قرار می‌گرفتند. بعد همین‌طور که تعداد مسافران بیشتر می‌شد درهم‌فرورفتگی و چگالیِ انسانی افزایش می‌یافت. یکی از وظایف شاگرد راننده در نهایت تلاش ویژه برای بسته شدن درِ مینی‌بوس بود که شرایط مشابه آن را می‌توانید در این ابزارهای خانگی تهیه کالباس تجربه کنید. همه وسایل نقلیه عمومی تقریباً همین وضعیت را داشتند.

بعد از طی مسیر قابل توجهی در خارج از شهر بالاخره به فرحزاد رسیدیم. آنجا آغاز مسیر پیاده‌روی به سمت امام‌زاده داوود بود. البته یک‌سری شورولت‌های قدیمی وجود داشت که تا جایی از مسیر شما را می‌برد؛ به گمانم تا کمی بعد از جایی به نام یونجه‌زار، جایی که مسیر قاطر‌ رو آغاز می‌شد. قرار ما این بود که کل مسیر را پیاده برویم. چیزی که از ابتدای مسیر و انواع فروشنده‌ها در خاطرم مانده دستفروش‌هایی بودند که «چوب‌دستی» می‌فروختند: چوب‌های صاف‌وصوفی که با چاقو تراش خورده بودند و برای خریداران می‌توانستد کمک بزرگی باشند.

قاطرها در کاروان‌های چندتایی درحالی‌که بارِ قابلِ توجهی بر روی دوش‌شان قرار می‌گرفت دنبال هم قطار می‌شدند و حرکت می‌کردند. بارِ آنها شامل تمام لوازم مورد نیاز جهت اقامت یکی دو روزه و شاید چند روزه از لباس و ظرف و ظروف و آب و آفتابه گرفته تا گاز پیک‌نیکی و لحاف‌تُشک و... باضافه خود زائران بود. در لجاجت قاطر جماعت زیاد شنیده‌اید اما آن قاطرها بعضاً با آن بارهای سنگینی که حمل می‌کردند به نظرم حق داشتند که برای کم کردن مسیرشان روی سانتی‌مترها حساب کنند! شاید به همین خاطر بود که در لبه پرتگاه قدم برمی‌داشتند و حاضر نبودند که راه خود را اندکی اضافه کنند و از مسیر صاف خارج شده و از پرتگاه فاصله بگیرند. البته شاید هم روی کم شدن بار خود در اثر پرت شدن آن به دره‌ها حساب باز کرده بودند! در هر صورت یکی از جاذبه‌های مسیر همین قاطرها بودند که در نوع خودشان همانند ترن‌هوایی با همه آن هیجاناتش عمل می‌کردند. دیدن آنها از نزدیک هم خالی از لطف و هیجان نبود!

نزدیک ظهر بالاخره این پیاده‌روی سنگین که بیشتر هم سربالایی بود به پایان رسید و ما به جایی رسیدیم که آبادی و امامزاده خود را نشان دادند و به آن سمت سرازیر شدیم. رسیدن به مقصد همیشه لذت‌بخش است. گمانم یکی دو ساعت توقف داشتیم و بعد از همان مسیر بازگشتیم. تا همینجای قضیه واقعاً خوش‌شانس بودم که این مسیر را در دوران کودکی تجربه کردم اما یک اتفاق کوچک در مسیر بازگشت، این سفر را خاطره‌انگیزتر کرد. من همانند اکثر پسربچه‌ها (حداقل در آن زمان) عاشق دویدن در کوه و به‌خصوص سرازیری‌ها بودم. در این مسیر یک چوبدستی هم داشتم که نقش ترمز را برایم بازی می‌کرد. می‌دویدم و تهِ مسیر توقف می‌کردم و به خواهر و پدرم که آرام‌آرام پایین می‌آمدند نگاه می‌کردم. در یکی از همین توقف‌ها و انتظار کشیدن‌ها پیرمردی از دویدن و نحوه استفاده از چوبدستی توسط من تعریف کرد و خیلی هنرمندانه آن را از من طلب کرد. آن زمان فاکتور فردینوسین خون ما عموماً بالا بود و من هم که در حال و هوای عرفانی زیارت بودم لذا بدون معطلی درخواست او برای چوبدستی را اجابت کردم. واقعاً خیلی هم به چوبدستی نیاز نداشتم.

