شماره صفر – اومبرتو اکو

مقدمه اول: اکو متخصص تاریخ قرون وسطی است، کافی است نامِ گلِ سرخ را خوانده باشیم؛ رمانی که در قالب حل یک معمای جنایی، بزعم من، ما را با ریشه‌های رنسانس آشنا می‌کند. اکو داستان‌پرداز خوبی است و شخصیت‌های اصلی آثاری که از او خوانده‌ام نیز داستان‌پردازهای قهاری هستند؛ بائودولینو در بائودولینو، کازئوبون و دوستانش در آونگ فوکو، سیمونه سیمونینی در گورستان پراگ چنین هستند. بافندگانی که از خلق و جعل ابایی ندارند و هنر آنها در اتصال و ارتباط وقایعی است که به یکدیگر مربوط نیستند و از این طریق «طرح»ی عظیم از توطئه‌ها خلق می‌کنند که در درجه نخست خودشان و اطرافیان‌شان در باتلاق آن گرفتار می‌شوند و در مرتبه‌ی بعدی، پایه‌گذار مسائلی می‌شوند که آیندگان را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. «براگادوچو»، یکی از شخصیت‌های اصلی «شماره صفر»، نیز چنین قابلیتی دارد. شباهتِ مصیبت‌بار تمام این شخصیت‌های توطئه‌اندیش همان جمله جوردانو برونو است که «آنان به یقین خود را در روشنایی می‌پندارند».

مقدمه دوم: یکی از سرلوحه‌های رمان آونگ فوکو جمله‌ای کوتاه از ریموند اسمولیان است که: «خرافات شوربختی می‌آورد.» و داستانی که اکو (چه در آونگ فوکو و چه در این کتاب) روایت می‌کند نشان‌دهنده همین شوربختی است. سرلوحه «شماره صفر» جمله‌ای به همان کوتاهی از ای. ام. فورستر است:«فقط وصل کن!» و شخصیت «براگادوچو» همین کار را می‌کند. وصل کردن باعث می‌شود ما به جای اندیشیدن به مثلاً ده مسئله به یک مسئله فکر کنیم و این برای ما راحت‌تر است. به همین خاطر است که تئوری‌های توطئه زودهضم و عامه‌پسند است؛ کلیدی است که با آن قفل‌های زیادی، به طرفه‌العینی باز می‌شود.        

