شش شخصیت در جستجوی نویسنده – لوئیجی پیراندلو

مقدمه اول: اولین برخورد من با کارهای این نویسنده ایتالیایی برمی‌گردد به داستان «خمره». خود این داستان کوتاه که نه, بلکه در واقع فیلمی که چیچو و فرانکو در آن نقش‌آفرینی داشتند و بر اساس این داستان ساخته شده بود. دوران تلویزیون سیاه و سفید. ثروتمند خسیس و عصبی و بداخلاقی که برای تعمیر شکستگی خمره‌ی بزرگش به یک چینی‌بندزنِ دوره‌گردِ بسیار خونسرد متوسل شد و در نهایت حرص و عصبانیت صاحب خمره باعث شد کل خمره به فنا برود و خونسردی آن دوره‌گرد, موجب رهایی‌اش شد. نمی‌دانم آیا الان هم دیدن فیلم باعث خنده‌ی من مثل آن دوران خواهد شد؟! فیلم همان فیلم است اما من خیلی تغییر کرده‌ام.    

مقدمه دوم: اهمیت این نمایشنامه در قدمت و تقدم آن در پرداختن به مفاهیم اساسی نمایش نظیر حقیقت, تخیل و واقعیت است. زمانی که اولین بار در سال 1921 در رم به روی صحنه رفت با واکنش منفی تماشاگران مواجه شد. فرم و شکل نمایش و شکستن قواعدی که تا آن زمان مرسوم و ناشکستنی به نظر می‌رسید باعث می‌شد تماشاگران و مخاطبینی که به آن شکل و قواعد خو کرده بودند, آن را برنتابند و واکنش نشان بدهند. جالب و قابل تامل آنجایی است که در همین سال, وقتی که در تئاتر میلان به روی صحنه می‌رود مورد استقبال قرار می‌گیرد. خودِ این اتفاق به نوعی یکی از مدعاهای مستتر در نمایشنامه را تایید می‌کند: آدم‌ها, هرکس و هر چیز را از دید خود می‌بینند. ادعای ساده‌ای به نظر می‌رسد! آنقدر ساده که خود مقدمه‌ای دیگر را می‌طلبد.   

مقدمه سوم: تا قبل از قرن بیستم عموم نویسندگان و خوانندگان و بینندگان بر این باور بودند که حقیقت امری ثابت و قابل دسترسی است؛ از طریق حواس پنجگانه با اندکی تفکر و جد و جهد. لذا در حوزه ادبیات داستانی, راویانِ دانای کل اکثریت قاطعی داشتند, راویانی که از سیر تا پیاز وقایع خبر داشت, از کنه ذهنیات شخصیت‌ها مطلع بودند و هنرشان در این بود که چگونه و به چه شکلی آن را به مخاطب انتقال بدهند. اما در دوره جدید کم‌کم در این باور تَرَک‌هایی ایجاد شد. امکان دستیابی به حقیقت دشوارتر به نظر آمد و حتی گاهی غیرممکن, چرا که دیگر امر «مطلق» و «ثابت» در اذهان, کمرنگ و کمرنگ‌تر شده و راه برای نسبی‌گرایی گشوده می‌شد.