بخشی از مسیر به «کتل خاکی» معروف بود؛ مسیری شنی که شیب بالایی داشت و باید در هنگام پایین رفتن از آن دقت می‌کردیم. البته مسیرِ معمول این کتل را دور می‌زد و طبعاً طولانی‌تر بود. به اصرار من، ما تصمیم گرفتیم کتل‌خاکی را مستقیم پایین برویم. جلو افتادم و گفتم من برای شما جای پا درست می‌کنم تا شما سریع‌تر پایین بیایید. چند متر اول خیلی خوب پیش رفت اما شیب بالا سبب شد که سرعت من گام به گام  افزایش پیدا کند و خیلی زود کنترل آن کاملاً از دستم خارج شد!

بدون هیچ کنترلی به سوی پایین دره شلیک شده بودم. صدای پدرم از پشت سر می‌آمد که فریاد می‌زد و از کسانی که در مسیر مخالف بالا می‌آمدند می‌خواست که مرا متوقف کنند. اولین نفری که به ندای پدرم پاسخ داد مردی بود که دو دستش را از هم باز کرده بود و گمان می‌کرد من خیلی آرام در آغوش او جای خواهم گرفت اما در آخرین لحظه وقتی سرعت مرا دید جاخالی داد. ترس و بُهتی که در چهره‌اش بود هیچگاه از خاطرم محو نمی‌شود. احتمالاً زبان حال پدرم وقتی به دنبال من می‌دوید این عبارات بود: «او می‌دویدُ، من می‌دویدم...»!

وقتی از کنار یک بوته بزرگ عبور می‌کردم بی‌اختیار یکی از شاخه‌ها را گرفتم اما فقط کف دستم را جر داد و به توقف من کمکی نکرد. چند متر پایین‌تر دو سرباز در حال صعود بودند. یکی از آنها دست راستش را جلوی من قرار داد و شکم من محکم با ساعد او برخورد کرد. حالا دیگر من نمی‌دویدم! چون با این برخورد در هوا معلق شدم و باقی مسیر را مثل یک گلوله غلتان به سمت پایین غلتیدم. تا جایی که خاطرم هست پایین کتل‌خاکی چندتا درخت بود و بعد پرتگاه و دره‌ای بود که در کف آن نهر آبی جریان داشت. من وقتی چشم باز کردم کنار همین نهر بودم. ظاهراً به یکی از همان درخت‌ها برخورد کرده و بیهوش متوقف شده بودم.

زخمها و کبودی‌های زیادی داشتم اما فقط دماغم شکسته بود. واقعاً خوش‌شانس بودم!

...............................

پ ن 1: قول و قرار و نذر و نیاز و جوایز قدیمی‌ها چقدر با نسل‌های جدید تفاوت پیدا کرده است؟! با رسم شکل توضیح دهید!

پ ن 2: اگر فکر می‌کنید من در اثر این سقوط متنبه شده و رفتار متفاوتی در کوه‌پیمایی خود در پیش گرفتم اشتباه می‌کنید. آنچه باعث شد این رفتار تغییر کند حادثه دیگری بود!!    

پ ن 3: تا کتاب بعدی خوانده و مطلبش نوشته شود گریزی از این خاطره‌نویسی‌ها نیست!  

وضعیت سفید!!