مقدمه سوم: موسولینی و یا بهتر است بگویم سرنوشت تلخِ موسولینی و رمز و رازهایی که پیرامون آن شکل گرفته، دست‌مایه‌ی داستان‌پردازیِ براگادوچو قرار می‌گیرد. «بنیتو آمیلکاره آندره‌ئا موسولینی» در سال 1883 در خانواده‌ای متوسط به دنیا آمد. پدرش یک چپ‌گرای متعصب بود و این از نامی که برای فرزندش انتخاب کرده هویداست: بنیتو خوارز انقلابی مکزیکی، آمیلکاره چیپریانی آنارشیست و آندره‌ئا کوستای سوسیالیست! بدین‌ترتیب موسولینی در یک فضای کاملاً چپ پرورش یافت و در جوانی هم سردبیر یکی از نشریات حزب سوسیالیست ایتالیا بود اما جنگ جهانی اول و لزوم یا عدم لزوم مشارکت ایتالیا در آن موجب جدایی او از حزب شد. موسولینی که موافق شرکت در جنگ و همراهی با فرانسه و انگلستان بود، روزنامه‌ای در همین راستا تأسیس کرد که مورد حمایت مالی متحدین قرار گرفت و خودش هم در جنگ شرکت کرد. بعد از جنگ و وقوع آثار زیان‌بار آن در فروپاشی اقتصادی، امنیتی و اجتماعی؛ برای برقراری نظم در خیابان‌ها که صحنه مبارزه خشونت‌آمیز گروه‌های چپ‌گرا با خودشان و مخالفین‌شان شده بود، یک جوخه شبه‌نظامی تأسیس کرد که به پیراهن‌سیاهان معروف شدند و مورد اقبال طیفی از جامعه قرار گرفتند. این زیربنای حزبی بود که در سال 1921 تحت عنوان حزب فاشیست ملی تاسیس شد. یک سال بعد تجمع آنها در رم موجبات سقوط دولت را فراهم کرد و متعاقباً خود مأمور به تشکیل کابینه شد. چند سال بعد تمام احزاب را غیرقانونی اعلام کرد و کشور را به یک حکومت تک‌حزبی مبدل کرد. شورای عالی فاشیستی، شورایی بود که لیست کاندیداها را تنظیم می‌کرد و... خط مشی آنها هم هردوانه‌ای بود: ترکیبی از چپ و راست. او همانطور که می‌گفت فاشیسم را خلق نکرد، بلکه آن را از ناخودآگاه ایتالیایی‌ها بیرون کشید و به همین خاطر بود که بیست سال به دنبال او روان شدند. او از چپ افراطی برخاست و نهایتاً در راست افراطی قرار گرفت. به طرز وحشیانه‌ای کشت و به طرز وحشیانه‌ای کشته شد. بدون محاکمه در نیمه‌های شب تیرباران شد و جنازه‌اش به همراه جسد تنی چند از همراهانش به میلان منتقل و در معرضِ مشت و لگد و ادرار و چماقِ جماعتِ خشمگین قرار گرفت و نهایتاً برای مدتی هم وارونه آویزان شد. عکس معروفی از این واقعه ثبت شده است که با دیدنش بد نیست این شعر ناصرخسرو را برای بسیاری از حاکمان زمزمه کنیم: چون تیغ به دست آری مردم نتوان کشت... و ادامه‌ی آن تا... عیسی به رهی دید یکی کشته فتاده... حیران شد و بگرفت به دندان سر انگشت... و الی آخر! کلاً پنج بیت است اما کسانی که اهل عبرت گرفتن نیستند، نمی‌گیرند. تا آن لحظات آخر هم درس نمی‌گیرند.    

******

راوی داستان مردی میانسال به نام «کولونا» است. او سالها قبل تحصیلات خود را در مقطع دکتری نیمه‌کاره رها کرده است و با کارهایی نظیر ترجمه، نوشتن یادداشت و مقاله برای نشریات درجه دو و سه، و حتی نوشتن کتاب به جای دیگران، زندگی خود را می‌گذراند. طبعاً وضعیت چندان خوبی ندارد: همسرش سالها قبل او را ترک کرده و از لحاظ مالی هم چندان بنیه‌ای ندارد. در چنین حال و اوضاعی پیشنهاد قابل تأملی از سردبیر یک روزنامه‌ی در حالِ تأسیس به نام «فردا» دریافت می‌کند. پیشنهادی که از نظر مالی بسیار اغواکننده است. روزنامه قرار است طی یک‌سالِ آتی دوازده پیش‌شماره آزمایشی (شماره‌های صفر) منتشر کند و کولونا باید در هیئت تحریریه حضور پیدا کند و با توجه به فعالیت‌های سردبیر و حواشی کار و همچنین قدرت تخیلِ خودش، در نهایت پیش‌نویس کتابی را تهیه کند که در آن، سردبیر به عنوان الگوی آرمانی از یک روزنامه‌نگار مستقل معرفی شود. این کتاب در واقع قرار است شرحی از مبارزات و فعالیت‌های سردبیر از زبان خودش باشد که کولونا در ازای دریافت پول این زحمت را متقبل می‌شود.

