آونگ فوکو (3) - اومبرتو اکو

ایسیس گفت: «مبادا نگران شوی ای موموس، زیرا تقدیر توالی تاریکی و روشنایی را مقرر فرموده است.» موموس پاسخ داد: «اما مصیبت در آنجاست که آنان خود را به طور مسلم در روشنایی می‌پندارند.» جوردانو برونو، دفع اهریمن پیروز، گفتگوی سوم

................................

یکی از دوستانم کتابخانه‌ای دارد که اکثر کتاب‌هایش در مورد فراماسونری است و می‌دانم برای دستیابی به برخی از آنها چه هزینه‌هایی تقبل کرده است. وقتی با او صحبت می‌کنم معمولاً دو نوع اتفاق برای موهای زائد بدنم رخ می‌دهد: یا فِر می‌خورند یا می‌ریزند! از این دو حال خارج نیست. دنیای عجیبی دارد. از سی سال قبل که من خبرش را دارم تغییرات زیادی کرده است اما هسته‌ی اعتقاداتش همان بوده که هست... دنیا تحت کنترل فراماسون‌هاست. او مدام در حال رصد ردپای آنهاست. دنیای این دوست من خیلی تاریک است.

دوست دیگری دارم که مُخ ریاضیات است و مرا همیشه به یاد فیلم ذهن زیبا می‌اندازد. او سالهاست که کتاب نمی‌خواند اما می‌نویسد... می‌نویسد اما نه برای چاپ. یک‌بار که یک‌سری از نوشته‌هایش را دیدم، آن دو اتفاقی که در بالا گفتم پشت سر هم برای موهای زائد بدنم رخ داد! او همه‌ی کلمات و وقایع را به صورت عدد می‌بیند. حروف ابجد و اعداد در مغزش مدام در حال تبدیل شدن به یکدیگرند. باورتان نمی‌شود چطور اتفاقات روز را بر اساس اعداد تحلیل می‌کند... حتا امری مثل انتخابات. دنیای این دوست من خیلی جبری است.

بعید می‌دانم که برای بهبود حال این دو رفیق بتوان کاری انجام داد... ظاهراً خیلی دیر شده است و همچنین بدبختانه خودشان را یقیناً در روشنایی می‌بینند.

بعد از حادثه تروریستی اخیر وقتی یکی از کانالهای خبری تلگرامی، بخشی برای اعلام نظرات مخاطبانش اختصاص داد، من بیشتر از خود حادثه وحشت کردم. این حجم از توهم توطئه!؟ سلول‌های زیادی از جامعه دچار این سرطان شده است. امیدوارم همه متوجه باشیم این شمشیری که در دست گرفته‌ایم (تحلیل وقایع بر اساس تئوری توطئه که بخصوص در رسانه‌های رسمی سابقه دیرینه‌تری دارد) دو دم است، دود این آتشی که بر آن می‌دمیم به هر طرفی ممکن است برود حتا توی چشم خودمان.

چو تو خود کنی اختر خویش بد

مدار از فلک چشم نیک‌ اختری را (ناصر خسرو)

مردم تشنه طرحند. شما یکی به آنها می‌دهید و آنها مثل گله گرگ‌ها می‌ریزند سرش. شما از خودتان درمی‌آورید و آنها باور می‌کنند. ]...[ ما یک طرح موهوم ابداع کردیم و آنها نه تنها باور کردند این طرح‌ها واقعی است بلکه خودشان را متقاعد کردند که قرن‌ها بخشی از این طرح بوده‌اند، یا به عبارت دیگر پاره‌های اسطوره پریشان خودشان را با لحظات طرح ما یکسان دانستند، لحظاتی که در نوعی شبکه منطقی و ابطال‌ناپذیر قیاس، ظاهرسازی، حدس در هم تنیده بود. ]...[ ما به مردمی که سعی می‌کردند بر نوعی شکست و ناکامی عمیق و درونی فایق آیند، نقشه‌ای ارائه کردیم ]...[ اگر طرحی وجود داشته باشد شکست معنایی ندارد. ممکن است شکست بخوری اما به خاطر تقصیر خودت نیست. سرخم کردن در برابر اراده کیهانی شرم آور نیست. تو ترسو نیستی؛ شهیدی.  ]...[این در زندگی روزمره هم صادق است. برای مثال سقوط بازار سهام. دلیلش این است که تک تک افراد، حرکت اشتباه می کنند و حرکت های اشتباه با هم جمع می شود و هول و هراس ایجاد می کند. بعد هر کس که اعصاب فولادین ندارد از خودش می پرسد: چه کسی پشت این توطئه است، چه کسی منتفع می شود؟ باید یک دشمن پیدا کند. یک توطئه گر، و گرنه خدای ناکرده تقصیر متوجه خود او می شود. ]...[ اگر احساس گناه می کنی، یک توطئه اختراع کن، توطئه‌های زیاد. و برای مقابله با آنها باید توطئه خودت را ترتیب بدهی. اما هرچه بیشتر توطئه دشمنانه اختراع بکنی تا خودت را از نبود درک و فهم مبرا کنی، بیشتر و بیشتر شیفته‌شان می‌شوی و مدل خودت را روی الگوی آنها می‌سازی. (صص1098-1100)

