گورستان پراگ - اومبرتو اکو

راوی داستان در ابتدا ما را به یکی از محلات قدیمی پاریس در سال 1897 می‌برد و طی توصیفی کوتاه از مسیر، به یک مغازه عتیقه‌فروشی در انتهای یک کوچه بن‌بست وارد می‌کند؛ مغازه‌ای که پر است از اجناس درب‌وداغان که قیمت آنها نشان از عدم تمایل صاحب آن برای فروش دارد. مراجعه‌کنندگان اگر اجازه مخصوص داشته باشند از در دیگر مغازه وارد آپارتمانی می‌شوند که وسایل داخل آن نشان می‌دهد که یک فرد مرفه در آنجا زندگی می‌کند. ما به همراه راوی، مردی سالخورده را می‌بینیم که پشت میز در حال نوشتن است. ما از این پس با خواندن این نوشته‌ها وارد داستان می‌شویم... البته راوی گاهی با خلاصه کردن مطالبی که آن مرد می‌نویسد به ما کمک می‌کند که این کتاب حدوداً ششصد صفحه‌ای را به راحتی به پایان برسانیم.

این مرد چرا می‌نویسد و چه می‌نویسد؟ او (سیمونه سیمونینی) چهارشنبه صبح از خواب بیدار شده است در حالی که فکر می‌کند سه‌شنبه است، در اتاقش ردایی مخصوص کشیشان یافته است و نمی‌داند این ردا از کجا آمده است و در آپارتمانش با راهرویی مخفی روبرو می‌شود که به آپارتمانی دیگر راه دارد و از همه این اتفاقات عجیب به این نتیجه می‌رسد که بخشی از حافظه خود را از دست داده است. این موضوع او را به یاد گفتگویی می‌اندازد که با چند پزشک جوان در سالها قبل داشته است که از قضا یکی از آنها جوانی اتریشی و یهودی به نام فروید است. او تصمیم می‌گیرد هرچه از گذشته به یاد می‌آورد را بنویسد تا آن عنصر آسیب‌زننده‌ای که موجب این تغییرات در روان او شده، عیان و بدین‌ترتیب درمان شود. در همان ابتدای نوشتن خاطرات، شخصیت دیگری نیز وارد می‌شود؛ همان کشیشی که ردایش کنار تخت سیمونینی پیدا شده است. او هم احساساتی مشابه دارد و از دیدن برخی چیزها نظیر ریش و سبیل مصنوعی و کلاه‌گیس در کنار تختش و همچنین راهرویی که به آپارتمان دیگری راه دارد متعجب شده است. او هم می‌نویسد و اتفاقاً گاهی که سیمونینی برخی مسایل را فراموش می‌کند آنها را به یاد او می‌آورد.

این در واقع تمهیدی است که نویسنده برای بیان داستان انتخاب می‌کند. شاید فکر کنید که مسئله درمان روان این مرد و موضوع دوپارگی شخصیت مسئله‌ی اصلی داستان است اما موضوع محوری داستان عبارت است از توطئه و توطئه‌اندیشی و نفرت و توهماتی که در خود بذر فاجعه را نهفته دارند، کما اینکه داستان پس از کشف علل پاک شدن بخشی از حافظه‌ی او ادامه می‌یابد و به یک پایان‌بندی درخشان می‌رسد... مسئله‌ی اصلی درمان ماست!

*****

گورستان پراگ ششمین رمان اومبرتو اکو است که در سال 2010 منتشر شده است. او در این کتاب به اروپای نیمه دوم قرن نوزدهم می‌پردازد؛ دورانی پر از مسائل اسرارآمیز و نفرت‌پراکنی‌ها و توطئه‌چینی‌های سازمان‌های مخفی دولتی و غیردولتی که در عرصه‌های مختلف نژادی و مذهبی و... در جریان است. اقداماتی که نهایتاً زمینه‌ساز فجایع نیمه اول قرن بیستم شدند.

.......