بدین‌ترتیب راوی در جمع اعضای هیئت‌تحریریه قرار می‌گیرد که عمدتاً از روزنامه‌نگاران درجه دو و سه تشکیل شده است. دو نفر از آنها ارتباط ویژه‌ای با راوی پیدا می‌کنند: «مایا» زن جوان، باهوش و کنجکاوی است که تا پیش از این در نشریات زرد درخصوص روابط سلبریتی‌ها مطلب می‌نوشته و «براگادوچو» مرد میانسالی که در نشریه «زیر نیم کاسه» در مورد مسائل پشت‌پرده و امثالهم قلم می‌زده. براگادوچو بزعم خودش در حال تکمیل کشف بزرگی است که به وسیله آن می‌توان تمام اتفاقات پس از جنگ دوم تا زمانِ حالِ روایت را (اوایل دهه نود میلادی) تحلیل و تبیین کرد: این‌که موسولینی برخلاف آن‌چه که بیان شده، در روزهای پایانی جنگ کشته نشده است و بلکه این بَدَل او بود که گرفتار و تیرباران شد و نهادهای اطلاعاتی آمریکا و انگلیس او را به‌نحوی از مهلکه رهانده و در آب‌نمک خوابانده تا پس از جنگ از او بهره‌برداری کنند و....

داستان در دو جبهه متفاوت روایت می‌شود که نهایتاً به یکدیگر می‌پیوندد؛ یکی فعالیت‌های مرتبط با روزنامه که نکات جذاب و آموزنده‌ای دارد و دیگری روند تکامل و تکوین نظریه براگادوچو و تبعاتی که بر آن مترتب است. در ادامه مطلب بیشتر به این موضوع خواهم پرداخت.  

******

در مورد اومبرتو اکو (1932-2016) قبلاً در اینجا نوشته‌ام. این کتاب هفتمین و آخرین رمانی است که از او، درست یک سال قبل از مرگش، در سال 2015 منتشر شد. ترجمه‌های این اثر در سریع‌ترین زمان ممکن در نقاط مختلف جهان از جمله ایران به چاپ رسید. البته در ایران تاکنون سه بار ترجمه شده است که جای تعجب ندارد. از این نویسنده شهیر ایتالیایی دو رمان نام گل و آونگ فوکو در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ باید خواند حضور دارد.

...................

مشخصات کتاب من: ترجمه رضا علیزاده، انتشارات روزنه، چاپ اول 1396، 239 صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.9 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.16 نمره در آمازون 3.6)

پ ن 2: این پنجمین رمانی است که از اکو خوانده‌ام و در موردشان نوشته‌ام. دو کتابی که نخوانده‌ام «جزیره روز پیشین» و «شعله مرموز ملکه لوآنا» است.

پ ن 3: شعری که در مقدمه سوم به آن اشاره شد علاوه بر ناصرخسرو، به رودکی هم منسوب شده است.

پ ن 4: مطلب بعدی به رمان «وردی که بره‌ها می‌خوانند» از رضا قاسمی تعلق خواهد داشت. پس از آن به سراغ «بچه‌های نیمه‌شب» از سلمان رشدی، «تبصره 22» از جوزف هلر، «سه نفر در برف» از اریش کستنر خواهم رفت.

 

توطئه و توطئه‌اندیشی!

در این مورد هرچه بنویسم تکرار مکررات است (مثلاً اینجا هم نوشته‌ام) اما واقعاً هرچه در این موضوع بخوانیم و بیاندیشم کم است. ما متاسفانه مبتلا شده‌ایم و این ویروس توطئه‌اندیشی بدجور ذهن ما را تسخیر کرده است. وجود توطئه در ذهن و روی میزِ قدرتمندان داخلی و خارجی امری واقعی است. این که هر فرد یا نهاد و قدرتی به دنبال کسب نتایج دلخواه است، امری مسلم است. اساساً شرحِ وظایف بخشی از نهادهای قدرت همین طراحی‌هاست. در این موارد تردیدی نیست اما توطئه‌اندیشی نوعی ساده‌سازی مسائل است، این‌که جریان تاریخ و سیاست در یک جامعه (یا حتی در کل ذنیا!) تحت تأثیر برنامه‌های یک هسته قدرت قرار دارد و هرآنچه آنها اراده کنند صورت می‌پذیرد، برعکسِ ظاهر پیچیده‌اش یک نوع ساده‌سازی است.  بشرِ اولیه هم در مقابل پدیده‌هایی که برایش ناشناخته بود همین رویکرد را داشت. صاعقه و حتی باران برایش عجیب و غیرقابل تحلیل بود ولذا امثال این پدیده‌ها را به قدرت یا قدرتهای برتر نسبت می‌داد. این نسبت دادن بدون فایده هم نبود، کمترین فایده‌اش احساس آرامش ذهنی به خاطر حل شدن مسئله یا مسائل بود. بعدها با توجه به پیچیده‌تر شدن جوامع این سبک تحلیل وقایع در حوزه مسائل سیاسی اجتماعی تسری پیدا کرد. تئوری‌های توطئه مثل اسلافش، نوعی یقین و پاسخ مطلق به مسائل در جیب دارد که موجبات آرامش ذهنی پیروان و مؤمنان را فراهم می‌آورد.