****** 

یک گروه نمایشی مرکب از کارگردان و بازیگران و عناصر صحنه, در حال آماده شدن برای جلسه‌ای تمرینی جهت اجرای نمایشنامه‌ای از لوییجی پیراندلو با عنوان «بازی طرفین» هستند. تمرین آغاز می‌شود اما کمی بعد گروهی شش نفره وارد سالن شده و خود را به روی صحنه می‌رسانند. آنها صورتک‌هایی به چهره دارند و با لباس‌هایی بسیار ساده که به البسه‌ی مجسمه‌ها می‌ماند وارد می‌شوند. این گروه شامل این افراد است: مردی پنجاه‌ساله با صورتکی که نماد «عذاب وجدان» است به عنوان پدر, دختری حدوداً هجده‌ساله با نقابی که نقش «انتقام» را به ذهن متبادر می‌کند و پسری حدوداً بیست و دو ساله با صورتک «نفرت» و زنی میانسال به عنوان مادر با نقاب «غصه», و یک پسربچه چهارده ساله و یک دختربچه چهار ساله. آنها خودشان را شخصیت‌های یک نمایشنامه ناتمام معرفی می‌کنند که نویسنده‌ی خالقِ آنها, به هر دلیلی آن را به پایان نرسانده است و حالا این شخصیت‌ها به دنبال نویسنده دیگری هستند که کار را به پایان برساند. کارگردان از آنها می‌خواهد که صحنه را ترک کنند اما سماجت این گروه و بخصوص صحبت‌های رد و بدل شده بین پدر و دختر باعث می‌شود کمی کنجکاو شود و کم‌کم برای شنیدن حرف‌های آنها نرم شده و حتی برای نوشتن و کارگردانی تراژدی این خانواده وسوسه می‌شود. بدین ترتیب داستانی دیگر آغاز می‌شود. این داستان دوم طبعاً حالت شسته و رفته ندارد و گویی در همان لحظه و روی صحنه شکل می‌گیرد. مثلاً پدر در مورد یک اتفاق, صحبت‌هایی می‌کند و دختر از زاویه‌ای دیگر پدر را به چالش می‌کشد, کارگردان با توجه به نقش خود می‌خواهد در هر صحنه حک و اصلاحی انجام دهد و با مقاومت شخصیت‌ها مواجه می‌شود و به همین ترتیب نمایشنامه پیش می‌رود اما... 

در ادامه مطلب، نامه یکی از شخصیت‌های داستان را خواهیم خواند. 

****** 

در مورد زندگینامه نویسنده اینجا خواهم نوشت.

...................

مشخصات کتاب من: ترجمه بهمن فرزانه، نشر کتاب پنجره، چاپ پنجم 1399، تیراژ 550 نسخه، 116 صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.9 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.83 است). 

پ ن 2: کتاب بعدی «مردی با کبوتر» اثر رومن گاری خواهد بود.  

  جناب میله‌ی بدون پرچم عزیز

تلاش شما برای متلاشی نشدن خانواده‌ی نیم‌بند ما ستودنی است! اگر برای من قابل تصور بود که روزی این امکان و احتمال وجود دارد که ما بتوانیم در کنار هم زندگی کنیم حتماً نقاب انتقام را از صورتم برمی‌داشتم, اما چه کنم که چنین چیزی محال است. برادر و خواهر کوچک من هیچ‌گاه دوباره زنده نخواهند شد و آه... امکان شنیدن کلمات شیرین و بامزه‌ خواهرم, دیگر وجود ندارد. مادرم از غصه رها نخواهد شد و حتی آن شخص که شما تلاش می‌کنید تا مورد بخشش قرار گیرد نیز هیچ‌گاه از عذاب وجدان خلاص نخواهد شد. تفاوت ما و شما همین است. شما تغییر می‌کنید و ما نه!  

تنها تغییری که ما داشته‌ایم این است که دیگر سرگردان نیستیم! سرگردانی ما مربوط به صد سال پیش بود. حالا مدام از این گوشه دنیا تا آن گوشه دنیا در سالن‌های تئاتر یا در گوشه‌ی خلوت یک خواننده‌ی علاقمند, جان می‌گیریم و هم‌نفس دیگران می‌شویم؛ دیگرانی که سرشان به تنشان می‌ارزد! سرگردانی ما مربوط به قبل از برخورد با پیراندلو بود. لوئیجی ما را در جهان «هنر» گنجاند. 

ما واقعاً داشتیم افسوس می‌خوردیم؛ افسوسِ خلق شدن و در عین‌حال به یک شخصیت زنده تبدیل نشدن. کسانی که این سعادت یارشان می‌شود می‌توانند حتی مرگ را هم به سخره بگیرند چرا که تا ابد زنده خواهند ماند. نویسنده می‌میرد, خواننده می‌میرد و حتی وبلاگ‌نویسی مثل تو هم می‌میرد اما ما شخصیت‌هایی هستیم که تا ابد زنده خواهیم ماند. یوساریان تا ابد زنده است, آرتورو باندینی و زنو کوزینی و تاد و ویلیام باسکرویل و مک‌مورفی همیشه زنده‌اند, شیمن‌نائو و سلیم سینایی هم همینطور... استاد سلین هم به همین خاطر نام فردینان را روی شخصیت اصلی داستانهایش گذاشت. قبول نداری که ما از زنده‌ها زنده‌تر هستیم؟ از خود آدم‌ها واقعی‌تر هستیم.

