خاطرات پس از مرگ براس کوباس - ماشادو دِ آسیس

مقدمه اول: اگر کتاب را نخوانده باشید باید عرض کنم که خاطرات پس از مرگ براس کوباس به اتفاقاتی که بعد از مرگ برای این شخصیت رخ می‌دهد نمی‌پردازد. این رمان یک زندگینامه است با این تفاوت که نویسنده‌ی آن مرده است و این تفاوت کمی نیست! بیوگرافی‌نویسان معمولاً پس از مرگ یک شخصیت و گذشتن ایامی از آن اقدام به این کار می‌کنند و از این امکان برخوردار هستند که از فراز واقعه‌ی مهم مرگ به جمع‌بندی نتایج حیات آن فرد بپردازند اما این امکان برای اتوبیوگرافی‌نویسان طبعاً در دسترس نیست. این داستان یک اتوبیوگرافی است که نویسنده‌ی آن (یعنی براس کوباس) این امکان را در اختیار دارد. چگونه؟! این برخورداری فقط در عالم ادبیات امکان‌پذیر است... در مقدمه کوتاهی که براس کوباس تدارک دیده با رندی عنوان می‌کند روش تألیفش روش عجیب و غریبی است که بیانش لازم نیست چون هم صفحات زیادی را اشغال می‌کند و از حوصله‌ی خواننده خارج خواهد بود و هم برای درک کتاب ضروری نیست و در واقع کتاب بدون این توضیحات کامل است!  

مقدمه دوم: استفاده از امکانی که در مقدمه اول به آن اشاره شد چه مزیتی را ایجاد می‌نماید؟ پاسخ به این سوال را از زبان براس کوباس بخوانیم: «شاید خواننده تعجب کند از این که این‌طور صریح از بی‌مایگی خودم حرف می‌زنم، اما باید به یادش بیاورم که صراحت فضیلتی است که بیش از هرکس برازنده‌ی آدم مرده است. در دوران حیات، چشم‌های فضولِ افکار عمومی، تعارض منافع، جدال بی‌امان حرص و آز، آدم را ناچار می‌کند ژنده پاره‌های کهنه‌اش را مخفی کند، وصله‌ها و شکاف‌ها را از این و آن بپوشاند، و افشاگری‌هایی را که پیش وجدان خودش می‌کند، از عالم و آدم پنهان نگاه دارد. بزرگترین امتیاز این کار وقتی معلوم می‌شود که آدم در عین فریب دادن دیگران خود را هم فریب می‌دهد و به این ترتیب خودش را از شرمساری، که وضعیت بسیار عذاب‌آوری است و همچنین از ریاکاری که از معایب بسیار زشت است، معاف می‌کند. اما در عالم مرگ، چقدر چیزها متفاوت است، چقدر آدم آسوده است! چه آزادیی! چه شکوهی دارد آن دم که خرقه را دور می‌اندازی، پیرهن پر زرق و برق را به مزبله پرت می‌کنی، خودت را لایه به لایه باز می‌کنی، رنگ و بزک را می‌شویی، و رک و راست اعتراف می‌کنی که چه بودی و چه نتوانستی باشی. آخر، از همه چیز گذشته، نه همسایه‌ای داری، نه دوستی، نه دشمنی، نه آشنایی، نه غریبه‌ای نه مخاطبی، مطلقا هیچ. همین که پا به قلمرو مرگ می‌گذاری نگاه نافذ و قضاوتگر افکار عمومی قدرتش را از دست می‌دهد. البته انکار نمی‌کنم که این نگاه گاهی اوقات به این‌طرف هم سر می‌کشد و داوری خودش را می‌کند، اما ما آدم‌های مرده، چندان اهمیتی به این داوری‌ها نمی‌دهیم. شما که زنده‌اید باور کنید، در این دنیا هیچ‌چیز به وسعت بی‌اعتنایی ما نیست.» فکر می‌کنم نیاز به توضیح بیشتری نباشد.