توطئه‌ها دیر یا زود قابل اثبات یا رد می‌شوند اما توطئه‌اندیشی فرایندی مستقل از زمان است و هیچ‌گاه تکلیفش مشخص نمی‌شود و تا قیام قیامت با ما خواهد بود. توطئه‌اندیشی نوعی نگاه به دنیا و زندگی است: ذهن ما به دنبال معنادار کردن وقایع است و چنان‌چه قدرت تحلیل پارامترهای مختلف مؤثر را نداشته باشیم، و با توجه به اینکه هر فرد برای خودش انسان خاصی است و تمایل دارد در هیچ زمینه‌ای کم نیاورد، در نتیجه به سمت کلیدهایی که هر قفلی را باز می‌کند و خط‌کش‌هایی که قادر به اندازه‌گیری هر پارامتری هستند گرایش پیدا می‌کند.

یک مثال خوب از تفاوت این دو مفهوم در داستان، جایی است که براگادوچو در مورد سختی انتخاب ماشین با راوی صحبت می‌کد. او با مثال‌های متعدد نشان می‌دهد که مجلات تخصصی خودرو به دنبال سردرگمی مخاطبان خود هستند! راوی در مقابل می‌گوید این‌که سیا و پنتاگون به دنبال توطئه‌چینی و برنامه‌ریزی باشند بدیهی است اما این‌که همه مجلات تخصصی خودرو وابسته به سازمان‌های امنیتی و یک مرکزیت یهودسالار باشند که همه هم‌وغم‌شان را برای سردرگمی براگادوچو گذاشته باشند، زیاده‌روی است. پاسخ به چنین شبهه‌ای معمولاً به دو گونه‌ی اصلی داده می‌شود: راه اول این‌که خود را بری از ادعاهای واهی نشان بدهیم و همزمان طرف مقابل را به انکار وجود توطئه متهم کنیم. راه دوم این است که صادقانه دستمان را رو کنیم و ذهنیات‌مان را بیان کنیم! براگادوچو راه دوم را انتخاب می‌کند و از ارتباط صنایع بزرگ آمریکایی با خواهران نفتی آغاز و به ترور انریکو ماتئی رسیده و حتی آنها را حامی مالی پارتیزان‌هایی که پدربزرگش را تیرباران کرده‌اند خطاب می‌کند. او با هنرمندی هر چیزی را می‌تواند به چیزهای دیگر ارتباط دهد. آن جمله سرلوحه رمان را به یاد بیاورید: فقط وصل کن!

تا اونا نخواهند اینا هستند!

این صورت کلی یکی از گزاره‌های معروف توطئه‌اندیشانه است. به عنوان یک نمونه آزمایشی بیایید به ابعاد این گزاره فکر کنیم:

الف) این گزاره همیشه درست است! اگر اینا باشند و باقی بمانند به علت آن است که اونا می‌خواهند! و اگر روزی اینا رفتند طبعاً به این دلیل رفته‌اند که اونا خواسته‌اند که بروند! هیچ حالتِ دیگری امکان وقوع ندارد.