**********

در ادامه مطلب در مورد معبدی‌ها و نومعبدی‌ها و همچنین مختصری در مورد خود داستان خواهم نوشت که دو بخش اولش لوث کننده داستان نخواهد بود. در مورد اینکه معبدی‌ها و گروه‌هایی از این دست چه دخلی به ما دارند همین بس که بدانیم این گروه‌ها، اذهان توطئه‌اندیش خیلی‌ها را چند قرن است (و اذهان ما را هم دهه‌هاست) که آبیاری کرده است. نحوه برآمدن و قدرت گرفتن و حذف آنها و برآمدن دوباره‌ی آنها (مطابق معمول کمدی-تراژیک) برای ما مایه عبرت است.

.................

پ ن 1: از اکو نترسید. پیرمرد مهربانی است... بود را قبول ندارم... هست.

پ ن 2: کتاب‌های بعدی به ترتیب مرد یخین می‌آید (یوجین اونیل) و خزان خودکامه (گارسیا مارکز) خواهد بود.

پ ن 3: لینک قسمت اول (اینجا)، لینک قسمت دوم (اینجا)

 

معبدی‌ها که بودند؟

برای شناخت معبدی‌ها باید به قرون 11 و 12 میلادی برگردیم یعنی زمانی که اماکن مقدس مسیحیان در بیت‌المقدس جزء قلمرو مسلمانان بود و زائران مسیحی در سفر به این اماکن متحمل سختی‌هایی می‌شدند و از طرف دیگر قدرت گرفتن سلجوقیان و همسایه شدن آنها با امپراتوری روم شرقی تهدیدی بود که در نهایت پاپ را بر آن داشت تا حکم جهاد بدهد و بدین‌ترتیب جنگ‌های صلیبی آغاز شد. پاپ همانند باقی رهبران مذهبی عالم، به کسانی که در این جنگ شرکت کنند و کشته بشوند، وعده آمرزش و داخل شدن به بهشت داد. یکی از نیروهایی که در این راستا شکل گرفت فرقه‌ای رهبانی-نظامی بود که در سال 1118 به سرکردگی اوگ دو پین به همراه هشت نفر دیگر پایه‌ریزی شد. آنها علاوه بر سه سوگند معمول فرقه‌های رهبانی (فقر، تجرد، فرمانبرداری) برای دفاع از زائران مسیحی نیز سوگند خوردند. این گروه کوچک از سوی نهادهای مذهبی و حکومتی حمایت شدند و نهایتاً به دلیل استقرارشان در صومعه‌‌ی معبد هیکل سلیمان (یا نزدیک به آن) به شوالیه‌های معبد یا شوالیه‌های هیکل و... معروف شدند و در تاریخ به معبدی‌ها شناخته می‌شوند.

چند سال بعد، قدیس برنار که از حامیان اصلی معبدی‌ها بود قانونی در 72 بند برای آنها نوشت. این قانون شامل مقرراتی سفت و سخت در رابطه با عبادات و خورد و خوراک و خواب و... و همچنین سلسله‌مراتب فرقه که از استاد اعظم به پایین، در این قانون مشخص شده بود. این فرقه کم‌کم پایگاه‌های خودش را در سرتاسر اروپا دایر کرد و قلعه‌ها و زمین‌های کشاورزی و موقوفاتی از این دست به آنها واگذار گردید. به مرور وارد فعالیت‌های اقتصادی شدند (جابجایی پول برای زائران، گرفتن مالیات و ...) و مثل نهادهایی از این دست که فقط به پاپ پاسخگو بودند از مالیات معاف شدند و مالیات رعایای مناطقی که به آنها واگذار شده بود به خود آنها اختصاص داشت. وضعشان روز به روز بهتر شد؛ قدرت نظامی در کنار قدرت اقتصادی.