مشخصات کتاب من: مترجم فریبا ارجمند، نشر روزنه، چاپ اول 1394، 662 صفحه، تیراژ 1000نسخه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 5 از 5 است. (نمره در سایت گودریدز 3.3 و در سایت آمازون 3.4) گروه A

پ ن 2: پایین بودن نمره کاربران سایت گودریدز و آمازون نشان می‌دهد خواندن چنین کتابی سهل و ممتنع نیست اما به‌زعم من چندان سخت هم نیست. شاهد این ادعا هم جمعیت حدوداً 25درصدی از کاربران است که در هر دو سایت امتیاز کامل را داده‌اند. من اگر جا داشت نمره‌ی بیشتری هم می‌دادم!

پ ن 3: نویسنده در هر ده بیست صفحه از کتاب گراوری از طرح‌های چاپ‌شده در آن دوران آورده است که بسیار دقیق و بجا آنها را انتخاب کرده است.

پ ن 4: همانگونه که در اینجا خواندن آونگ فوکو را لازم شمردم، برای گورستان پراگ هم چنین حکمی قابل صدور است و حتی شاید بتوان با عنایت به ساده‌تر بودن طرح داستانی آن، وجوب آن را با تأکیدی بیشتر امضا کرد.

پ ن 5: طبعاً کلمات و اصطلاحات و اسامی زیادی در متن وجود دارد که ممکن است در مورد برخی از آنها برایتان سوال پیش بیاید. مترجم محترم در انتهای کتاب فهرستی از این کلمات را تهیه  و توضیحات لازم را در این موارد داده است.

 

تو را دارم چه کم دارم!؟

حتماً در محافل خانوادگی با نظریاتی مواجه می‌شوید که تقریباً کل وقایع یکصد سال اخیر را با یک ضربت تحلیل می‌کند: جنبش مشروطه حاصل برنامه‌ریزی بیگانگان بود... روی کار آمدن رضاشاه و برکناری‌اش هر دو برنامه بیگانگان بود... طبعاً روی کار آمدن و فرو افتادن شاه بعدی نیز حاصل توطئه بیگانگان بود و... با این نگاه کل علل و دلایل سیاسی اجتماعی اقتصادی و فرهنگی به کشک تبدیل می‌شود!

توطئه‌اندیشی را می‌توان یکی از معضلات زندگی اجتماعی در دو سه قرن اخیر قلمداد کرد. مبتلایان به این عارضه، به شکل ظاهری رویدادهای اجتماعی و سیاسی و حتی اقتصادی و علل و ریشه‌های آن باور ندارند و اعتقاد دارند که دست‌هایی در پس پرده این رویدادها را برنامه‌ریزی و اجرا می‌کنند. با پیچیده‌تر شدن مسائل، فهم روابط علت و معلولی بین پدیده‌ها گاه سخت‌تر می‌شود و قدر مسلم کشف و فهم آن از حیطه توان بیشتر اشخاص خارج می‌شود اما در چنین شرایطی تئوری توطئه کمک می‌کند تا با یک حرکت، این کلاف پیچیده به یک رشته طنابِ صاف تبدیل شده و ما با چنگ زدن به آن احساس آرامش، همه‌چیزدانی و اقتدار کنیم. در واقع در چنین تحلیل‌هایی همه‌ی پارامترهای مزاحم حذف می‌شود و مسئله علاوه بر ساده و قابل فهم شدن اندکی هم با چاشنی رازآلودگی طعم یافته و خوردن و هضم آن لذت‌بخش می‌شود. به همین دلیل این نوع نگاه گسترش می‌یابد.

... ولی افتاد مشکل‌ها!

در برخی موارد این تحلیلگران مایه انبساط خاطر ما می‌شوند، مثلاً چند وقت پیش در یکی از همین محافل، فردی با فوق‌لیسانس مهندسی با شور و حرارت از مسطح بودن زمین حرف می‌زد و طبیعتاً شواهد مربوطه را توطئه ناسا و ... عنوان می‌کرد! اما همیشه اینطور نیست که بتوانیم با نگاه کردن به عبور «گوزن‌ها» از دشت‌های «شقایق» لحظاتی شاد و مفرح داشته باشیم بلکه گاهی این باورها منجر به شکاف‌های عمیق اجتماعی و نهایتاً بروز فاجعه می‌شوند. داستان گورستان پراگ یکی از نمونه‌های آن است. اروپای اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم آینه عبرتی است که نشان می‌دهد چگونه نفرت ریشه می‌دواند و فاجعه می‌آفریند.