ب) اگر کسی مدعی شد که اونا نخواستند یا نمی‌خواهند (و مستنداتی در این رابطه قطار کرد) و بعد پرسید پس چرا اینا مانده‌اند؟ خیلی ساده جواب خواهد شنید که اون اونایی که شما ازشون نقل قول کردید خودشون اونا نیستند و دارند گفته‌های اونای پشت پرده رو اجرا می‌کنند و شما ساده‌اندیشان هم گول اون اونای واقعی را می‌خورید که اینا به اونا مرتبط نیستند!

ج) اگر کسی مدعی شد که در فلان مورد اونا نخواستند اما اینا آمدند و در این مورد مُصِر باشد باز هم پاسخ خواهد شنید که شما چطور از خواسته‌ی اونا مطلع شدید؟! این مستنداتی که ارائه می‌کنید همه ردگم‌کنی‌های اوناست که رابطه خودشان با اینا رو پنهان کنند.

د) اگر پرسیدید این اونا واقعاً چه کسانی هستند؟! پاسخ این است که اونا اگر اونا باشند اذهانِ گنجشکیِ شما قادر به درک و تشخیص اونا نیست! من فقط مانده‌ام این اونا چه‌جور اونایی هستند که این تحلیلگران قادر به کشف نیاتشان هستند و آن هم فقط بعد از واقع شدن وقایع می‌توان رد پای اونا رو کشف کرد!

بالاخره شما از هر طرف که به این گزاره ورود کنید به دیوار خواهید خورد و کسانی که به این گزاره مسلح شده‌اند همواره پیروزند. لذا آینده از آنِ «پیروزمندانِ مستاصل» یا «مستاصلان پیروز» خواهد بود!

فرمول براگادوچو؛ فرمولی برای تمام فصول!

براگادوچو و امثالِ او معمولاً کارشان را با حقایقی آغاز می‌کنند که مو لای درزشان نمی‌رود. حقایقی که همگان از آن اطلاع دارند یا چیزی در مورد آن شنیده‌اند. مثلاً در مورد موسولینی، از جلسه آخری که او به همراه رهبران فاشیست به میانجی‌گری کاردینال شوستر با نمایندگان کمیته آزادیبخش ملی داشتند، شروع می‌کند. موضوعی که ثبت و ضبط شده است. بعد عنوان می‌کند که پس از آن جلسه‌ی ناموفق از دیدار با همسر و فرزندانش سر باز می‌زند، موضوعی که در آن شرایط که بیم سقوط ثانیه به ثانیه نزدیک می‌شود، امری طبیعی است اما برای تئوری براگادوچو سنگ بنای خوبی است چون او معتقد است که بعد از اتمام جلسه، کسی که در انظار حضور پیدا می‌کند بَدَلِ موسولینی است و به همین خاطر است که از دیدار همسر و فرزندان استنکاف کرده تا این جابجایی لو نرود. اگر شما سؤال کنید پس چرا معشوقه‌اش کلارا پتاچی را به حضور و همراهی پذیرفته، پاسخ می‌دهد حضور کلارا بخشی از برنامه برای جا انداختن موضوع است تا اصلِ جنس بتواند از مهلکه خارج شود و طبیعتاً این معشوقه است که چنین فداکاری‌هایی می‌کند!!

از دیگر مستنداتی که براگادوچو مورد توجه قرار می‌دهد گزارش پزشکی قانونی است و در آن جملاتی را برجسته می‌کند که با نظریه او همخوانی دارد: این‌که صورت چگونه از ریخت افتاده و... با آن بساطی که در میلان برای جسد پیاده شد کاملاً طبیعی است اما برای این نظریه یک فکت متناسب است که بله! همه‌ی آن بساط برای جلوگیری از شناسایی بَدل پیاده شده است و آسِ آن هم اینکه در گزارش هیچ اشاره‌ای به زخم معده نشده و این نشان می‌دهد جسد متعلق به موسولینی نیست. بعد از این هم هر ادعایی که مطرح می‌کند غیرقابل رد است. این فرمول تهیه نظریه‌های توطئه است که البته اکو در آونگ فوکو و گورستان پراگ به خوبی به آن پرداخته است.