آنچه که برای شما «تخیل» است و باید از خودتان اختراع کنید برای ما واقعیت محض است. تنها واقعیت ماست. به نظر خودت میله واقعیت بیشتری دارد یا آن فردی که نامش حسین نوروزپور است؟ کدام واقعی‌تر است؟! آیا او می‌تواند برای شخصیت‌های داستان‌ها نامه بنویسد و از آنها نامه دریافت کند؟ محال است که بتواند! اما تو می‌توانی! 

میله‌ی عزیز!

نوشته بودی چرا من و ناپدری یا آن جوانک حرف یکدیگر را نمی‌فهمیم. دوست من, هر یک از ما در درون خود چیزهایی را پنهان داریم و هر یک از ما آن چیزها را با کلمات خودمان بیان می‌کنیم. وقتی به آن چیزهای درونی خود با کلمات خودمان معنا و ارزش می‌دهیم دیگر چگونه می‌توانیم حرف همدیگر را بفهمیم؟ شنونده برای خودش مفهوم و ارزش دیگری قایل می‌شود. ما همگی خیال می‌کنیم که حرف همدیگر را درک می‌کنیم. اما هرگز و هرگز هیچکس حرف دیگری را درک نمی‌کند. ظاهراً ما هیچ‌وقت نمی‌توانیم در این زمینه توفیقی به دست آوریم. ذهن ما همواره گزینش می‌کند و فقط آن چیزهایی که نیاز دارد یا دوست دارد, را می‌پذیرد. به همین خاطر وقتی در برابر یک موضوع واحد یا استدلال واحد یا متن واحد قرار می‌گیریم این همه اختلاف داریم. 

می‌دانم که بدبختی فقط متعلق به من نیست (لازم نبود در نامه‌تان پنج بار این را تکرار کنید!)... ناپدری من هم آدم بدبختی است. به قول خودش قصد داشت به مادرم لطف کند و شاید به قول خودش ترحم کند و یا به عبارتی او را به سعادت برساند. اما داشتن قصد که کفایت نمی‌کند. ای کاش آدم می‌توانست پیش‌بینی کند که وقتی خیال می‌کند دارد عمل خیری انجام می‌دهد چه عواقب بدی خواهد داشت! او سنگ بنای این مشکلات را گذاشت و مسئولیت تمام گناهان بعدی که پیش می‌آید بر عهده کسی است که باعث و بانی گناه اول است. من از ایشان برای حضور در خانه مادام پاچه متنفر نیستم... این یک تصادف بود... اما او باعث به وجود آمدن من بود اگرچه پدرم نبود! لذا مسئولیت بدبختی من با اوست و شما هم بهتر است مثل مادرم به دنبال حذف صحنه‌های تلخ نباشید.  

ارادتمند

دختر

بعدالتحریر: تعجب می‌کنم که شما تغییر کردن را دلیل زنده بودن قلمداد کردید. آن کتابی را هم که توصیه کردید نخواندم... ابداع مورل... مطلب خودت را خواندم و متوجه شدم شاید منظورت این باشد که این ابدیت ما پوچ است! حالا شاید هم برداشت من اشتباه باشد. اما اصلاً مگر شما تغییر می‌کنید که پُز تغییر کردن می‌دهید!؟ نهایتاً در شکل و شمایل و ابعاد و اندازه تغییراتی دارید! من آدم‌های زیادی را دیده‌ام و این را از روی تعصب نمی‌گویم. تغییرات سطحی را البته با شما موافقم, مثلاً صبح بگویید زنده‌باد و عصر بگویید مرده باد... در این فقره تجربیات زیادی در ناخودآگاه جمعی‌تان دارید. آیا این نوع تغییر کردن‌ها دلیل زنده بودن است!؟  

به نظرم شما خاورمیانه‌ای‌ها حق دارید که 124 هزار پیغمبر داشته باشید. با این بلاهایی که در طول تاریخ به سرتان آمده است باید هم چشم‌انتظار جهانِ دیگری باشید. البته بدبختی فقط متعلق به شما نیست! این هم در جواب آن پنج بار!!