طبیعتاً این وضع خوشایند رقبا و حاکمان و مقامات مذهبی محلی نبود. حدود دو قرن بعد، فیلیپ چهارم پادشاه فرانسه که در آن زمان یکه‌تاز قدرت در اروپا بود بر آن شد تا کنترل معبدی‌ها را به دست بگیرد اما در این زمینه توفیق نیافت. اینکه شایعات علیه این فرقه پس از این تلاش نافرجام، رواج پیدا کرد یا پیش از آن هم رواج داشت در هر صورت بهانه‌ای شد تا فیلیپ در یک اقدام ضربتی همه‌ی معبدی‌ها را دستگیر کند... زمانی که از آن صحبت می‌کنیم زمانه‌ی دادگاه‌های تفتیش عقاید و داغ و درفش است! اتهامات دستگیرشدگان همان شایعاتی بود که رواج یافته بود: از این قرار که معبدی ها در مناسک تشرف سه بار مسیح را انکار می‌کردند، و روی شمایل تصلیب تف می‌انداختند، و بعد جامه از تن درمی‌آوردند و به توالی به سه جا بوسه می‌زدند، به بیان دقیق به پشت، بعد به ناف و بعد دهان، آنگاه به فسق و فجور با هم مشغول می‌شدند. بعد بتی ریشو را به آنها نشان می‌دادند که باید پرستش می‌کردند. حالا فرد متهم باید چطور به این اتهامات پاسخ می‌داد؟ طبیعی است که با توجه به سیستم اعتراف‌گیری در آن زمان (و البته همه‌ی زمان‌ها!) برخی از متهمین پا را فراتر از این اتهامات نهادند و باصطلاح موضوع را چرب‌تر هم کردند و در مقابل ایادی فیلیپ هم مدتی طولانی همه‌ی متهمین را با روغن مخصوص چرب کردند تا بهتر بسوزند! و همین اتفاق هم افتاد و آنان همگی به آتش سپرده شدند.

در این محاکمات مثل همه‌ی محاکمات این‌چنینی اعمال احمقانه زیاد دیده می‌شود. اعمالی که توضیح‌ناپذیرند و عموماً آنها را در حکم معما دیده‌اند و طبعاً برای حل معما راه‌هایی نیز خلق می‌شود. برای من خنده‌دار است اگر کسی بپرسد: آیا معبدی‌ها در مناسک خود چنان اعمالی را مرتکب می‌شدند یا نه!؟ فقط می‌توانم در جواب، این سوال را طرح کنم، آیا خرسی که اقرار می‌کند خرگوش است واقعاً خرگوش است!؟ اما طنز روزگار اینجاست که قرن‌ها بعد گروه‌هایی مدعی ادامه‌ی راه معبدی‌ها شدند و مناسکی شبیه به آنچه را که آنها زیر شکنجه به آن اعتراف کردند، به عنوان مناسک رسمی فرقه خود برگزیدند و توجیهات مختلفی را هم برای آن ابداع کردند!

نومعبدی‌ها به چه کسانی گفته می‌شود؟

گروه‌هایی که بعدها ریشه‌های خود را به معبدی‌ها چسباندند (مشهورترین آنها گروه‌های ماسونی هستند) می‌توان نومعبدی خواند. یکی از افسانه‌هایی که این فرایند چسباندن را امکان‌پذیر می‌کند این است که تعدادی از معبدی‌ها توانستند خودشان را از مهلکه فیلیپ خارج کنند و خود را به اسکاتلند (مکانی خارج از قلمرو پاپی) برسانند، آنها آنجا آزادانه زندگی کردند و سیصد چهارصد سال بعد انجمن‌های ماسونی را پایه‌گذاری کردند و شاهد این مدعا هم این است که اولین گروه‌های ماسونی در آن نواحی تشکیل شده است! توقع که نداشتید این معبدیان فرضی به سوئد بروند و بعد در اسکاتلند گروه تشکیل بدهند!؟