کلاس‌بندی تمام شد و مدرسه رسماً برای من شروع شد. سی‌ویکم شهریور. آن زمان هم بودند مادرانی که برای بازگرداندن فرزندشان پشت در مدرسه منتظر ایستاده باشند اما اکثریت با ما بود که پیاده به خانه بازمی‌گشتیم. از خواهر و برادرانم تعریف «لوح زرین» را زیاد شنیده بودم و شاید باورتان نشود ولی واقعاً دوست داشتم روزی به آنجا بروم! از مدرسه که بیرون می‌آمدیم، آن روبرو کوه‌های شمالی تهران را می‌دیدیم. کمی متمایل به سمت راست‌مان، توقفگاه و تعمیرگاه شرکت واحد بود و گاهی می‌شد اتوبوس‌های غول‌پیکر دوطبقه را آنجا دید. روبروی توقفگاه خیابانی بود به سمت جنوب که انتهایش به حاشیه میدان آزادی می‌رسید. سمت چپ این راه یک باغ سرسبز با دیوارهای بلند و سمت راست آن چند زمین کشاورزی بود. مسیر برگشت من از مدرسه همین خیابان بود. خانه ما پشت آن باغ‌ها بود اما درختان بلند و در هم فرورفته اجازه دیدن خانه را نمی‌داد. نهر پرآبی هم بود که ما معمولاً از روی لنگه‌ دری چوبی که به عنوان پل روی نهر کار گذاشته بودند، از روی آن عبور می‌کردیم. سال قبلش، دوره آمادگی یا همین پیش‌دبستانی فعلی را در همین مدرسه گذرانده بودم؛ زمانی که کلاس‌ها جداسازی و مربی و معلم‌ها هنوز مقنعه‌به‌سر نشده بودند. بعد از چندبار رفت و برگشت با بزرگترها، خودم این مسیر را می‌رفتم و می‌آمدم. امسال که حسابی بزرگ شده بودم!

به در خانه که رسیدم مطابق معمول زنگ نزدم، از در بالا ‌رفتم و یک لنگه کفشم را با دقت طوری روانه آن‌طرف کردم که روی زنجیرِ در فرود بیاید و در باز شود. صرفاً برای اینکه بدون دردسر و بدون فوت وقت به بازی در کوچه برسم، کیف را داخل حیاط می‌گذاشتم و ...  همیشه هم تعدادی از بچه‌ها در کوچه مشغول بازی بودند. آن روز هم همینطور بود. سرگرم بازی بودیم که ناگهان گویی همه‌چیز زیر و زبر شد. همسایه‌ها سراسیمه بیرون پریدند و یکی‌یکی فرزندان خود را به داخل کشیدند. آن‌روز کسی خانه ما نبود و اگر بود هم احتمالاً فکر می‌کردند من هنوز مدرسه هستم. در هر صورت من در کوچه تنهای تنها ماندم. چند صدای انفجار مهیب و بعد صدایی بسیار شدید که با شکستن شیشه پنجره خانه‌ها همراه شد. آن‌قدر صدا گوش‌خراش بود که من ناخودآگاه خزیدم زیر تنها ماشینی که در کوچه پارک شده بود و دستهایم را با فشار روی گوش‌هایم گرفتم. چند هواپیما در ارتفاع بسیار پایین از سرِ کوچه گذشتند! و من نظاره‌گر آنها بودم.

چند دقیقه بعد وضعیت سفید شد اما هیچگاه به سفیدی قبل بازنگشت.

...............................

پ ن 1: تا کتاب بعدی خوانده شود و مطلبش نوشته شود گریزی از این خاطره‌نویسی‌ها نیست.

پ ن 2: اگر بخواهیم از منظر پست قبلی به موضوع نگاه کنیم، من ذهنم به آن وانتِ شورولت سیمرغ که سرِ کوچه پارک بود میل می‌کند! شاسی این ماشین بلند بود و خزیدن زیر آن خیلی راحت،اگر مثلاً فولکس قورباغه‌ای آقای ... (فامیلی بابای سورنا یادم رفته!) آنجا پارک بود چطور زیر آن می‌خزیدم!؟

پ ن 3: چند روز قبل به‌واسطه بنایی در خانه پدری بودم. از آن زمین‌های کشاورزی طبعاً هیچ اثری نیست. آن باغ دیگر دیواری ندارد، درختی هم ندارد! یک بیابان بی‌آب و علف است. از آن نهر پرآب هم هیچ اثری نیست. لوح زرین هم دیگر نیست. توقف‌گاه هم دیگر توقف‌گاه نیست. داخل کوچه هم هیچ بچه‌ای نیست. آن زمان ما آرزو داشتیم که یکی دو ماشین توی کوچه پارک شود تا در بازی‌هایی مثل همه‌گرگه و بالابلندی و قایم‌موشک از آنها کمک بگیریم؛ با کمی تأخیر به آرزویمان رسیدیم چون الان هیچ جای پارکی داخل کوچه برای ماشین پیدا نمی‌شود. مطلقاً هیچ. ماشین‌ها در هر دو سمت، ردیف پارک شده‌اند!