مقدمه سوم: دوستان و همراهان قدیمی می‌دانند که من چه ارادتی به لارنس استرن و کتاب مستطاب «زندگی و عقاید تریسترام شندی» دارم. استرن در قرن هجدهم، با آن قلمِ رها و آن راوی شوخ‌وشنگِ پشتِ‌هم‌انداز، سوپراستاری است که اِستارهای بعدی کمتر جرئت کردند به آن سبک نزدیک شوند چرا که خطر دریافت برچسب و انگِ تقلید از منتقدان و خوانندگان کاملاً قابل پیش‌بینی بود. آن کسانی که جرئت این کار را داشتند کسانی بودند که بزعم من نبوغ لازم جهت ارائه کاری درخور را داشتند؛ مثل دِ آسیس در همین کار و جان بارت در اپرای شناور. راویان این دو اثر انگار از نوادگان تریسترام شندی هستند که متناسب با زمانه خود و با خلاقیت و نوآوری دست به روایتی جذاب زده‌اند. براس کوباس اثرش را به اولین کرمی که بر کالبدش افتاد تقدیم می‌کند و از همان سطور اول از جایی در همان تهِ گور یقه مخاطب را می‌گیرد: « این نوشته اگر رضایت تو خواننده عالی مقام را جلب کند، من مُزد زحمت خود را گرفته ام، و اگر تو از آن راضی نباشی، من با بشکنی مزد زحمتت را تقدیم می کنم و از شر تو خلاص می شوم.» و پس از آن یقه را رها نمی‌کند و مُدام به او خط می‌دهد: «خواننده اگر حال و حوصله تامل در پدیده‌ای روانشناختی را ندارد ، می‌تواند از این فصل رد شود و به قسمت پرماجرای کتاب برود» و یا این‌گونه او را مورد خطاب قرار می‌دهد که: «خواننده حتماً ملتفت شده که...» یا «پناه بر خدا، یعنی من باید همه چیز را برایتان توضیح بدهم!» و یا بازیگوشی‌های تریسترام‌گونه مثل فصل 55 که مکالمه جلیل‌القدر آدم و حوا را ذکر می‌کند یا آن فصلی که در مورد چرایی وزیر نشدنش توضیح می‌دهد! دِ آسیس کارش را یکصد سال بعد از استرن به خوبی انجام داده است... یعنی حدود یک و نیم قرن قبل از زمان ما!

******

«براس کوباس» با مقدماتی که بیان شد، مرده است و نوشتن خاطرات خود را بعد از همین واقعه‌ی مرگ آغاز می‌کند. او که در شصت و چهار سالگی بر اثر یک سرماخوردگی ساده که به ذات‌الریه منتهی شده از دنیا رفته، پس از بیان کیفیت روزهای آخر زندگی، به سراغ علت سرماخوردگی می‌رود: تلاش برای اختراع چیزی برای غلبه بر بیماری مالیخولیا! این چیز را برای ما در قالب عنوان «مشما» معرفی می‌کند و طبعاً خیلی به جزئیات آن وارد نمی‌شود. این مشما ابتدا به صورت یک جرقه به ذهن او وارد شده و سپس مثل یک فکر سمج در سر او باقی می‌ماند. مشمایی که فارغ از چگونگی دستیابی به آن، قرار است نام او را جاودانه کند؛ هدفی که با چاپ روزنامه، نمایندگی مجلس، حضور در محافل اعیانی و غیره و ذلک محقق نشده است. (این نکته مهمی است)

راوی پس از بیان این روزهای آخر با جهش به ابتدای زندگی خود و پیشینه خانوادگی، روایتش را ادامه می‌دهد. جد او چلیک‌ساز بوده (کوباس به معنای چلیک است) و از این راه درآمد خوبی داشته است و همواره پس‌اندازش را به زمین تبدیل می‌کرده و در نتیجه ارثیه خوبی برای فرزندانش به جا می‌گذارد. دغدغه‌ی پدربزرگ راوی و پدر راوی علاوه بر بهره‌مندی از این ثروت و حفظ و افزایش آن، ایجاد یک پیشینه‌ی شایسته برای خانواده و نام خانوادگی است. قصه‌های جالبی سر هم می‌کنند و ... اما اقدام اساسی پدرِ راوی این است که تنها پسرش را برای تحصیلات به اروپا بفرستد و سپس با فراهم کردن ازدواج این پسر با یک خانواده ذی‌نفوذ اشرافی، این مسیر را هموار کند.

