راهنمای مردن با گیاهان دارویی - عطیه عطارزاده

مقدمه اول: عنوان رمان بدون شک، بسیار کنجکاوکننده است و احتمالاً در میزان فروش و توجه خوانندگان به آن موثر بوده است. در سال‌های اخیر در این زمینه پیشرفت خوبی داشته‌ایم و حتی گاهی با عناوینی مواجه می‌شویم که یک سر و گردن و چه بسا چند سر و گردن از فرم و محتوای کتاب بالاتر هستند. البته در مورد این کتاب چنین نسبتی برقرار نیست. عنوان کتاب جذاب است اما این یک اتفاق نیست؛ کتاب حاوی بیست و سه پرده(فصل) است که هر کدام، یا لااقل تعداد قابل توجهی از آنها، دارای عناوین قابل تأمل و جذابی هستند. پس می‌توان گفت که عنوان کتاب و جذابیت آن یک اتفاق نیست. عنوان هر پرده شامل عبارتی است که در همان فصل به‌نوعی به کار برده شده است و شاید اگر بر همین منوال می‌خواستیم عنوان کتاب را انتخاب کنیم یکی از گزینه‌ها عبارتی مثل «دفترچه راهنمای گیاهان دارویی» بود که عنوان جذابی نبود و ربط مستحکمی با محتوای کتاب هم نداشت. با حذف دفترچه و اضافه شدن «مردن با»، عنوان بهتری خلق شده است هرچند ارتباط با محتوای کتاب در نگاه اول کماکان مستحکم نیست ولی به قول معروف: باز بهتر است! در نگاه دوم به بعد البته می‌توان ارتباطات محکمی شکل داد... ما در زمینه ارتباط دادن توانایی‌های عجیبی داریم که در ادامه مطلب خواهیم دید!    

مقدمه دوم: روزی که کتاب را به پایان رساندم و می‌خواستم در مورد آن بنویسم، مصادف شد با روز وفات ابن‌سینا که اتفاق جالبی بود. جالب‌تر اینکه چقدر طول کشید تا این مطلب به پایان برسد!! به هر حال در این داستان، شیخ‌الرئیس یکی از شخصیت‌های اصلی است و مستقیم و غیرمستقیم تأثیراتی بر فرم و محتوای داستان گذاشته است. در نیمه اول طب شیخ که مبتنی بر گیاهان دارویی است و در نیمه دوم کتاب، خود شیخ حضوری چشم‌گیر دارد. در همین نیمه راوی با مقدماتی بااهمیت و در جایی مهم (از لحاظ داستانی) با ابن‌سینا مواجه می‌شود و بدون معطلی شیخ از راوی می‌خواهد که جمله‌ای را در دفتر بنویسد. راوی هم بلافاصله این جمله را به عربی می‌نویسد: «فإذن النفس بعد الموت تبقی دائماً غیر مائلة متعلقه بهذا الجوهر الشریف و هو مسمی بالعقل الکلی و عند أرباب الشرایع بالعلم الإلهی». بد نیست به عنوان یک خواننده بدانیم این جمله یکی از استدلال‌های ابن‌سینا درخصوص بقای نفس ناطقه بعد از مرگ و فساد بدن است. این یک نکته کلیدی بخصوص برای تصمیم‌گیری خواننده درخصوص پایان داستان است. 

مقدمه سوم: در یک داستان خوب یا بالاتر از آن در یک شاهکار ادبیات داستانی می‌توانیم چنین تمثیلی را به کار ببریم: فرم و محتوا همانند دو اسب مسابقه هستند که هم‌دوش یکدیگر از خط پایان مسابقه می‌گذرند. تنظیم این کار البته کار سختی است و به هر حال ممکن است یکی از دیگری پیشی بگیرد. ممکن است به ذهن برسد که نویسنده‌ای مهارِ این دو اسب را چنان در دست بگیرد که آنها خیلی آرام آغاز کنند و خیلی آرام با هم به پایان برسند! بله این در عالم تمثیل کاملاً ممکن است ولی نتیجه داستانی پایین‌تر از معمولی خواهد بود (چون خلق داستان امری مکانیکی و فرموله شده نیست) و به ویژه اینکه ما داریم در مورد داستانهای خوب صحبت می‌کنیم. از این که بگذریم بعید می‌دانم نویسندگانِ آثارِ شاهکار فرمول خاصی را در این زمینه کشف کرده باشند چرا که اگر این‌گونه بود همه‌ی آثارشان شاهکار از کار در می‌آمد. به نظر می‌رسد فاکتورهای دیگری در این زمینه دست به دست هم می‌دهند و آن نوادر خلق می‌شوند... از «آن» گرفته تا «الهام» تا معجزه‌ی خدای ادبیات و...

