وردی که بره‌ها می‌خوانند – رضا قاسمی

مقدمه اول: سالِ دومِ دبیرستان برای آشنایی با جو کنکور در آزمون دانشگاهِ آزاد شرکت کرده بودم. نتیجه خوبی گرفتم و بخصوص از این‌که خیلی از تست‌ها را به قولِ خودم شانسی زده بودم و این نتیجه حاصل شده بود خوش‌خوشانم بود... (قاعدتاٌ نباید به کسی از شانسی زدن تست‌ها می‌گفتم اما خُب از همان دوران یک جاهایی از کار من می‌لنگید!)... من اشتباه می‌کردم و این تیپ تست زدن را نمی‌شد شانسی خطاب کرد. در صورتی عمل من شانسی بود که بدون خواندن سوالات، پاسخنامه را پر می‌کردم یا کسی مثل پدربزرگم به جای من شرکت می‌کرد و به سوالات نگاهی می‌انداخت و از بین گزینه‌ها یکی را انتخاب می‌کرد. ذهنِ من به هر حال با خیلی از موارد مطرح در سؤالات آشنا بود و این آشنایی مانع از وقوع تصادفِ محض بود.  

مقدمه دوم: بداهه‌نوازی در موسیقی و به‌طور کلی بداهه در برخی هنرهای دیگر امری غیرمعمول نیست؛ شدنی است و گاهی از دل آن آثار قابل توجهی بیرون می‌آید. در مورد رمان اما این قضیه جای تأمل دارد. رمان کلیتی است متشکل از اجزای به هم پیوسته که با بداهه‌نویسی جور در نمی‌آید. نویسنده هم این را بهتر از هرکسی می‌داند اما خودش را با این چالش روبرو می‌کند: نسخه ابتدایی این کتاب در چهل و دو شب نگاشته شده و هر قسمت در همان زمان نگارش بر روی سایت شخصی نویسنده قرار گرفته است. دوست داشتم زمان به عقب بازمی‌گشت و من هم خواننده و ناظر این چالش می‌بودم چون حس می‌کنم از بعضی جهات فرایند لذت‌بخشی بوده است. به هر حال پس از پایان، این نسخه از روی سایت برداشته شده و تا زمان چاپ رمان، یعنی از لحاظ زمانی: 5 سال، بازنویسی‌ها و پرداختِ آن، زمان برده است. در واقع مخاطبانِ حاضر در دوران طلایی وبلاگ‌نویسی، قسمت به قسمت، ناظر شکل‌گیری نطفه رمان (پیش‌نویسِ آن) بوده‌اند. رمانی که ابتدا قرار بود عنوانش «چهل پله تا آن سه‌تار جادویی» باشد و در حینِ متولد شدن به «دیوانه و برج مونپارناس» تغییر نام داد و در نهایت با «وردی که بره‌ها می‌خوانند» منتشر شد.     

مقدمه سوم: وقتی نویسنده‌ای از بداهه‌نویسی سخن به میان می‌آورد ممکن است ما چنین تصور کنیم که نویسنده قلم را روی کاغذ گذاشته و بدون برنامه و طرح شروع به نوشتن کرده است. این تصور اشتباهی است به همان دلیلی که در مقدمه اول آمد. راوی اول‌شخص داستان که شخصیت و محور اصلی روایت است، سالیان سال به انحاء مختلف در ذهن نویسنده چرخ می‌خورده است، ضمن اینکه انفصال راوی اول‌شخص از نویسنده مستلزم تلاش بسیار است که حتی می‌توان گفت استقلالِ کامل، ناشدنی است. موضوعات و دغدغه‌هایی همچون هویت و معنایابی و... نیز همواره با نویسنده بوده و هستند، خاطرات سالهای دور کودکی نیز به همچنین! و از طرف دیگر نویسنده در هر نوبت هرآنچه تا پیش از آن نوشته است می‌خواند و سپس اقدام به نوشتن قسمت بعدی می‌کند... لذا تصور ما از بداهه‌نویسی غلط است. بداهه به هر حال پایی در ذهنیات و تجربیات نوازنده و نقاش و کارگردان و بازیگر و نویسنده دارد و همین‌طوری خلق نمی‌شود. تا اینجای قضیه، این اتفاقی است که برای همه نویسندگان و آثار آنها کمابیش رخ می‌دهد اما تفاوت در اینجا این است که قسمت به قسمتِ آن جلوی چشم مخاطبین قرار گرفته است. تقریباً آنلاین. و این ریسک بزرگی است. به هر روی پس از آفرینش متن اولیه، چند سالی زمان گذشته است، بازنویسی و اصلاح و... انجام شده است، و البته هنوز در برخی از فصل‌ها و عبارات آن کاملاً شرایط شکل‌گیری متن اولیه را حس می‌کنیم و اگر دقیق خوانده باشیم برخی از مواردی که بعداً اضافه شده است را نیز احساس خواهیم کرد.    