براس‌کوباس با این پشتوانه خانوادگی، هیچگاه مجبور نبود کار کند و یا با عرق جبین و کدٌ یمین روزگار را بگذراند. نوشتن گاه به گاه مقالاتی در روزنامه‌ها و شرکت در مجالس رقص تنها کارهایی است که انجام داده و حالا در کنجِ گور خود با ذوقی ادبی و قدرت روشن‌بینی که همین جایگاهِ غایی برای او فراهم کرده، تمام زندگی خود را در یک روایت می‌گنجاند. روایتی سرخوشانه، صریح، بی‌پروا (پروای افکار عمومی) و با سبکی بدیع و جذاب در آن زمانه. به نظرم اگرچه در زندگی او نقاط و نکات آنچنان بااهمیتی وجود ندارد اما با روایتی که خلق می‌کند به آرزوی خانوادگی اجدادش جامه عمل می‌پوشاند و نه تنها در برزیل بلکه در سراسر دنیا، نه در آن زمانه بلکه در قرن‌های بعدی نیز این نام خانوادگی را جاودانه کرده است. هرچند به قول جلال، سنگی بود بر گور همه پیشینیانش!     

در ادامه مطلب، نامه‌ی دریافت شده از شخصیت اصلی داستان را خواهیم خواند. (چون نامه از آن‌ورِ آب که نه، بلکه از خیلی آن‌ورتر ارسال شده است و روش ارسالش هم روش عجیب و غریبی بوده است که توضیحش موجب اطاله کلام می‌شود، باید عرض کنم که رسیدنش به دست من زمان زیادی برد و در این میان من مانده بودم مطلب را بدون نامه منتشر کنم یا نکنم... خوشبختانه خبر رسید که نامه از گیت کنترلی دروازه هادس در حال عبور است و به زودی به دست بنده خواهد رسید. امیدوارم که این خبر مقرون به صحت باشد! لذا فعلاً مطلب را بدون نامه منتشر می‌کنم و به محض رسیدن نامه آن را در ادامه مطلب اضافه خواهم کرد.)  (نامه رسید و در ادامه مطلب قرار داده شد) 

******

خوآکیم ماریا ماشادو دِ آسیس (1839-1908) نویسنده نامدار برزیلی این اثر را در سال 1881 منتشر کرده است. هرکسی این کتاب را بخواند چنین حسی نخواهد داشت که کتاب یک و نیم قرن قبل نوشته شده است... از من و شما گرفته تا وودی آلن و خیلی‌های دیگر. در مورد زندگینامه نویسنده در لینکهای زیر می‌توانید مطالب مفیدی را بخوانید: اینجا و اینجا.

...............

مشخصات کتاب من: ترجمه عبدالله کوثری، نشر مروارید، چاپ سوم زمستان 1383، تیراژ 2200 نسخه، 293 صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.7 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 4.26 است) چنانچه می‌خواستم سال نگارش اثر را در نمره‌دهی لحاظ کنم بی‌گمان به آن نمره 5 می‌دادم.  

پ ن 2: این کتاب را حدود بیست سال قبل خوانده بودم. نمی‌دانم کتابم را کسی امانت گرفت و پس نداد یا به طریق دیگری مفقود شد... به هر حال چندی پیش آن را در کتابخانه‌ای که عضو آن هستم دیدم و هوس خواندن دوباره آن به سرم زد و چه خوب! در این فاصله بیست ساله، هم تریسترام شندی و اپرای شناور را خوانده‌ام و هم وجدان زنو و... آدم خوش‌شانسی بوده‌ام.

پ ن 3: خیلی سال قبل در اینجا درخصوص مجموعه داستان روانکاو از همین نویسنده نوشته‌ام.

پ ن 4: کتاب بعدی «اشتیلر» اثر ماکس فریش خواهد بود.  

 

جناب میله بدون پرچم عزیز

نامه شما و همچنین مطلبتان تحت عنوان «روایت موفق از یک زندگی ناموفق» را خواندم. از لطف شما سپاسگزارم اما همانطور که قبلاً اشاره کرده‌ام ما آدم‌های مرده چندان اهمیتی به این داوری‌ها نمی‌دهیم. درست است که من در زندگی خود به شهرت نرسیدم، به وزارت نرسیدم، ازدواج نکردم و... اما در عین‌حال این بخت بلند را داشتم که ناچار نبودم نانم را با عرق جبین خودم به دست بیاورم یا بابت آن از کس و ناکس حرف بشنوم و مهمتر از اینها دچار مرگی همانند «دونا پلاسیدا» و امثالهم (در فقر مطلق در نوانخانه و...) نشدم یا همچون «کینکاس بوربا» عقلم را از دست ندادم یا جماعتی برای مرگ من دست به دعا نشدند و یا همچون آن هموطنِ شما سن من دستمایه جوک و لطیفه نگردید.