در مجموعه کتابخانه بابل اثر بورخس، داستانی به نام "تلون، اوکبر، اوربیس ترتیوس" بود و اگر یادتان باشد یکی از محورهای آن داستان را تبدیل شدن یک امر تخیلی به امری واقعی نوشتم (اینجا). در آنجا از حکیمی آلمانی به نام آندرئا صحبت به میان آمد که در یکی از نوشته‌هایش از گروهی تخیلی به نام "گلگون صلیبی‌ها" نام برده بود و در توصیف آنها گفته بود که این گروه جهان را کنترل و اداره می‌کند و چنین مناسکی دارند و چنان می‌کنند و... چند سال بعد، بیانیه‌‌هایی با امضای گلگون‌صلیبی‌ها بر همان سیاقی که آندرئا خلق کرده بود منتشر شد! و آندرئا تا انتهای عمرش تلاش کرد تا ثابت کند که این بیانیه‌ها تقلبی است و عده‌ای شیاد چنین کاری کرده‌اند و چنین گروهی وجود خارجی ندارد که البته تلاشش بی‌ثمر بود! جماعت دوست داشتند باور کنند که چنین چیزهایی واقعیت دارد (یاد نامه چارلی‌چاپلین به دخترش به‌خیر). به هرحال او شوخی‌شوخی بزرگترین رازگشایی تاریخ را رقم زده بود:

گروهی کوچک، بسیار کوچک از آدم‌های نخبه و برگزیده‌اند که در سرتاسر تاریخ بشر در حال جابه‌جا شدن‌اند تا هسته دانش ازلی را حفظ کنند. تاریخ تصادفی اتفاق نمی‌افتد. تاریخ دست‌پخت استادان جهان است، استادانی که چیزی از دست‌شان در نمی‌رود. (ص381)

ماسونری به‌زعم اکو نوعی باشگاه و انجمن تفریحات بود، نوعی نماد شان و مرتبت. از هر چیزی یک‌مقدار داخل آن بود: از هیپنوتیزم و کیمیاگری و تردستی گرفته تا افکار انقلابی و تا افکار علمی. پس از آن، گروه‌های جدید و سری مثل قارچ در سراسر اروپا سبز شدند و خودشان را به رنگ و لعاب لژهای ماسونی درآوردند تا باصطلاح به استادان و راز و قدرت دسترسی پیدا کنند، استادان و بالادستانی که ناشناس بودند. برخی فرقه‌های زیادی تأسیس کردند و همه‌ی عمر از این فرقه به آن فرقه کوچ می‌کردند و همیشه نگران بودند که مبادا آن راز بزرگی دنبالش می‌گردند در گروه دیگری وجود داشته باشد.

حالا معبدی‌ها این وسط چه‌کاره‌اند!؟ اعتقاد عمومی اعضای این گروه‌ها چنین بود که معبدی‌ها به اسرار بزرگی واقف شده بودند. منشاء این اسرار از نظر برخی معبد سلیمان بود، از نظر دیگران ناشی از ارتباط با شرقی‌ها و یهودی‌ها و... بود و افسانه‌هایی از این دست که از جام مقدس و حجرالفلاسفه و کیمیاگری و نظایر آن که می‌توان با آن دنیا را کنترل کرد. بله، معبدی‌ها به راز مهمی دست پیدا کرده بودند و بر اساس همین بود که چنان قدرت گرفتند و فیلیپ پادشاه فرانسه هم برای دستیابی به این راز آنها را قلع و قمع کرد و این که آنها زیر شکنجه هم آن اسرار را لو نداده‌اند نشان می‌دهد که راز بزرگی در بین بوده است! رازی که با آن می‌توان سررشته‌ی امور را در دست گرفت.

نقش خدا در جوامع اروپایی کمرنگ و کمرنگ‌تر می‌شد و حال برخی از خودشان این سوال را می‌پرسیدند که حالا که خدا نیست پس سررشته امور دست کیست؟!