******

راوی داستان دختری بیست و دو ساله است که از پنج‌سالگی نابینا شده است. علت نابینایی برخود شاخه‌های یک بوته عاقرقرحا به شبکیه چشمان اوست. کمی بعدِ این واقعه از خوی به همراه مادر به تهران آمده است و پدرش (احتمالاً به دلایل سیاسی) به برلین مهاجرت کرده است. راوی به همراه مادرش در خانه به تولید داروهای گیاهی اشتغال دارد. مادر برای او کتاب می‌خواند؛ از دائره‌المعارف تا رمان. دنیای او همین خانه‌ی دروازه‌دولت است و در آن فقط خودش و مادرش حضور دارند و تنها کسی که از بیرونِ این دنیا وارد آن می‌شود مردی به نام سید است که هر ماه، مواد اولیه می‌آورد و محصولات را می‌برد. راوی به کمک مادرش به مرور بر تمام ابعاد و زوایای این خانه و وسایل درونش و تمام چیزهایی که وارد و خارج می‌شوند احاطه و آگاهی پیدا می‌کند. او به این زندگی خو گرفته است اما بالاخره یک روز به دلیلی به همراه مادر از خانه خارج می‌شود. این اتفاق اگرچه در ابتدا هیچ اثر مستقیم قابل توجهی ندارد اما در ادامه تغییرات بزرگی در دنیای راوی پدید می‌آورد به‌نحوی‌که... 

داستان از لحاظ فرم ویژگی‌های خاصی دارد. بیست و سه پرده دارد و هر پرده یک عنوان جالب توجه، اغلب پرده‌ها حاوی حداقل یک طرح از یک گیاه دارویی در حاشیه صفحه و در زیر آن طرح هم به سبک کتب قدیم چند جمله با فونت کوچک‌تر دارد. پرده‌ها از لحاظ زمانی پشت سر هم قرار ندارد و در واقع زمانِ روایت خطی نیست؛ مثلاً پرده‌های سوم، هشتم و دهم را می‌توان (و شاید باید) در پایان‌بندی داستان لحاظ کرد. در مورد پایان روایت هم دو گزینه پیش روی خواننده باز است، یا می‌تواند به ظاهر برخی جملات و وقایع استناد کند و یا می‌تواند تکیه خود را بر گریز راوی به دنیای خیال قرار دهد.

در ادامه مطلب، نامه یکی از شخصیت‌های داستان را خواهیم خواند.

******

عطیه عطارزاده نویسنده، شاعر، نقاش و مستندساز متولد سال 1363 در تهران است. از او ابتدا دو مجموعه شعر با عناوین «اسب را در نیمه‌ی دیگرت برمان» و «زخمی که از زمین به ارث می‌برید» منتشر شده است. اولین کار او در حوزه ادبیات داستانی راهنمای مردن با گیاهان دارویی است که با استقبال خوبی روبرو شد و به چاپ سی و هشتم رسیده است. رمان بعدی او «من، شماره‌ سه» نیز توسط نشر چشمه به چاپ رسیده است.

...................

مشخصات کتاب من: نشر چشمه، چاپ بیست و دوم 1398 (چاپ اول بهار 1396)، تیراژ 1500 نسخه، 117 صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.8 از 5 است. گروه B (نمره در گودریدز 3.48)

پ ن 2: کتاب‌ بعدی «به سوی فانوس دریایی» اثر ویرجینیا وولف خواهد بود. برای کتابِ پس از آن انتخابات برگزار خواهد شد.  