در جایی از داستان وقتی در میان صحبتهای راوی و براگادوچو خبر ترور قاضی فالکونه (قاضی ضد مافیا) می‌رسد، براگادوچو آن را تأییدی بر نظریه خود خطاب می‌کند! وقتی راوی برمی‌آشوبد و از ارتباط این دو موضوع سؤال می‌کند باز هم صادقانه می‌گوید: «هنوز نمی‌دانم ولی باید یک ربطی داشته باشد، همیشه همه‌چیز با همه‌چیز جور در می‌آید. فقط باید بدانی که چطور لرد قهوه ته فنجان را تفسیر و تعبیر کنی.»

تبعات توطئه‌اندیشی

این‌که کسی مثل براگادوچو داستان‌سرایی کند یا مثل آن دوست ما همه‌ی تاریخ دنیا را بر اساسِ طرح و توطئه‌های بخشی از یهودیان تبیین کند شاید خیلی هم آسیب نزند. اما وقتی این نوع نگاه به دنیا همه‌گیر شد و بخصوص در سطوح تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر نفوذ کرد، مطمئن باشید عواقب سختی خواهد داشت. از ایجاد شکاف‌های اجتماعی، نفرت‌پراکنی، افراط‌گرایی، جعل و انتشار اطلاعات غلط و امثالهم که بگذریم از دو چیز نمی‌توان گذشت (مثل فهد و صدام!) اول اینکه ما با تمسک به این نوع نگاه و این نوع تحلیل، خودمان را از توجه به پارامترهای دیگر و تحلیل آنها محروم می‌کنیم ولذا در مقابل چالش‌های محتلف نمی‌توانیم پاسخ مناسبی تدارک ببینیم. دوم احساس ناتوانی و بی‌عملی در مقابل سرنوشت مقدر و محتومی است که در جایی خارج از محدوده‌ی ما رقم می‌خورد. اولی مسئولین را به بیراهه می‌برد و دومی مردم را به فنا...

راوی داستان از همان ابتدا که براگادوچو از کشفیاتش سخن می‌گوید، آن را جدی نمی‌گیرد و مشخص است که آن را نوعی داستان‌سرایی و بافندگی می‌داند و باور ندارد. اما مسئله باور داشتن یا نداشتن نیست! گاهی اتفاقاتی رخ می‌دهد که مثل سیل ما را با خود می‌برد. در اینجا قتل براگادوچو به آن شیوه، خود حجتی می‌شود بر درستی ادعاهای او یا حداقل واقعی بودن خطری که برای راوی در پیش است. این وضعیت چنان اضطراب‌آور است که حتی قطع شدن آب را هم در همین راستا می‌بیند. رسوخ ترس و از کار انداختن قوای ذهنی و استیصال، از تبعات این نوع نگاه است.

اگر بخواهیم با توجه به داستان به تبعات دیگر توطئه‌اندیشی بپردازیم باید به این موارد اشاره کنیم:

«مثل آدم‌های علیل شده بودم»

«همه‌چیز به شکل خیانت‌کارانه تغییر کرده بود. همه در حال توطئه بودند.»