داستان دلبران آغاز کرد / آرزویی در دل شیدا نهاد

داستان از کجا آغاز می‌شود؟ در بخشی از داستان وقتی راوی برای دیدار با بلبو به دفتر انتشارات رفته و با او مشغول صحبت است، به صورت اتفاقی فردی با وقت قبلی به ملاقات بلبو می‌آید. "کلنل آردنتی" یک بازنشسته‌ی نظام است که می‌خواهد کشفیاتش در رابطه با راز معبدی‌ها را به چاپ برساند.  در این ملاقات کلنل نقطه شروع تحقیقاتش را و نحوه‌ی آن را شرح می‌دهد و با ارتباط برقرار کردن بین گودرزها و شقایق‌ها به کاغذی می‌رسد که به دست آورده است. نوشته‌های روی این کاغذ که رونوشتی از متنی است که در صندوقچه‌ای در منطقه‌ای قدیمی در فرانسه یافته شده، شامل دو بخش است. یک بخش کاملاً به رمز است و دیگری نوشته‌ای به زبان فرانسه قدیم است که گویا جاهایی از آن افتاده است. آردنتی رمز را کشف و متن را نیز با همان ترتیبی که گفتم بازنویسی کرده است. کشف محیرالعقول او این است که معبدی‌ها در ابتدای قرن چهاردهم و زمانی که فیلیپ مترصد حذف آنان شد، تصمیم گرفتند بخشی از افرادشان نجات بیابند و مخفی شوند و راز خود را به طریقی عجیب (که آردنتی آن را کشف نموده است) حفظ کنند تا در زمان مناسب دوباره ظهور کنند و انتقام استاد اعظم و شهدای این فرقه را بگیرند. لذا آنها راز را به صورت یک پازل چند تکه‌ای درآوردند و افرادی که قرار شد زنده بمانند را هم به چند بخش تقسیم نمودند و سپس هر تکه از پازل راز را به یک گروه دادند و قرار بر این شد که هر استاد آن تکه را بعد از بیست سال به جانشین خودش انتقال دهد و بعد از 120 سال دو گروهی که مشخص شده‌اند تکه‌های خود را در کنار هم بگذارند تا بالاخره بعد از پنج نوبت صد و بیست ساله این پازل تکمیل شود. این موارد همگی از همان کاغذ استخراج شده است که اصلاً و ابداً از برخی تحلیل‌های این‌چنینی که در فضای مجازی ما در مورد مسائل روز و دیروز و پریروز می‌شود پرت‌تر نیست! به اعتقاد آردنتی این زنجیره به هر دلیلی یک جایی قطع شده است و حالا او می‌خواهد با انتشار این کتاب در واقع طعمه‌ای بگذارد تا کسانی که تکه‌هایی از این راز را دارند خود را نمایان کنند. آردنتی به انحاء مختلف از خطری که او را تهدید می‌کند حرف می‌زند.

پس از این ملاقات، راوی و دوستانش معتقدند که نوشته‌های آردنتی پرت‌وپلایی بیش نیست اما می‌توان با چاپ آن پول خوبی از او بیرون کشید (روشش در کتاب بیان شده است که چون بدآموزی دارد اینجا نمی‌آورم!). اما فردای آن روز پلیس به سراغ آنها می‌آید و خبر از ناپدید شدن آردنتی و احتمال قتل او می‌دهد و از آنها در این زمینه بازجویی می‌کند. موضوع کمی پیچیده می‌شود... اینجا جایی است که بذر "طرح" کاشته می‌شود. همیشه اتفاقاتی از این دست است که اذهان آدمیان را آماده کاشته شدن بذر تئوری توطئه می‌نماید.

این بذر کاشته می‌شود اما بیشتر از دو سال زمان می‌برد تا جوانه بزند و از خاک بیرون بیاید. یعنی زمانی که با دیدن و حضور در چند مراسم و مناسک گروه‌های نومعبدی تصمیم می‌گیرند طرحی بریزند که از همه‌ی بافته‌های موجود، معقول‌تر و جهانی‌تر باشد. هوس شکل دادن به چیزی که شکل ندارد، تبدیل وهمی که دیگران می‌خواهند واقعیت باشد به واقعیت وهمی. آنها بنای خود را بر همان کاغذ آردنتی استوار می‌کنند!

اول دلم فراق تو را سرسری گرفت!

طرحی که این عزیزان پی می‌ریزند در واقع ارتباط دادن وقایع تاریخی و همچنین تدارک یک سِر و راز بزرگ است... سرالاسرار... از قاره گمشده آتلانتیس آغاز می‌کنند و از مهاجران آتلانتیس که به دو شاخه شمال و جنوب تقسیم می‌شوند... با رازی مشترک... مثلاً این‌که قطب واقعی زمین کجاست و جریان‌های زیرزمینی که مطابق جریان‌های سماوی است و منشاء قدرت و از این قبیل چیزها، چگونه تحت کنترل قرار می‌گیرد... مهاجرانی که به سمت شمال و بریتانیا رفتند این موضوع را به سلت‌ها یاد دادند و مهاجران جنوبی آن را به مصریان باستان... این دانش باطنی از هرمس تریسمگیستوس به موسی انتقال پیدا کرد که مواظب بود مبادا این دانش به دست قوم شندره‌پوشش که هنوز خیک‌شان پر بود از من، بیفتد؛ او ده فرمان را به آنها ارائه کرد، چون بیشتر از این در حد فهم آنها نبود. حقیقت عالی چیزی اشرافی است؛ موسی آن را در اسفار خمسه به رمز درآورد. عالمان قباله این را فهمیدند.... همه چیز قبلاً نوشته شده... آنها به همین ترتیب ادامه می‌دهند؛ اسینیان (از فرقه‌های یهودی) عیسی را در رازهای خود شریک کردند و اصولاً دلیل واقعی مصلوب شدن عیسی کشف این راز و بیرون کشیدن آن است... و بعد مجذوب این تعبیر شدم که شاید طنز به نظر بیاید اما واقعیت فرقه‌های ادیان مختلف مؤید آن است که این ادعاها عمومیت دارد: "البته مصائب مسیح نوعی تمثیل است، پیش‌آگهی محاکمه معبدی‌ها..."(ص808)