دارایی‌هایی که از خود به جا گذاشتم را با تعداد تشییع‌کنندگان تابوت من مقایسه و نتیجه‌گیری کرده بودید که زندگی من ناموفق بوده است؛ باز هم گلی به جمالِ یکی از ناشران و مترجمان انگلیسی‌زبانِ خاطراتم که کتاب را با عنوان «گورنوشته‌های یک برنده حقیر» چاپ کرده‌ است! آنها حداقل مرا موفق دانسته‌اند! البته متوجه این موضوع هستم که در فرهنگ شما تعداد مشایعین چه اهمیتی دارد، حتی متوجه شده‌ام تعداد کسانی که در فرایند تشییع، کشته می‌شوند در محاسبه توفیق اثرگذار خواهد شد. به هر حال روزی که چندان دیر نیست شما به نزد بنده خواهید آمد و متوجه خواهید شد که این محاسبات چه میزان خطا داشته است. زمانی که من از آن دنیا خارج شدم گمان می‌کردم با زندگی حساب بی‌حساب شده‌ام و به قول اساتید زمانِ شما کارنامه‌ام ناترازی ندارد؛ نه مازاد و نه کسری. پس از مدتی فهمیدم نتیجه‌گیری من نادرست است. فهمیدم که اتفاقاً حسابم مازاد هم دارد: من زادورودی از خود به جا نگذاشتم، من میراث فلاکت خودم را بر دوش دیگری نگذاشتم. پس واقعاً من موفق بودم و اتفاقاً از این زاویه که نگاه کنید حساب شما با کرام‌الکاتبین خواهد بود!!  

میله جان! خواسته بودید در پاره‌ای موارد برای شما چیزهایی بنویسم. من کار دیگری ندارم که بکنم؛ راستش را بخواهید نوشتن نامه برای شما راه خوبی برای از یاد بردن ابدیت است؛ حتی اگر این نامه ملال‌آور باشد و بوی گور بدهد. می‌دانم نامه‌ای که بوی نا بدهد چندان مورد توجه قرار نخواهد گرفت اما این مشکل نامه نیست بلکه مشکل خواننده‌ی نامه است! شما دلتان میخواهد سریع نامه را بخوانید و بگذرید و به جواب سوالاتتان برسید اما سبک من این نیست. من دوست دارم سلانه‌سلانه پیش بروم. شما پاسخی سر راست و منسجم می‌خواهید و من را به مقدسات عالم قسم داده‌اید که این را رعایت کنم اما خودتان بهتر می‌دانید که چنین انتظاری از من نباید داشته باشید. البته من در مقابل تریسترام شندی در این زمینه آدم بسیار سرراستی هستم!

شما پیش از این حال و حوصله بیشتری داشتید. سن و سال شما هم دارد بالا می‌رود و دیگر مثل گذشته سرحال و قبراق نیستید! مثل سابق پشت سر هم کتاب نمی‌خوانید و در وبلاگ نمی‌نویسید. حتی برای دوستانتان کمتر کامنت می‌گذارید. فکر نمی‌کنید مسیر را اشتباه می‌روید؟! این وضع کار کردن شما واقعاً عجیب و غریب است. آن‌وقت زندگی مرا ناموفق خطاب می‌کنید(به قول خودتان آیکون خنده)! مانده‌ام چرا اینقدر سر خودتان را شلوغ کرده‌اید. آیا به شغلتان افتخار می‌کنید؟! یکی از عموهایم، کشیشی بود برخوردار از همه‌ی مزایای لباس روحانی، اغلب می‌گفت عشق به افتخار دوروزه‌ی دنیا مایه‌ی تباهی روح آدمی می‌شود، روح آدم باید مشتاق افتخار ابدی باشد. و عموی دیگرم که افسر هنگ پیاده نظام بود در جوابش می‌گفت: عشق به افتخار چیزی کاملا انسانی، و بنابراین اصیل‌ترین خصلت آدم است. راستش الان به این نتیجه رسیده‌ام که عموی نظامی من درست می‌گفت اما فراموشی و نیستی آدمی امری گریزناپذیر است. فکر نکنید با این سبک کارکردن جاودانه خواهید شد. حالا ده سال دیگر که بگذرد مشکل جدیدی خواهید داشت؛ مشکلتان دیگر این نیست که آدمی را پیدا کنید که پدر و مادرتان را به یاد داشته باشد، مشکلتان پیدا کردن کسی خواهد بود که خودتان را به یاد بیاورد!