  

میله‌ی عزیز

با توضیحاتی که نوشته بودید چیزهایی به خاطرم آمد. فکر کنم بیش از بیست سال گذشته باشد! مطمئن هستم اشاره تقریبی شما به ده سال قبل اشتباه است. زمانی بود که من تازه دانشجو شده بودم و این یعنی بالای بیست سال و حدود بیست و پنج سال قبل. اتفاقاً آن روز داشتم از دانشگاه برمی‌گشتم. داخل کوچه دو تا آمبولانس و چند ماشین پلیس ایستاده بود. یادم هست که اهل محل تا چند وقت در مورد مومیایی کردن جسد آن زن توسط دخترش که نابینا بود صحبت می‌کردند. دختر را با آمبولانس برده بودند. می‌گفتند آن‌قدر زالوها خونش را مکیده بودند که مثل گچ سفید شده بود اما هنوز نمرده بود. همسایه‌ها از بوی جسد گربه‌ها متوجه شده بودند اتفاقی افتاده است. آن مادر و دختر هیچ ارتباطی با دیگران نداشتند. حتی اسمشان را هم کسی نمی‌دانست. بعد از آن هم هیچ‌وقت خبری از آنها نشد. چند سال بعد یک گروه آمدند و خانه را کوبیدند و آپارتمان ساختند؛ املاکیِ سر کوچه پایینی می‌گفت خانه را از فک‌وفامیل آنها که در خارج هستند، خریده است. الله اعلم! این املاکی‌ها کمتر حرف راست می‌زنند. بعضی‌ها می‌گفتند سند جعل کرده‌اند. به هر حال دیگر از آن دختر هیچ خبری نشنیدم تا نامه شما رسید. کتابی که گفتید را از کتابخانه امانت گرفتم. خیلی کنجکاوم بدانم توی آن خانه چه خبر بوده است.

ارادتمند

ملیحه. میم.

.......................................

جناب آقای میله‌

سلام

پیگیری شما برای اطلاع از به دست آوردن بینایی یا زنده بودنِ دخترِ همسرم بسیار عجیب است. شما به اندازه‌ی موهای سرتان داستان خوانده‌اید و داشتنِ چنین دغدغه‌هایی در فضای داستانی امری غریب است! رابطه‌ی من با او طبیعتاً هیچ‌گاه خوب نبوده است اما با او موافقم که فکر نکردن به هیچ چیز قدرتی است که هر کس ندارد و فکر کردنِ شما به این چیزهای پیشِ پا افتاده متاسفانه نشانه ضعف است... مخصوصاً آن‌جایی که نوشته بودید وجودِ این داستان نشانه زنده بودن راوی است و این‌که اگر راوی روی صندلی مرده باشد چگونه وقایع را برای ما روایت کرده است! خیلی قاطعانه نظر داده بودید که راوی به همراه پدرش به آلمان رفته است و با انجام عمل جراحی، بینایی خود را به دست آورده و پس از آن، وقایع گذشته را برای اطلاع پدرش نگاشته تا او بداند که دقیقاً چه اتفاقی در خانه دروازه‌دولت رخ داده است؛ تا پدرش بداند که دست او به خون مادرش آن‌گونه که دیگران فکر می‌کنند، آغشته نیست. نوشته بودید خانم عطارزاده فصل‌های سوم و هشتم و دهم و عباراتی دیگر را جابجا کرده تا فضا را مبهم و پایان‌بندی را به‌نوعی باز بگذارد. فرموده بودید این کار را به خاطر قریحه شاعرانه‌اش انجام داده است و چند چیز دیگر هم نوشته بودید. من در مقابل فقط یک سوال ساده دارم! می‌دانید دنیای خیال چیست و چه نسبتی با داستان دارد؟!

چرا فکر نمی‌کنید دخترِ همسر من با آن نبوغ ذاتی که در زنان وجود دارد، بتواند خود را برای لحظاتی از این جهان محو کند و خود را به آن منبع سرشار، به آن عالم خیال، برساند و با خود چیزهایی را به این جهان بازگرداند؛ چیزهایی باارزش که شما داستان می‌نامیدش. آیا این تجربه‌های پیامبرانه مختص مردان است؟! اطمینان دارم که شما این‌گونه نمی‌اندیشید اما متعجبم که به این همه جزئیات بااهمیت در داستان دقت نکرده‌اید.