از خوش‌شانسی‌هایت بگو! (1)

داشتم برای دوستی از بدشانسی‌هایم می‌گفتم که ناگهان خودم را جای او گذاشتم و دیدم ای وای چه حال‌به‌هم‌زن شده‌ام! بس است دیگر! هرکسی برای خودش انبانی از بدشانسی‌ها دارد و می‌تواند اگر گوشی پیدا کند مدتها برایش دکلمه کند. تصمیم گرفتم برای درمان خودم مدتی به‌صورت سریالی از خوش‌شانسی‌هایم بنویسم. اگر از این رهگذر لبخندی هم بر لب شما نشست، دو سر برد خواهیم شد.

*****

بلیت اتوبوس به مقصد تهران در دستانم بود. چند ساعت قبل توانسته بودم آخرین امضای مرخصی را بگیرم و از پادگان بیرون بزنم. مرخصی گرفتن در دوران سربازی خودش به تنهایی یک خوش‌شانسی است اما این بار دست تقدیر موهبت بزرگتری را برای من تدارک دیده بود! معمولاً در سریال‌ها و داستان‌های آبکی دست تقدیر برای یک سرباز یالغوز، یک همسفر ویژه که از قضا نیمه گمشده او به شمار می‌رود، تدارک می‌بیند؛ اما کارمندان ترمینال و مسئولین خطوط که یکی از تنها مسئولین همیشه در صحنه به‌شمار می‌آیند، تمام تلاش خود را انجام می‌دهند تا پوزه‌ی دست تقدیر را به خاک بمالند و انصافاً بیست سی سال قبل این کار را به ظالمانه‌ترین شکل ممکن انجام می‌دادند. لذا جمع مجردان و بی‌کس‌وکاران همیشه در انتهای اتوبوس جمعِ جمع بود.  

صندلی من این‌بار یکی به آخر بود. کنار پنجره هم نبودم. اولین کاری که یک سرباز قاعدتاً پس از نشستن روی صندلی اتوبوس انجام می‌دهد خلاص شدن از پوتین و گتر است. گتر همان کشی است که پاچه‌ی شلوار سربازی را کمی بالاتر از پوتین به‌طرز شکیلی، آراسته نگاه می‌دارد. پوتین و جوراب و متعلقات را زیر صندلی جاساز کردم و بعد درحالی که دو زانویم را روی پشتی صندلی جلویی مستقر کردم و کمرم را در بهترین حالت روی پشتی صندلی خودم جابجا کردم، کتابم را از داخل کوله بیرون آوردم. تا چند ساعت دیگر هوا تاریک می‌شد و باید حسابی چشمانم را خسته می‌کردم بلکه بتوانم دو سه ساعتی بخوابم.

اتوبوس از مشهد خارج شد و تا توقفگاه اول، غیر از خروپف مرد بغل‌دستی که به‌غایت حسرت‌برانگیز بود، فقط صدای چیک‌وچیک تخمه‌شکستن دو جوان پشت‌سری جلب توجه می‌کرد که گویا با یکدیگر در حال مسابقه بودند. اولین توقف، ایست‌بازرسی بود. یک ستوان‌یک نیروی انتظامی وارد شد و تا نیمه‌های اتوبوس پیش آمد. درست زمانی که می‌خواست عقب‌گرد کند و برود، پشیمان شد و دو سه قدم دیگر پیش آمد درحالیکه برق خاصی را توی چشمانش می‌دیدم به سراغ دو جوان صندلی عقبی رفت. سین‌جیم‌شان کرد. برای شرکت در مراسم عروسی به تهران می‌رفتند. مغازه‌دار بودند. یک کیف سامسونت کوچک همراهشان بود که توسط جناب سروان بازرسی شد. بعد از رفتن مأمور، برای اولین‌بار به آنها نگاه کردم. چهره‌های معقولی داشتند. این اتفاق ساده باب گفتگو بین ته‌نشینان، که تجارب مشابهی را از سر گذرانده بودند باز کرد.