پدر مادر ما متهمیم!

شخصیت محوری داستان تحت تأثیر آموزه‌های پدربزرگش از یهودیان تنفر دارد و آنها را افرادی می‌پندارد که مدام در حال توطئه کردن علیه دیگران هستند. سیمونینی بر اساس اعتقادات پدربزرگش از رفتن به مدرسه منع می‌شود و در خانه زیر نظر کشیشان یسوعی آموزش می‌بیند. پدرش که در مخالفت با پدربزرگش به جریانات جمهوری‌خواه پیوسته است با او در مورد توطئه‌چینی یسوعیان صحبت می‌کند. داستان‌هایی که او می‌خواند متأثر از فضای غالب آن دوره به همین مسائل آغشته است؛ مثلاً پاورقی‌های اوژن سو یا ژوزف بالساموی آلکساندر دوما. همه این‌ها دست به دست هم می‌دهند و از او فردی توطئه‌اندیش می‌سازند که پایبند هیچ ارزش اخلاقی نیست. در واقع یکی از آن شخصیت‌های پلید عالم ادبیات است که جان و مال دیگران چندان اهمیتی برای او ندارد. جالب است بدانید که او از زنان وحشت دارد (شاید هم‌پایه یهودیان!) و در عوض انگار تمام علایق و غرایز جسمانی‌اش بر «غذا» تمرکز یافته است ولذا در این زمینه توصیفاتی جالب و پر از جزئیات دقیق دارد.

داستان‌سرایان مقدس!

سیمونینی با همین عینک توطئه‌بین به جهان پیرامونش می‌نگرد و به دنبال فرصتی است که مدرکی مهم در این رابطه رو کند و از آنجایی که خلق کردن چنین مدرکی از پیدا کردن آن راحت‌تر است به این امر مبادرت می‌ورزد. این یک اقدام تخیلی نیست بلکه در طول تاریخ و در عرض جغرافیا و حتی همین الان عده کثیری مشغول چنین امر به‌زعم خودشان ارزش مشغول هستند. او با توجه به حرفه‌اش وارد فضاهایی می‌شود که اتفاقاً آکنده از توطئه‌های ریز و درشت است و این تجربیات به غنی‌تر کردن طرحش و پیدا کردن مشتریان مختلف برای آن کمک می‌کند.

«بیایید توطئه‌گرانی را تصور کنیم که از هر گوشه‌ی جهان آمده‌اند و نماینده‌ی شاخک‌های فرقه‌های‌شان هستند که در هر کشوری پهن شده است. بیایید آن‌ها را در نقطه‌ای بی‌درخت از بیشه‌ای، غاری، قلعه‌ای، گورستانی یا دخمه‌ای، به شرط این‌که چنان که باید تاریک باشد، گرد آوریم. بیایید یکی از آن‌ها را واداریم سخنانی بر زبان آورد و به روشنی به طرحی اشاره کند که هدف آن فتح جهان باشد...»

این تقریباً فرم مشترکی است که می‌توان در ساختن و برملاکردن توطئه‌های جدید از آن استفاده کرد. البته در حال حاضر می‌توان چنین جلساتی را در یک برج یا ویلا یا مکانی امروزی‌تر ترتیب داد و حتماً نیازی نیست که مکان طبق نسخه قرن نوزدهمی آن انتخاب شود. به جای فتح جهان هم می‌توان ابتدا سراغ فوتبال رفت... فتح جام!... باشگاهی یا ملی، هر دو تمرین کم‌خطری هستند! (البته برای سازنده، وگرنه برای جامعه همین هم عواقب بدی دارد)

نفرت می‌ورزم پس هستم!

به غیر از احساس ناتوانی در آنالیز وقایع، طبعاً عوامل دیگری در سوق دادن ما به سمت این نوع تحلیل‌ها مؤثر است. یکی از آنها احساس منحصر به فرد بودن و دانایی و تیزهوشی است که با کشف و بیان این توطئه‌ها به ما دست می‌دهد. علاوه بر این یک نوع کشف و احساس هویت نیز در آن نهفته است.