******

راوی داستان مردی میانسال است که برای انجام عملِ چشم در بیمارستانی در پاریس بستری است و خاطرات دور و نزدیک خود را مرور می‌کند؛ دورترین خاطرات مربوط به دوران کودکی او در ماهشهر است، و بخشِ مهم دیگر مربوط به تصمیمی است که در جوانی برای ساخت چهل سه‌تار گرفته و ماجراهای مرتبط با این تصمیم در ذهن او مرور می‌شود. این دوره از زندگی راوی حدوداً ربعِ قرن زمان برده است و از جوانیِ او در وطن تا پس از مهاجرت به فرانسه و تا همین اواخر را در بر می‌گیرد. او امید دارد که چهلمین سه‌تاری که می‌سازد نوایی جادویی داشته باشد.

کتاب حاوی سی و نه فصل است و در هر فصل، این رفت‌وآمدهای زمانی از حالِ روایت تا آن گذشته‌های دور و سالهای میانه به چشم می‌خورد. راوی در این بازیابی گذشته به دنبال چیست؟! در این‌خصوص و موارد دیگر در ادامه مطلب خواهم نوشت.

******

رضا قاسمی نویسنده، آهنگساز و کارگردان تئاتر، متولد سال 1328 در اصفهان، دوران کودکی خود را در ماهشهر سپری کرده است. در هجده سالگی اولین نمایشنامه خود را به نگارش درآورد و دو سال بعد در دانشگاه تهران، آن را به روی صحنه برد. او پس از فارغ‌التحصیلی از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران تعدادی تئاتر را تا زمان انقلاب و پس از آن کارگردانی کرد که یکی از آنها با عنوان «چو ضحاک شد بر جهان شهریار» در سال 1355 برنده جایزه نخست تلویزیون ملی ایران گردید. او در سال 1365 مهاجرت کرد و در پاریس اقامت گزید. در این دوران به غیر از نوشتن نمایشنامه به سراغ داستان‌نویسی و آهنگ‌سازی و تدریس موسیقی رفت. اولین رمان و مهمترین اثر او در سال 1996 با عنوان «همنوایی شبانه ارکستر چوبها» در آمریکا منتشر شد که چند سال بعد در سال 1381 در ایران نیز به چاپ رسید و جوایز متعددی را به خود اختصاص داد. از نگاه من همنوایی شبانه یکی از ده رمان برتر تاریخ رمان‌نویسی ایران تا کنون است و در اوایل وبلاگ‌نویسی خودم در مورد آن نوشته‌ام (اینجا و اینجا). البته موقع مراجعه به این لینکها حتماً عینکِ اغماض را به چشمانتان بزنید چون مربوط به سالها قبل است و خودم موقع خواندنِ آنها احساس گسیختگی و خامی می‌کنم اما این باعث نمی‌شود که به جایگاه رمان در ذهن من خدشه‌ای وارد شود و کماکان آن را لایق حضور در لیست رمان‌هایی که قبل از مرگ باید خواند، می‌دانم. دوستِ عزیز! خواندن این آثار را به بعد از مرگ حوالت ندهید که مطابقِ تمامِ روایات عامه و خاصه، آنجا جای کتاب خواندن نیست! از ما گفتن بود.  

...................

مشخصات کتاب من: نشر گردون، جاپ بیستم 1391، تیراژ 5000نسخه، 215 صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.7 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.95)

پ ن 2: مطلب بعدی به رمان « بچه‌های نیمه‌شب » از سلمان رشدی تعلق خواهد داشت. کتاب قطوری است و خواندن آن از روی گوشی زمان خواهد برد و تا آن زمان احتمالاً یکی دو مطلب دیگر خواهم نوشت. کتابهای بعدی «تبصره 22» از جوزف هلر، «سه نفر در برف» از اریش کستنر خواهد بود.

 

پاراگراف نخست، مدخلی برای ورود!

«چه شد که ناگهان یادم آمد به آن چهلمین پله؟ آنهم پس از گذشت اینهمه سال؟ راست است که حالا، همینطور که دراز کشیده‌ام روی تخت، هیچ کار دیگری ندارم جز آنکه فکر کنم به همه چیز؛ به «س» که وقتی می‌آید به کلاس من دلم می‌لرزد و می‌دانم که او هم دلش می‌لرزد و یک ضربه، فقط یک ضربه‌ی کوچک کافی‌ست تا این دیوار شیشه‌ای فرو ریزد و نمی‌زنم این ضربه‌ی کوچک را چرا که می‌ترسم؛ و نمی‌زنم این ضربه‌ی کوچک را؛ چرا که می‌ترسم؛ می‌ترسم از همه چیز...»