و نهایتاً افسردگی و انزوا.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) در مطلب مربوط به گورستان پراگ چنین نوشته بودم: «توطئه‌اندیشی را می‌توان یکی از معضلات زندگی اجتماعی در دو سه قرن اخیر قلمداد کرد. مبتلایان به این عارضه، به شکلِ ظاهریِ رویدادهای اجتماعی و سیاسی و حتی اقتصادی و علل و ریشه‌های آن باور ندارند و اعتقاد دارند که دست‌هایی در پس پرده این رویدادها را برنامه‌ریزی و اجرا می‌کنند. با پیچیده‌تر شدن مسائل، فهم روابط علت و معلولی بین پدیده‌ها گاه سخت‌تر می‌شود و قدر مسلم کشف و فهم آن از حیطه توان بیشتر اشخاص خارج می‌شود اما در چنین شرایطی تئوری توطئه کمک می‌کند تا با یک حرکت، این کلاف پیچیده به یک رشته طنابِ صاف تبدیل شده و ما با چنگ زدن به آن احساس آرامش، همه‌چیزدانی و اقتدار کنیم. در واقع در چنین تحلیل‌هایی همه‌ی پارامترهای مزاحم حذف می‌شود و مسئله علاوه بر ساده و قابل فهم شدن اندکی هم با چاشنی رازآلودگی طعم یافته و خوردن و هضم آن لذت‌بخش می‌شود. به همین دلیل این نوع نگاه گسترش می‌یابد. »

2) بد نیست این نکته را در مورد موسولینی بدانید که او به ازدیاد جمعیت برای نیل به قدرت بیشتر اعتقاد داشت و آن را در طول دوران حکومتش تشویق می‌کرد. او از همین زاویه قدرتهای فرانسه و بریتانیا را رو به افول ارزیابی می‌کرد. او از همسر رسمی خود 5 فرزند داشت. کلارا پتاچی آخرین معشوقه او بود، اما هشت معشوقه قبلی او در مجموع 9 فرزند به دنیا آوردند. یعنی نظراً و عملاً پایبند بود!  

3) من از ترجمه‌ای که خواندم راضی بودم چند قسمت را هم با نسخه انگلیسی تطبیق دادم که از لحاظ ممیزی هم به خوبی توانسته است کار را به دست ما برساند، هرچند نوشته‌های اکو از این جهت گیر و گرفت چندانی ندارد. یکی دو مورد اشکال به چشمم خورد که بد نیست اصلاح شود: عنوان فصل اول در فهرست و در ابتدای فصل شنبه 6 ژوئن 1996 درج شده است که با توجه به زمان‌بندی روایت آشکارا نشان از وقوع اشتباه دارد، سال 1992 صحیح است و کل وقایع از لحاظ زمانی در دو ماه (از 6 آوریل تا 11 ژوئن 1992) رخ می‌دهد. مورد بعدی در سطر نخست صفحه 50 است و قیمت ماشین لانچیای مورد نظر شش میلیون لیر عنوان شده که قطعاً شصت میلیون لیر صحیح است. باقی موارد هم که سلیقه‌ایست مثلا در ص149 در مورد جایگزینی فحش‌ها و کلماتی که ممکن است خوانندگان روزنامه را اذیت کند صحبت می‌شود و راوی چند کلمه جایگزین پیشنهاد می‌دهد، در مقابلِ این پیشنهادات پاستوریزه، براگادوچو عبارتی را در سطر آخر این صفحه با طعنه به کار می‌برد:«تا سر راه پایت بشکند»... که نامفهوم است. او در واقع در زبان ما احتمالاً این‌طور طعنه می‌زد: «النگوهایت نشکند.»

4) مایا در این داستان نقشی شبیه لیا (همسر کازوئبون در آونگ فوکو) دارد و با هوشمندی به مسائل نگاه می‌کند. او برای برخی اتفاقات توضیحات قانع‌کننده‌ای ارائه و همچنین در قواره نامش عمل می‌کند: مادر، پرستار، الهه بهار. اوست که می‌تواند آرامش و اعتماد به نفس را به راوی بازگرداند و زندگی را قابل تحمل بسازد.

5) قتل براگادوچو در داستان به هر حال اتفاقی است که رخ داده و قطار راوی را از ریل خارج کرده است. برای این چه توضیحی می‌توان داد؟ در اواخر داستان محل قتل او در ویابانیرا عنوان می‌شود. اینجا کجاست؟ در ص41 براگادوچو، راوی را به این کوچه باریک می‌برد و از خطرناک بودن آنجا سخن می‌گوید. در همین حین زنی با کالسکه وارد کوچه می‌شود. او این زن را بی‌احتیاط و احتمالاً بی‌اطلاع خطاب می‌کند و می‌گوید من اگر بودم برای قدم زدن به این کوچه نمی‌آمدم! خُب... به نظرم کفایت دارد... مثل قدم زدن در لبه گودال می‌ماند و بالاخره یک بار پای آدم می‌لغزد و داخل آن سقوط می‌کند.