یادآوری گذشته مکافات دارد. دل خوش کردن به خوشبختی‌های آنی هم چندان سودی ندارد. در دل هر امر لذت‌بخشی, قطره‌ای زهرمار وجود دارد. چه‌قدر می‌خواهید زنده بمانید؟! همه‌اش مثل یک لحظه می‌ماند. آیا دقت کردید اواخر خاطرات من چه سرعت بالایی داشت؟ شما هم در همین سراشیبی هستید! شیطان پیری را مجسم کنید که میان دو صندوقچه نشسته است, روی یکی نوشته شده زندگی و روی دیگری مرگ, و یک‌سره سکه‌ها را از این صندوقچه درمی‌آورد و داخل صندوقچه دیگر می‌اندازد. زندگی همین است؛ آنقدر می‌بلعید تا بالاخره بلعیده می‌شوید. دلم برای رنگ‌بندی آسمان قبل از طلوع صبح و برای روشنی صبح و یا حتی همان خیال‌پردازی‌های شبانه و... اوه‌اوه... خواب تنگ شده است. اگر از اینها برای کارتان گذشت کنید بعداً پشیمان خواهید شد. زمانی خواهد رسید که شما هم تمام وقایع ریز و درشت زندگی خود را روی کاغذ بیاورید؛ وقایعی که در زمان رخ دادن مهم به نظر می‌رسیدند, اما خواهید دید آنها ارزش پوزخند زدن را هم ندارند.

حسرت آینده‌های بهتر و نبودن خودتان در آن ایام را نخورید. قرن بیست و یکم هم وقتی که آمد, شاد و مغرور و کم‌وبیش حراف و گستاخ و دانا بود, اما وقتی به نزد من آمدید خواهید دید که این قرن هم وقتی به پایان برسد درست به فلاکت اعصار گذشته خواهد بود.

میله جان! عصبانی نباشید! حواسم هست که حتماً به سوالات شما پاسخ بدهم اما قبل از آن اشاراتی داشتید که میزان مطالعه در دیار شما پایین است. به نظرم اشتباه می‌کنید! کامنت‌هایی که در گودریدز پیرامون خاطرات من ثبت شده است این را نشان نمی‌دهد. کامنتهای پرتغالی طبیعتاً بالاست چون زبان من و ماشادو پرتغالی بود, کامنتهای انگلیسی را هم باید به دلیل کاربران زیاد آن کنار بگذاریم؛ پس از این دو گروه خواهیم دید کامنتهای فارسی به مراتب از کامنتهای اسپانیولی و ایتالیایی و ترکی و عربی بیشتر است, پس در دیار شما کتابخوان کم نیستند مگر اینکه بگویید نسبت نظردهندگان در آنجا بیشتر از مناطق دیگر است! البته در گودریدز که جایی است قابل رویت همگان و نه در وبلاگ مهجور شما!  

در نامه‌تان چندین بار به مشمای من یعنی مشمای براس‌کوباس اشاره کردید و من هر بار از خودم پرسیدم این میله در مورد چه چیز صحبت می‌کند! بعد از غور و تفکر بسیار به این نتیجه رسیدم منظورتان همان دارو و ضمادی است که می‌خواستم اختراع کنم؛ دارویی که قرار بود همه بیماری‌ها را درمان کند. چه پروژه‌ی شکوهمندی بود! و من در آن شب طوفانی برای مراقبت از دم و دستگاهی که برای ساخت آن برپا کرده بودم بیرون رفتم و دچار سرماخوردگی شدم و بعد مُردم! حالا به جای ضماد, مشما از کجا آمده است الله اعلم! البته طبیعت آن دنیا اشتباه کردن است و من از وقوع اشتباهات تعجب نمی‌کنم.

قبل از اینکه به سوالات شما بپردازم این برایم عجیب بود که فقط به لارنس اشترن و تریسترام شندی اشاره کرده بودید. همانطور که می‌دانید خودم در همان ابتدا عنوان کردم من به ایشان ارادت دارم. هنر شما در این بود که به مواردی اشاره می‌کردید که عیان نبود! مثلاً چرا به شوپنهاور هیچ اشاره‌ای نداشتید!؟ نکند سوادتان برای تشخیص تأثیرپذیری من از این فیلسوف بزرگ کفایت نمی‌کند؟ غصه نخورید! قرار نیست که در همه زمینه‌ها اطلاعات داشته باشید. شما برای غصه خوردن بهانه‌های زیادی دارید. وضعتان به نظر خراب‌تر از این هم خواهد شد! به خاطر انتخابات آمریکا این را نمی‌گویم... مشکل چیز دیگری است... عمیق‌تر از این حرف‌هاست. اگر چشمی داشتم برای شما اشکی می‌ریختم. این امتیاز بزرگ مرده بودن است، اگر دهانی ندارید که بخندید، چشمی برای گریستن هم ندارید. 