راوی اول‌شخص روی تخت بیمارستان با یادآوری چهلمین پله و سه‌تار چهلم، فکر کردن خود را به همه‌چیز آغاز می‌کند. معمولاً باید در زمان گذشته نزدیک مسئله‌ای پیش آمده باشد که برای حلاجی آن نیاز به خودکاوی و کنکاش در گذشته باشد. سؤالاتی به ذهن می‌آید و پاسخ به آنها، انگیزه روایت را شکل می‌دهد. سؤالاتی نظیر این‌که چه شد که به اینجا رسیدم یا رسیدیم طرح می‌شود و این راویان به سراغ خاطرات دور و نزدیک می‌روند و سفری معنا‌یابانه را آغاز می‌کنند. مسئله‌ی راوی با دیدن «س» و لرزش دلش آغاز می‌شود و این‌که جلوی خودش را می‌گیرد. چرا؟! برای اینکه می‌ترسد. ترس از چه؟ ترس از تکرار تقدیروار، ترس از پایان، ترس از مورد هجمه قرار گرفتن دوباره، ترس از نیاز به فرار دوباره، ترس از ویرانی دوباره یا چندباره! تقریباً تمام فصل‌های داستان و رفت و برگشت‌ها را می‌توان در راستای بیان و جستجوی ریشه‌ی این ترس‌ها ارزیابی کرد.

سرگردان میان سه جبهه!  

راویِ این داستان همانند برخی اساتید، هویت خود (و ما ایرانیان) را حاصل داد و ستد سه نیروی هویت‌بخش می‌داند: ایرانیت، اسلام و غرب. در جایی از داستان که به اولین ساعات ورود خودش به دنیا اشاره می‌کند می‌بینیم که او در یک بیمارستان مسیحی و توسط یک دکتر انگلیسی وارد این دنیا می‌شود و باصطلاح نافش را در چنین مکانی می‌بُرند و بعد پدرش  با قرائت اذان و اقامه، در یک گوش نام سیاوش و در گوش دیگر نام رضا را می‌خواند. این صحنه به صورت سمبلیک این چندگانگی را نشان می‌دهد. این تعامل که گاهی به نبرد منتهی می‌شود در بسیاری از خاطره‌ها خودش را نشان می‌دهد. شاید حتی بتوان با کمی اغماض دوره‌های زمانی روایت شده را به سه بخش و هر بخش را تحت تسلط یکی از این نیروها قلمداد کرد. دوره طفولیت که با ختنه‌ی راوی آغاز و با توبه‌ی پدر تحکیم می‌شود دوره‌ی سیطره مذهب است و ما آثار و عوارض آن را می‌بینیم. البته نه اینکه آن دو نیروی دیگر وجود نداشته باشند، هستند، ماهشهر به عنوان مکان رشد و نموِ راوی یک شهرِ انگلیسی‌ساز است و البته سنت‌های بومی محلی ایرانی هم با قدرت حضور دارند، منتها منظورم آن است که مذهب غلبه پیدا می‌کند و دست بالاتر را می‌گیرد. راوی به درستی و تیزیابانه اشاره می‌کند که برای او انقلاب نه در سال 57 که در سال 35 رخ داد. این نکته به غایت مهمی است. پدر در این ایام است که رادیو را در خانه ممنوع می‌کند و آن سفت و سختی در احکام و عبادات را آغاز می‌کند و ... فرایندی که چند سال بعد ظهورش را در جامعه می‌توان در کارگاه‌‌های ساخت آلات موسیقی و یا بالاخص در سرنوشت جمعه دید و البته پس از آن در انقلاب.

زمانِ حال روایت و زمان‌های منتهی به آن در پاریس جریان دارد: غرب. و دوران مابین این دو، یعنی زمانی که راوی، شیفته موسیقی سنتی ایرانی است و برای ساخت سه‌تار (آموختن فن و فوت و یافتن کنده‌ی توت) گوشه‌گوشه‌ی ایران را می‌پیماید: ایرانیت. این سه جریان هویت‌ساز و به نوعی، سرگردانی میان آنها را می‌توان در فصول مختلف داستان دید. هر کدام به نحوی موجب بریده شدن بخشی از بدن یا فضای حیاتی راوی می‌شوند و او را تکه‌تکه می‌کنند (تکه‌تکه از تن تو می‌کنند تا تو را بدل کنند به چیزی که می‌خواهند). از ختنه بگیر تا جیغ آسیه و غیرت برادر پروین و تیغ و چاقوکشی و یازده سپتامبر و حتی ماساژ طبی نوین!   

چه می‌دیده‌ست آن غمناک به روی جاده نمناک!