6) سرگذشت خانوادگی براگادوچو در شکل‌گیری شخصیت و نوع نگاهش به دنیا تأثیر به‌سزایی دارد. در مورد همه همین‌گونه است. پدربزرگ او در انتهای جنگ دوم و سقوط فاشیست‌ها، دستگیر و تیرباران شده است. پدرش به نوعی تحت تأثیر همین وقایع نفله شده است. از آموزه‌های پدر این بوده که به همه‌ی خبرها مشکوک باشد. اطراف خود را مملو از دروغ می‌بیند. به چیزی ایمان ندارد و تنها یقین او این است که همیشه کسی برای فریب دادن ما در حال کشیک است! جمله طلایی او این است: «در سوءظن هرچه‌قدر زیاده‌روی کنی کم است.»  

7) بخش قابل توجهی از داستان در دفتر روزنامه می‌گذرد و خواننده اطلاعات جالبی پیرامون نوع کار چنین نشریاتی کسب می‌کند...(در آونگ فوکو هم در مورد ناشران کتاب چیزهایی یاد گرفتم!!)... تکنیک‌های تأثیرگذاری خبر و یا روش‌های تکذیبیه‌نویسی و یا گزارش‌نویسی‌ها و جمع‌آوری اطلاعات... مثال‌های جالبی در داستان بود.  

8) باید گردن نویسنده به اندازه اکو کلفت باشد که از زبان یکی از شخصیت‌های داستانش چنین جمله‌ای بنویسد: «چه کسی کتاب‌هایی را که روزنامه‌ها برایش نقد می‌نویسند، می‌خواند؟ عموماً بگوییم حتی نویسنده نقد هم آنها را نمی‌خواند. باید ممنون باشیم اگر نویسنده، کتاب خودش را خوانده باشد.»

9) فرض کنیم تئوری براگادوچو در مورد زنده ماندن موسولینی درست است، آن وقت باید به این فکر کرد که با دوچه‌ی زنده چه کردند و چه می‌خواستند بکنند. براگادوچو به این هم فکر کرده و می‌کند. او در این مرحله هم به سراغ اتفاقاتی می‌رود که در واقعیت رخ داده است. از گروه‌های دست راستی که پس از جنگ با حمایت سازمان‌های اطلاعاتی برای مقابله با گروه‌های چپ پایه‌ریزی شد گرفته تا نفوذی‌ها در گروه‌های چپ افراطی و اقدامات برای انجام کودتا و ترورها و قتل‌های سیاسی و غیرسیاسی... همه این اتفاقات برای او مناسب است و به کار می‌آید. یکی از جذابیت‌های تئوری‌های توطئه در این است که به هر حال پایی در واقعیت دارند.

10) در برخی مواقع نهاد‌های امنیتی خودشان اطلاعاتی از پروژه‌ها را منتشر می‌کنند... چرا؟ چون کنترل جامعه راحت‌تر می‌شود! این گزاره‌ی من هم از سنخ همان تئوری‌ها به نظر نمی‌رسد!؟ (آیکون لبخند) اما جدای از شوخی جامعه‌ای که کرخت شده یا ناامید و ناتوان، کنترلش راحت‌تر است. اما پروژه‌های ناامیدسازی یک شمشیر دولبه است. انسان‌ها این قابلیت را دارند که در اوج ناامیدی یا در وضعیت‌های بسیار ناامیدکنده، ناگهان دچار تحول و چرخشی بشوند که این نهادها شوکه شوند. چیزی شبیه آن احساسی که شاملو در آن شعر معروفش از رویش ناگهانی چندین هزار جنگل شاداب در شوره‌زار یأس، خبر داده بود.