البته می‌توانید امیدوار باشید که آرامش و نظم به منطقه شما بازگردد. آخرین بار این دو تا چه زمانی در آنجا بودند؟! آرامش و نظم اتفاقاً به بهای فریبکاری متقابل حاصل می‌شود. مایه‌هایش موجود است لذا می‌توانید کماکان امیدوار باشید. من افکار عمومی را سریش بسیار خوبی نه فقط برای مسایل خانوادگی که حتی برای مسایل سیاسی می‌دانم. فقط مانده‌ام چرا بعضی‌ها اصرار دارند به طرق مختلف افکار عمومی را علیه خود بشورانند. برای تغییر رویکرد ایشان هم امیدوار باشید! خلاصه اینکه لیست امیدواری‌هایتان رو به ازدیاد است. به قول شاعر شیرین‌زبان خودتان: عمری دگر بباید بعد از ]وفات[ ما را / کاین عمر طی نمودیم اندر امیدواری!

یعنی هزار سال قبل هم اوضاعتان همین‌طور بوده است! به نظرم می‌توانید کماکان با این شرایط ادامه بدهید. ناراحت نشوید اگر محبت‌تان را با ناسپاسی جواب دادند؛ افتادن از ابر رویاها بهتر از افتادن از پنجره طبقه سوم است. فقط مثل این بچه‌غرغروها نباشید که لب رودخانه نشسته و از جریان بی‌وقفه آب شکایت می‌کند. کار رودخانه جاری بودن است. خودتان را با قانون طبیعت سازگار کنید و سعی کنید از آن لذت ببرید. البته نفس بنده از جای گرمی همچون تهِ گور بلند می‌شود, راستش را بخواهید معمولاً انسان دل‌درد دیگری را با شکیبایی بسیار تحمل می‌کند.

خوشحالم که شما هم مثل من گورنوشته‌ها را دوست دارید. در مورد گورنوشته‌ی خودم حتماً خواهم نوشت. وقتی این گورنوشته‌ها را می‌خوانید (حتی همان نام و نام خانوادگی) برای لحظاتی ذره‌ای از وجود آن فردِ درگذشته را از چنگال مرگ نجات داده‌اید. عاقبت اکثر ما یک‌جور گمنامی جاودانه است و همین باعث می‌شود در این وضعیت دچار اندوه شویم.

به نظرم خیلی روده‌درازی کردم. پاسخ به سوالات‌تان بماند برای زمانی که یک کتاب دیگر از ماشادو خواندید!

ارادتمند

براس‌کوباس

بعدالتحریر:

اینکه آیا اعتقادات مذهبی یا رسوبات آن مانعی برای ویرژیلیا محسوب می‌شد یا نمی‌شد خیلی چیز غریبی نیست. ویرژیلیا آدمی مذهبی بود. درست است که روزهای یکشنبه به کلیسا نمی‌رفت و دوستانش جرئت نمی‌کردند در نزد او ذره‌ای از اعتقادات مذهبیِ خود دم بزنند (چون خیلی راحت به آنها انگ اُملی می‌زد)، اما من می‌دانم که مذهبی بود! یک محراب کوچک سی چهل سانتی در اتاقش داشت و هر شب در مقابل آن دعا می‌کرد، حالا تب‌آلود یا خواب‌آلود فرقی نمی‌کند. اتفاقاً داخل این محراب نه یک شمایل بلکه سه شمایل قرار داده بود. اوایل فکر می‌کردم از اعتقاداتش خجالت می‌کشد یا این‌که نمی‌تواند از رسوبات آن خلاص شود اما بعد به این نتیجه رسیدم که مذهب لباس پشمی بدرنگی است که او را در مقابل سرما محافظت می‌کند و البته باید پنهان بماند. به هر حال چنین بود و هرچند شما در این رابطه سوالی نپرسیده بودید باید این را در متن نامه می‌نوشتم. شما هم بیشتر تلاش کنید و خوب به وجدانتان هوا برسانید! این تنها توصیه‌ای است که در این نامه از من می‌شنوید.