این سه نفر با بررسی کتاب‌های مختلف (با توجه به نوع کارشان مدام در معرض خواندن نظریات گوناگون پیرامون این موضوعات هستند) کار را ادامه می‌دهند و به رازگشایی از کاغذی که از طریق آردنتی به دست‌شان رسیده است می‌پردازند. آنها در انتظار پیوندها و ارتباط‌ها هستند و در نتیجه همیشه آن را پیدا می‌کنند: جهان لبریز از شبکه سرگیجه‌آوری از همانندی‌ها شده بود که در آن همه چیز همه چیز را توضیح می‌داد.(ص832) تکنیک‌های ارتباط گاهی هم‌زمانی وقایع است، گاهی قیاس است، گاهی تکیه بر موارد مشترک است، گاهی به حروف و حرف اول اسامی افراد هم می‌کشد و گاهی به اعداد و عددبازی! آنها در طول انجام این کار به بازی بودن این طرحِ خودساخته آگاهی دارند و بارها آن را به زبان می آورند:

وقتی نتایج خیال‌پردازی‌های خودمان را با هم رد و بدل کردیم به حق به نظرمان رسید که با تداعی‌های نا‌به‌جا جلو رفته‌ایم، با میان‌برهایی چنان عجیب و غریب که اگر کسی سرزنش‌مان می‌کرد واقعاً آنها را باور داریم، شرمنده می‌شدیم. خودمان را ... با این فکر تسلی می‌دادیم که داریم منطق شیاطین‌مان (آنها به طعنه نویسندگانی که کتاب‌های خود را در زمینه علوم خفیه به انتشارات می‌سپردند شیاطین خطاب می‌کنند) را مضحکه می‌کنیم. (ص839 )

اما نویسنده هنرمندانه مسیری را طراحی می‌کند که همین افراد در مورد طرح خودساخته‌ی خود دچار تردید می‌شوند. نکند همین‌طوری در حین بازی به خال حقیقت زده باشند!؟ اگر در مورد فلان چیز حق با ما است نکند بقیه چیزها هم حقیقت داشته باشد!؟ اگر راست باشد چه!؟ اگر واقعاً کوچه پایینی نذری بدهند چه!!؟

اومبرتو اکو در فصول مربوط به پی‌ریزی طرح توسط سه شخصیت اصلی داستانش به راستی تسلط بالای خودش را به تاریخ و ادبیات و کتاب‌شناسی و علوم مختلف نشان می‌دهد.

و آن زخم کوچک دلم آخر جذام شد!

تبعات چنین اعتقاداتی را قاعدتاً می‌توان به دو دسته فردی و اجتماعی تقسیم نمود. در طیف تأثیرات اجتماعی یکی از مهمترین نتایج آن است که توطئه‌اندیشی موجب کاهش سطح اعتماد اجتماعی و بالطبع سرمایه اجتماعی می‌گردد ولذا مستقیماً توسعه‌ی همه‌جانبه را تحت تاثیر قرار خواهد داد. جایی که سطح اعتماد متقابل پایین باشد، ارتباطات و فهم متقابل دچار اشکال می‌شود و اصولاً جای مناسبی برای زندگی نیست.

یکی از نتایج منفی (هم در حوزه فردی و هم به تبع آن در حوزه اجتماعی) چنین عقاید جبرگرایانه‌ای این است که امید را از بین می‌برد. وقتی همه چیز از قبل مشخص شده است و ما هیچ نقشی در آن نمی توانیم داشته باشیم صحبت از امید و رهایی و آزادی و هرچیزی از این دست بی‌معناست.

اول دلم فراق تو را سرسری گرفت

و آن زخم کوچک دلم آخر جذام شد (قیصر امین‌پور)

متاسفانه به نظر می‌رسد این نوع نگاه به دنیا در حال گسترده شدن است و فقط به اینجا یا خاورمیانه محدود نیست... مثل سلول‌های سرطانی می‌ماند اگر کاری نکنیم خیلی زود و سریع‌تر همه‌جا را فرا می‌گیرد. گویی گروهی از مردم مقدمات مرگشان را خیلی پیش از وقوع آن، آماده می‌کنند. یاد یکی از شخصیت‌های داستان مرگ در آند یوسا افتادم که در این زمینه ختم کلام است! همان شخصیتی که یک چوب را با دقت می‌تراشید تا به تاوان کاری که سالها قبل انجام داده است خودش را تنبیه کند...که البته باید آن داستان را بخوانید تا عمق این یادآوری را درک کنید!!