خیال بزرگ‌ترین موهبت برای هر انسانی است. بیرون از دنیای خیال آدم‌ها عاشق می‌شوند اما عشق‌شان می‌گذارد می‌رود. ثروتمند می‌شوند اما ثروتشان یک‌شبه به باد می‌رود. آدم‌ها یکدیگر را به توهم ساختن جهانی بهتر می‌کشند اما جهان به هیچ‌وجه بهتر نمی‌شود. در جهانِ خیال اما می‌توان صاحب ابدی همه‌چیز شد. می‌توان هر چیزی را به دلخواه ساخت. در جهانِ خیال می‌توان چیزهای متضاد را با هم داشت و در آنجا هر انتخابْ امکانی دیگر را منتفی نمی‌کند. این‌جا (همین جایی که من هستم!) جهان، بدون مرز و دود و خون و تلخی است. می‌توان همه چیز را یک‌جا داشت. حتا می‌توان مُرد و زنده شد و باز مُرد و باز زنده شد و تا ابد ادامه داد. این یک بازی یا فریب نیست. اتفاقاً این شما هستید که اگر روزی پایتان به اینجا برسد متوجه می‌شوید همه‌ی عمر در چه فریب بزرگی زندگی کرده‌اید. در دنیای خیال کسانی حضور دارند که فهمیده‌اند باید دنبال چیزی توی خودشان باشند. چیزی که فانی نیست.

انتظار داشتم در یکی از مقدمه‌های مطلبتان در مورد تاتوره بنویسید و اینکه ساکنین اولیه قاره آمریکا آن را دود می‌کردند و از خود بی‌خود می‌شدند و در این حالت آینده را پیش‌بینی می‌کردند و می‌توانستند چیزهایی ببینند که دیگران نمی‌دیدند. واقعاً انتظار داشتم از این گیاه بنویسی و به چند بار تکرار آن در داستان توجه کنید! انتظار داشتم اگر به مورد بالا اشاره نکردید حداقل به بورخس اشاره کنید که مدتها در مرز نابینایی بود و پس از آن سال‌ها کاملاً نابینا بود. از بورخس بنویسید و دنیای خیال و اینکه اگر کسی، سرتاسر زندگی‌اش در آستانه‌ی نابینا شدن باشد می‌تواند چنین توجه عمیقی به جزییات بکند و در چیزهای پیش‌پاافتاده معنا ببیند. من شاید از معدود کسانی باشم که مطالب شما را خوانده‌ام و می‌دانم معمولاً به جزئیات توجه می‌کنید اما این‌بار چه اتفاقی افتاده است که از کنار این همه جزئیات گذشته‌اید؟! مثلاً جایی که مادر راوی (این بدشانسی نیست که هووی آدم هم‌پایه‌ی کنفوسیوس باشد؟!) مسخ را برای دخترش می‌خواند و از او می‌خواهد خیال کند به حشره‌ای تبدیل شده‌ و بعد احساسش را مانند ابتدای کتاب توصیف کند. این اولین تمرین او برای رفتن به جهان دیگر بود. آن روز ترجیح داد پشه باشد تا سوسک. تصور کرد از خواب می‌پرد و می‌بیند حشره‌ا‌ی‌ است تمام عیار که روی شکم خوابیده‌ و تنش نرم است و دوایر سرخی دارد. پشت کمرش دو بال کوچک دارد. گرسنه‌ است و دلش می‌خواهد خون فراوان بمکد اما برخلاف گره‌گوآر خودش را از ترس آدم‌ها توی اتاقش حبس نمی‌کند. در را باز می‌کند و به مادر می‌گوید: گرسنه‌ام و مجبورم برای یافتن خون بروم بیرون! بر فرازِ خیابان‌ها پرواز می‌کند اما کسی در شهر نیست. گرسنه به خانه بر‌می‌گردد و می‌بیند لیوانی پُر از خون روی میز است! از این واضح‌تر! ای وای میله ای وای! نه تمرین خیال را دیدی و نه این لیوان خون را! همه‌چیز این‌گونه کاملاً واضح جلوی شما قرار داشت و شما ندیدید!!