توقف بعدی برای شام بود. مشغول کشیدن سیگار بعد از غذا بودم که دو جوانِ معقول به من پیوستند. سمت سه‌راه راهنمایی بوتیک داشتند. فردا عروسی رفیق مشترک‌شان بود. یکی از آنها ریش بلندی داشت که آن زمان بیشتر یک نوع زینت کمیاب ادبی-عارفانه بود. هنوز سیگار اولش زیر پا له نشده بود که دومی را بیرون کشید و آن را بین انگشتانش پیچ و واپیچ داد. حرف ‌می‌زد و انگشتانش کار می‌کرد. نگاهم از روی ادب به صورتش بود اما نیم‌نگاهی هم به حرکات حرفه‌ای انگشتانش داشتم. چنان پر و خالی کرد و سر سیگار را پیچ داد که حیران مانده بودم. تعارف کرد. در همان زمان کوتاهی که دلیل عدم همراهی‌ام را به پایین بودن فشارخونم ربط می‌دادم، دومی را هم پیچید و دوتایی مشغول شدند. به اندازه مصرف بین‌راهی جاساز کرده بودند. به این فکر می‌کردم چگونه آن ستوان‌یک میان همه مسافران انگشت روی این دو گذاشت!

توقف بعدی شریف‌آباد بود. سحر بود و هنوز سپیده نزده بود. مأموری که بالا آمد یک به یک مسافران را برانداز کرد و عدل آن دو را بلند کرد و برای بازرسی بیرون برد. چمدانی که داخل بار داشتند بیرون کشید و خیلی دقیق آن را تفتیش کرد. دنبال چیزی می‌گشتند که مصرف شده بود. بعضی از مسافران زیر لب غرولند می‌کردند. بازرسی بالاخره تمام شد و اتوبوس حرکت کرد.

ساعت شش صبح به ترمینال رسیدیم. مسافران یکی‌یکی پیاده شدند. من مناسک خودم را داشتم؛ پوشیدن جوراب، پوشیدن پوتین، بستن گتر، هدایت لباس داخل شلوار و انجام تنظیمات نهایی برای پیاده شدن در هیئت یک افسر وظیفه. همه مسافران پیاده شده بودند و فقط من مانده بودم و آن دو جوان که بالای سر من پا به پا می‌شدند و با من بر سر این صبوری و کُند کار کردن شوخی می‌کردند. من گوشم بدهکار نبود و خم شده بودم با دقت هرچه تمام‌تر بندهای پوتین را شُل‌تر می‌کردم تا بتوانم آن را به راحتی پا کنم و بعد هم حتماً باید بندها را خانه به خانه سفت می‌کردم تا تمام اعضای پوتین شق ‌و رق سرجای خود قرار بگیرد. سرآخر حوصله یکی‌شان سررفت، همان که ریش نداشت. خم شد. صورتش نزدیک صورت من قرار گرفته بود که در حال ور رفتن با بند پوتین بودم. دستش را داخل سطل آشغال زیر صندلی من کرد و از زیر یک عالمه پوست تخمه، یک قلقلی بزرگِ مشماپیچ‌شده‌ به قاعده یک گریپ‌فروت بیرون کشید و در حالی که من دیگر صدایشان را نمی‌شنیدم و حرکاتشان را به صورت اسلوموشن می‌دیدم، با من خداحافظی کردند و پیاده شدند!

******

شاید بگویید این کجایش خوش‌شانسی بود؟! احتمالاً جوان هستید و کم‌تجربه! نمی‌دانید که در صورت کشف آن مواد در خوش‌بینانه‌ترین حالت، چند سالی باید دنبال پرونده‌ام می‌دویدم یا اینکه کمی بدتر، پدرم دنبال پرونده‌ام می‌دوید درحالیکه من آب‌خنک می‌خوردم. در هر دو صورت مسیر زندگی‌ام کاملاً عوض می‌شد. حالت‌های بدبینانه را هم کنار می‌گذارم! خوش‌شانسی از این بالاتر؟!