آنجا هم مثل اینجا و همه‌جا همان جمله کوتاه قبل از شروع داستان کارکرد دارد: خرافات شوربختی می‌آورد.

تا بر تو آشکار شود راز زندگی!
لیا (همسر راوی) شخصیت دوست‌داشتنی و مورد علاقه من در داستان است و البته به قول راوی راز بزرگ هستی را نیز باید در او جستجو کرد. چند نوبت حضور کوتاه او در داستان خواننده را مبهوت می‌کند. نقطه‌ی اوج آن زمانی است که بعد از تکمیل شدن طرح، راوی آن را با همسرش در میان می‌گذارد و او ظرف مدت کوتاهی (مثلاً 2 روز) چنان پنبه‌ی طرح و سند پایه‌ای آن را می‌زند که ... حقیقتاً آن صحنه که به یادم می‌آید موهای بدنم سیخ می شود. آن را خودتان باید تجربه کنید، من مثال دیگری از هوشمندی ایشان می‌آورم:

بیانیه گلگون صلیبی شما نه واضح است نه شفاف. گل‌آلود است، ادعای بی‌پایه است و نوید. برای همین است که این همه آدم سعی کرده‌اند آنها را واقعیت ببخشند، هرکدام چیزی را که می‌خواستند تویش پیدا کرده‌اند... طرح شما پر از راز است، پر از تناقض. برای همین هزارها آدم بی‌هویت پیدا می‌کنی که بخواهند با آن هویت پیدا کنند.... مواظب تقلب باشید: مردم حرف‌تان را باور می‌کنند. مردم حرف کسانی را که لوسیون درمان تاسی سر را می‌فروشند، باور می‌کنند. آنها غریزی احساس می‌کنند حرف‌هایی که فروشنده سر هم می‌کند با هم نمی‌خواند، منطقی نیست، با اعتقاد حرف نمی‌زند. اما شنیده‌اند که خدا پر رمز و راز و غیر قابل درک است بنابراین به گمان آنها گسیختگی براشان نزدیک‌ترین چیز است به خدا. چیز دور از عقل نزدیک‌ترین چیز است به معجزه... (ص968)

کتاب زندگی به‌زعم راوی هیچ معنای پنهانی ندارد؛ رستگاری در همین نیکی به دیگران نهفته است و هیچ کیمیاگری‌ای هم‌پایه‌ی به دنیا آمدن فرزند نیست و... کافیست در انتهای داستان خودمان را جای راوی بگذاریم، مطمئناً ما هم با نگاه به تپه‌ها خواهیم گفت خیلی زیباست.

برش‌ها و برداشت‌ها

می‌توان این بخش را حسابی کش داد اما باور کنید تا جایی که توانستم کوتاهش کردم!

1) راوی وقتی از برزیل برمی‌گردد شغل خلاقانه‌ای برای خودش دست و پا می‌کند. با توجه به تسلطش به اطلاعات زیاد و کتابنامه نویسی... دفتری می‌زند و چیزی شبیه به یک موسسه تحقیقات فرهنگی... کارآگاه خصوصی دانش...: اول باید گوشم را به ندای وجدان می‌بستم و دانش‌نامه دانشجوهای مستاصل را می‌نوشتم. زیاد سخت نبود: فقط باید می‌رفتم و از روی دانش‌نامه‌های دهه‌های قبل کپ می‌زدم. اما بعد دوستانم در موسسه‌های انتشاراتی شروع کردند به فرستادن دست نوشته‌ها و کتاب‌های خارجی که بخوانم‌شان – البته با پول کم و جذابیت کم‌تر. (ص410) این مال زمانی است که کامپیوتر هنوز رایج نشده بود و این بنده‌خدا به روش‌های سنتی نظیر برگه‌نویسی و درست کردن‌ فایل و... اطلاعات جمع می‌کرد. خواستم بگم که فکر نکنیم ما اینجا خلاقیت به کار زدیم و شغل منحصر به فرد ایجاد کرده ایم!  یک درآمد و تجارت خلاقانه تر که به کار انتشاراتی ها می آید در ص455 ارائه شده که آن را هم اگر بنویسم متوجه می‌شویم کاری که برخی از انتشاراتی‌ها در هنگام چاپ کردن نوشته‌های نویسندگانی که با سرمایه خودشان کتابشان چاپ می‌شود، می‌کنند پیش آن اصلاً خلاقانه نیست!! یک کپی ناشیانه است.