عالم خیال علیرغم همه امکاناتی که دارد باز هم جایی نیست که آدمی مثل مادر راوی نسبت به آدمی مثل من حس خوبی داشته باشد و طبعاً متقابلاً چنین احساسی نیز در من وجود دارد اما من اذعان می‌کنم که او توانایی‌های بالایی داشت و بخشی از آن را هم به دخترش انتقال داد. آنها به یکدیگر وابستگی و عشق متقابلی داشتند. او این توانایی را داشت که خود را به بخشی از اشیاء پیرامون خود تبدیل کند؛ مثلاً از درخت بالا می‌رفت و خود را بخشی از درخت می‌کرد، از همان بالای درخت بود که کینه مرا به دل گرفت... دخترش اما یک پله فراتر رفت. به کمک مادرش و آموزه‌هایش و آن لیوان خون و آن چمدانِ کنار در و آن نشانی که مادر از دروازه خیال داد، فراتر رفت. او می‌توانست خیال کند که خود درخت است. مادرش بود که به او این امکان را داد که نترسد. مادر بود که یاد داد به جای چیزهای بزرگ بر چیزهای کوچک تمرکز کند و بدین ترتیب راز رستگاری بشر و راه رهایی از قید وسواس ذهنی برای چیزِ دیگری بودن را به او یاد داد. زندگی در چیزهای کوچک گسترده است، یعنی همین چیزهای روزمره‌ی کسالت‌بار. دختر هم به جای فرار یاد گرفت به دل امر کسالت‌آور نفوذ کند. برای همین گوشه‌ای می‌نشست و در تاریکی و به روبه‌رو خیره می‌شد. بر بوها و بعد صداها تمرکز می‌کرد و آرام‌آرام محو می‌شد. مادر شبیه مهربان‌ترین شبهی است که می‌تواند از کنارت عبور کند و به یادت بیاورد که در جهان هیچ‌چیزی برای ترسیدن نیست. در خون آدم‌ها چیزهایی هست که هیچ‌جوره نمی‌شود ازشان گذشت. این حقیقتِ محض است که آدم‌ها تمام نمی‌شوند و با خون‌شان ادامه می‌یابند. این را می‌شود از رمان‌ها هم فهمید، شما که اهل رمان هستید این را بهتر می‌دانید که مادر چگونه در تن دخترش ادامه پیدا می‌کند.

مدعی بودید که وجود همین روایت نشان می‌دهد که راوی بینایی خود را بازیافته است. من اصراری ندارم که احضار و اجابت همسرم برای رفتن به خانه دروازه دولت را انکار کنم و اصراری ندارم که حضور دخترش را در جایی همین نزدیکی، رد یا قبول کنم اما دیدن یا ندیدنِ راوی چه ربطی به این داستان دارد!؟ شما به تنهاییِ راوی توجه نکردید! در همین تنهایی است که او شروع کرد به دیدن، دیدن چیزهایی که آدم‌های معمولی به چشم‌شان نمی‌آید. آن‌ها به قدری به دیدن چیزها با دو چشم عادت کرده‌اند که توانایی حقیقی دیدن را از دست داده‌اند. در کتابی خوانده‌ام حسِ دیدن مانند حس جهت‌یابی به مرور زمان در نوع آدمیزاد از بین رفته است. شما وقتی به یک چیز نگاه می‌کنید فقط خود آن چیز را می‌بینید نه چیزهای دیگری را. حسِ دیدن را فقط می‌توانید در تنهایی بازیابید و تنهایی چیزی است که در خانه دروازه‌دولت فراوان بود. باید همیشه به جزییات دقت کنید. جزییات اهمیتی ابدی دارند. چرا که تنها در صورت فهم آن‌هاست که می‌توان با کلیات یک داستان و حتی فراتر از آن با جهان هماهنگ شد.

در عالم خیال برای روایت کردن نیاز به نوشتن و یا گفتن نیست، فقط کافیست که باشید. خیلی ساده است. خیلی ساده! قصد داشتم در مورد مرگ و فنای نفس و جسم و تفاوت آنها برایتان بنویسم که خوشبختانه خودتان اشاراتی در مطلبتان کرده‌اید. اما تعجب من هم بیشتر به همین خاطر است که در صورت قبولِ بقای نفس ناطقه بعد از مرگ دیگر جایی برای سوالاتی که از من کرده بودید نمی‌ماند! عنوان کتاب هم از همین زاویه قابل تفسیر است: راهنمایی برای رها شدنِ نفس از قفس!  

ارادتمند

مه‌لقا. سین.

بعدالتحریر: در کتابی خوانده‌ام که زمین گرد نیست، مربع دردناکی‌ست با چهار ضلعِ جهنمی. این آدمیان هستند که در تلاشی تاریخی اضلاعش را می‌کشند و سعی در گرد کردنش دارند. از این که دست از تلاش برنمی‌دارید خوشحالم. ناامید نشوید!