.........................

پ ن 1: مشغول خواندن «بائودولینو» از اومبرتو اکو هستم.  

زندگی بر شاهراه قدیم رم - واهان توتوونتس

این کتاب به‌نوعی یادآوری خاطرات دوران کودکی نویسنده است لذا بهتر است ابتدا کمی بیشتر او را بشناسیم. واهان توتوونتس در سال 1889 در شهری به نام مِزره در استان خارپرت (الازیغ) در ارمنستان غربی یا همان آناتولی شرقی به دنیا آمد. این مکان در آن زمان در محدوده امپراتوری عثمانی و در حال حاضر نیز در کشور ترکیه واقع شده است. ارمنی‌ها و ترک‌ها در این شهر در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند. او در هجده‌سالگی به آمریکا رفت و در کنار کار و امرار معاش به ادامه تحصیلات خود پرداخت. با شروع جنگ جهانی اول به صورت داوطلب به یگان تحت امر ژنرال اوزانیان پیوست. این یگان متشکل از نیروهای ارمنی بود که در کنار روس‌ها با ترکان عثمانی وارد جنگ شدند. این هم‌کاری و هم‌پیمانی بهانه‌ای شد تا کینه‌های قدیمی شعله‌ور شود؛ عثمانی‌ها در مناطق تحت کنترلشان پاسخ سختی به آن دادند: کوچاندن و اخراج و قتل‌عام ارمنی‌ها. توتوونتس به عنوان آجودان فرمانده، بعدها خاطرات ژنرال را آماده و به چاپ رساند. او پس از وقوع انقلاب اکتبرِ روسیه، از سال 1922 در ایروان اقامت گزید. از مهمترین کارهای او در زمینه ادبیات داستانی می‌توان به دکتر بوربونیان(1918)، گردان مرگ(1923)، مجموعه داستان نیویورک(1927)، رمان سه‌جلدی باکو(1930-1934) اشاره کرد. او یکی از بانفوذترین نویسندگان در ادبیات این خطه محسوب می‌شود. در سال 1938 پاکسازی‌های استالینی دامن او را هم گرفت و درنتیجه دستگیر و اعدام شد.

«زندگی بر شاهراه قدیم رم» (1930) سفر ذهنی این نویسنده و شاعر ارمنی به دوران کودکی خود محسوب می‌شود؛ خرده‌خاطراتی که بعضاً با زبانی لطیف و شاعرانه و گاه با نگاهی طنازانه نگاشته شده است. او ابتدا نحوه به دنیا آمدن خود را به سادگی شرح می‌دهد و سپس در بیست و یک قسمت به صورت غیرخطی به موضوعات جداگانه‌ای با محوریت اعضای خانواده و همسایگان و شخصیت‌های مختلف شهر (از معلم گرفته تا یک کفترباز اهلِ دل) می‌پردازد که در خلال این به نوعی داستان‌های کوتاه، خواننده می‌تواند فضای زندگی در آن منطقه به همراه سنت‌ها و نحوه ارتباطات و... را به‌خوبی درک کند. به عنوان مثال برخی زمینه‌ها که موجب آن اتفاقات دردناک بین ترک‌ها و ارمنی‌ها شد از بخش‌هایی از کتاب قابل استخراج است.

بخش کوتاهی از کتاب را جهت آشنایی بیشتر می‌توانید در اینجا بشنوید.

در ادامه مطلب به نکاتی که برای من جالب بود خواهم پرداخت.       

*******

مشخصات کتاب من: نشر چشمه، ترجمه آندرانیک خچومیان، چاپ اول بهار 1396، تیراژ 1000 نسخه، 154 صفحه.  

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.7 از 5 است. گروهA (نمره در گودریدز 4.29 )

پ ن 2: کتاب‌های بعدی به ترتیب بائودولینو (اومبرتو اکو)، و کابوس‌های بیروت(غاده سمان) خواهند بود.