2) در بخشی از داستان بازرس پلیس دآنجلیس با راوی صحبت هایی پیرامون سینارشی (هم‌شهریاران = حکومت مشترک گروهی از نخبگان بر مردمان معمولی) صحبت می‌کند. بازرس گزارشی از یافته‌های تاریخی‌اش می‌دهد و حیرتش بابت درهم‌ریختگی مواضع چپ و راست در مورد موضوع را بیان می‌کند راوی چنین جوابی می‌دهد: یک انجمن سری با شاخه‌های مختلف در سرتاسر دنیا هست و توطئه‌اش پخش کردن این شایعه است که توطئه جهانی وجود دارد... من شوخی نمی‌کنم. بیا این دست‌نویس کتاب‌هایی را که می‌آورند مانوتیوس بخوان. ولی توضیح زمینی‌ترش را بخواهی، داستانش مثل مردی است که لکنت زبان شدید دارد و شکایت می‌کند رادیو به خاطر این برای گویندگی استخدامم نمی‌کند که کارت عضویت حزب ندارم. ما همیشه باید تقصیر شکست‌مان را بیندازیم گردن یک نفر دیگر و دیکتاتوری‌ها همه نیاز به دشمن خارجی دارند تا هواداران‌شان را متحد نگه دارند. همان‌طور که یک نفر گفت، برای هر مسئله پیچیده‌ای یک راه حل ساده وجود دارد، و آن هم غلط است. (کازئوبون- ص577)

3) نویسنده فقط بر تاریخ و قرون وسطی و کتاب‌های مربوطه تسلط ندارد بلکه در یکی دو مورد (که من متوجه شدم و حتماً بیش از این است) نشان می‌دهد بر ادبیات و داستان و رمان هم تسلط دارد. بورخس که ردپایش اظهر من الشمس است. اما یک جایی راوی و همسرش در مورد طرح حرف می‌زنند و در نهایت راوی می‌گوید فلانی چرا کشته شده!؟ لیا می‌گوید ناپدید شدن دلیل بر کشته شدن نیست و داستانی احتمالی از رفتن او به پاریس و خوشگذرانی خلق می‌کند و نهایتاً چنین می‌گوید: مثل مردی که می‌رود بیرون سیگار بخرد و زنش دیگر هیچ وقت او را نمی‌بیند.(ص967) که به نظرم اشاره مستقیمی به آپدایک و فرار کن خرگوش دارد!

4) انسان نمی‌تواند قبول کند که دنیا تصادفی یا اشتباهی خلق شده، تنها به خاطر این که چهار اتم نفهم در اتوبان لغزنده خورده‌اند به هم. بنابراین باید طرح کیهانی را پیدا کرد – خدا، فرشته ها، شیاطین. هم‌شهریاری(سینارشی) همین کارکرد را در مقیاس کوچک‌تر بازی می‌کند. (لیا – ص579)

5) برخی در قبال بعضی مناسک می‌گویند می‌دانم راست نیست، می‌دانم چرت و پرت است اما من به آن اعتقاد دارم (مثلا در مورد فال این را زیاد شنیدم)... برخی هم می‌گویند من به فلان چیز اعتقادی ندارم ولی راست است! (باز هم در مورد فال شنیدم مثلاً)

6) تمام حماقت‌های دنیا دیر یا زود یک روز سر از موسسه‌های انتشاراتی درمی‌آورند. اما حماقت‌های دنیا همچنین ممکن است برقی از حکمت والا در خود داشته باشند، بنابراین آدم حکیم فروتنانه به حماقت نگاه می‌کند. (دیوتالوی- ص275)

7) پدید آوردن حقیقت با خطوطی مبهم: وقتی کسی سعی می‌کند آن را وضوح ببخشد، تکفیرش کن. فقط آنهایی را قبول کن که مبهم‌تر از مال تواند. (بلبو – ص950)

8) اگر وجود این قدر تهی و شکننده است که فقط می‌توان آن را با توهم جستجو به دنبال سر تحمل کرد، پس... رهایی وجود ندارد؛ ما همه برده‌ایم، برای ما اربابی دست و پا کنید، این چیزی است که لایقش هستیم. (کازئوبون - ص1105)