مثلاً پدربزرگ سیمونینی بعد از خواندن کتابِ کشیش باروئل (کتابی درخصوص توطئه‌های فرقه‌های ماسونی است) نامه‌ای به نویسنده می‌نویسد و در آن ضمن تمجید از این اثر ارزشمند تقاضا می‌کند این پدرِ روحانی با قلم توانایش پشتِ پرده‌ی این فرقه‌هایِ پشتِ پرده را (یهودیان) نیز افشا کند. نوشتن این نامه علیرغم اینکه هیچ جوابی به آن داده نشده از افتخارات پدربزرگ است و آن را بارها و بارها برای نوه‌اش نقل می‌کند.

منبع پدربزرگ سیمونینی برای ادعاهایش سخنان پیرمردی یهودی بود که مدتها قبل در دمشق به جرم قتل دستگیر و تحت شکنجه شدیدی قرار گرفته و مشاعرش دچار اختلال شده بود. این پیرمرد «با صدقه‌ی ناچیزی که مردم از سر ترحم بر دیوانگان به او می‌دادند زنده ماند و در سوراخی ساکن شد که حتی ساکنان گتو جرئت نداشتند در آن زندگی کنند. پدربزرگم مدعی بود که پیرمرد، هرکاری هم که در دمشق کرده بود، واقعاً دیوانه نشده بود. به سادگی مملو از نفرتی فروننشاندنی نسبت به مسیحیان بود و در آن پناهگاه بی‌پنجره... به او گفت که از آن پس زندگی‌اش را وقف انتقام کرده بود. به او گفت که چطور تلمودشان نفرت از قوم مسیحی را تبلیغ می‌کرد و چه‌طور به قصد فاسد کردن مسیحیان، آن‌ها، یهودیان، فراماسونری را، که او یکی از ارشدان گمنامش بود، ابداع کرده بودند و این که او به لژهایی از ناپل تا لندن فرمان می‌داد، اما می‌بایست مخفی می‌ماند، در خفا زندگی می‌کرد، جدا از دنیا، تا یسوعیان، که همه‌جا در تعقیب او بودند، چاقویش نزنند.»

بنازم دلبر خود را که هم این و هم آن دارد!

«همه می‌پرسند چرا من از نعمت ثروت برخوردار نیستم (یا دست‌کم آن‌قدر که دلم می‌خواست برخوردار نیستم)؟ چرا من مثل دیگرانی که کم‌تر از من سزاوارند مورد مرحمت نبوده‌ام؟ هیچ‌کس باور نمی‌کند که بدبختی‌هایش ممکن است ناشی از کاستی‌های خودش باشد؛ به همین خاطر است که باید مقصری پیدا کند. دوما ]الکساندر دوما[، دلیل شکست همگان (اعم از افراد یا دولت‌ها) را نشان می‌دهد. کسی دیگر، در کوه آذرخش، طرح نابودی تو را تدارک دید. ]اشاره به کتاب ژوزف بالسامو[

فکر می‌کنم دوما ابداعی نکرده بود. او فقط چیزی را که، به قول پدربزرگم، پدر روحانی باروئل قبلاً گفته بود، به زبان قصه بیان کرده بود. این مرا، حتی همان وقت، به این فکر انداخت که اگر روزی بخواهم داستان توطئه‌ای را بفروشم، مجبور نیستم به خریدار چیزی اصیل ارائه دهم، بلکه به‌سادگی می‌توانستم چیزی را که از قبل می‌دانست یا از راه‌های دیگر می‌توانست به‌راحتی بداند به او بگویم. مردم فقط چیزهایی را باور می‌کنند که از پیش می‌دانند و زیبایی مدل جهانی توطئه در این است.»

او هنوز در میان ماست!

نکته مهم و جالب در مورد این داستان واقعی بودن اکثر شخصیت‌های آن است و این یکی از نقاط قوت داستان است. تنها شخصیت خیالی داستان سیمونه است و دیگران شخصیت‌های واقعی هستند و به قول نویسنده «گفتند و کردند آن‌چه را در این کتاب شرح داده شده که گفته‌اند و کرده‌اند.» و حتی اکو اعتقاد دارد که سیمونینی، همانند یک کلاژ، شخصیتی است که کارهایی کرده است که دیگران انجام داده‌اند ولذا او هم وجود داشته است و «در حقیقت، راستش را بگویم، او هنوز در میان ماست.»