نوع نگاهِ راوی به زندگی و دنیا را، با عنایت به تجربیاتی که در طول داستان بیان شده، می‌توان این‌گونه فرموله کرد: «ما» به صورت مداوم از بدو تولد، در حال حرکت به سمت قربانگاه‌های مختلف هستیم. لذا طبیعی است که از پایان بترسیم چون پایان معادل قربانی شدن است. وجه بیرونی و درونی ما در لحظات نزدیک شدن به پایان همانند بره‌هایی است که به قربانگاه می‌روند و بدیهی است کلمات ما در چنین موقعیتی به وردی که بره‌ها می‌خوانند شبیه می‌شود. شاید بتوان گفت که کل روایتِ راوی در واقع همین ورد است.

این نگاه بدبینانه‌ایست؟ بدبینانه یا واقع‌بینانه، هر کدام که باشد تلخ است. یکی از جاهایی که این نوع نگاهِ راوی عیان می‌شود وقتی است که در همان صفحات ابتدایی، تجربه‌ی خود را در زمینه ساخت چهل سه‌تار، «شبیه‌سازی» کرده و به صورت تمثیلی برای ما بیان می‌کند. او در اوایل جوانی این تصمیم را گرفته است و با توجه به این‌که چهل بار انجام کاری آن را به کمال می‌رساند انتظار دارد سه‌تار چهلم دارای نوایی جادویی باشد. در ص9 کل این فرایند را به پایین رفتن از سی و نه پله در یک سرداب تاریک تشبیه می‌کند که هرچه پایین‌تر می‌رود فضا تاریک‌تر می‌شود. خوشبین‌ها معمولاً در چنین وضعیتی خود را در حال بالا رفتن از سی و نه پله در یک برج تصویر می‌کنند که با بالا رفتن از هر پله اندکی از تاریکی کاسته می‌شود.

پایان داستان هم از این زاویه قابل توجیه است؛ با این نوع نگاه، منطقی‌ترین تصمیم همان است که گرفته شد. در واقع اگر جز این بود جای سؤال داشت.

کابوس‌هایی که پهن شد و پرده‌هایی که کنار رفت!

در انتهای فصل سوم راوی خبر از چیزی می‌دهد که پدرش در باغچه جلوی خانه چال کرده و سایه‌اش در تمام عمر مثل کابوس روی زندگیش پهن شده است. این از آن جملاتی است که جذابیت و کشش ایجاد می‌کند و آنلاین و غیرآنلاین هم ندارد. در فصل دهم دوباره به این موضوع می‌پردازد و این بار به ما اطمینان می‌دهد که آن شیء چال شده بخشی از تنِ مادر است. با توجه به این‌که در این صفحات به موضوع ختنه دختران اشاراتی دارد این به ذهن ما (و راوی) متبادر می‌شود که آن بخش چال شده به این موضوع ارتباط دارد. این «جنایت» که ریشه‌اش در مصر باستان است، کاملاً قابلیت کابوس شدن را دارد اما مگر می‌شود در این سن؟ نه که نشود اما معمولاً در سنین پایین انجام می‌شود. به هر حال این تصوری است که در ذهن راوی نقش می‌بندد و فارغ از صحت وقوع یا عدم آن، طبعاً می‌تواند روانِ او را تحت‌تاثیر قرار دهد.

راوی در فصل 34 زمانی را به یاد می‌آورد که بالاخره دل به دریا زده و باغچه را می‌کند... شیء مشکوکی را هم پیدا می‌کند که اندکی آن تصور قبلی را لق می‌کند و بعد در فصل 38 وقتی پدر ناخن‌های گرفته‌شده‌اش را به راوی می‌دهد تا در باغچه چال کند و این ناخن‌ها به شدت آشنا می‌زند، به نظر می‌رسد تصور راوی غلط بوده است!

مشکل اما اینجاست که اگر راوی در همان کودکی متوجه اشتباه خودش شده است پس چگونه آن تصور اولیه مثل کابوس در «تمام» زندگی‌اش پهن شده است؟

پ ن: در مورد چال کردن ناخن و مو اگر ندیده و نشنیده‌اید روایت‌هایی هست که باید آنها را دفن کرد و قدیمی‌ها بعضاً این کار را می‌کردند.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) «س» راوی را به یاد «ش» می‌اندازد و به همین خاطر است که در پاراگراف دوم از این می‌نالد که هیچ خلوت عاشقانه‌ای وجود ندارد.

2) راوی در بیمارستان اتاقی خصوصی گرفته و خود را از تلفن محروم کرده تا از همه ارتباطات خلاص شود... حتی ارتباط تلفنی با آقای معتمدی... این را در همان ابتدا گوشزد می‌کند و ما بعدها متوجه می‌شویم که آقای معتمدی چه کسی است. این از مواردی است که در بازنویسی اضافه شده است چرا که اگر از همان ابتدا این شخصیت کاملاً فرعی در ذهن نویسنده وجود می‌داشت به معنای وجود طرحی کامل قبل از نوشتن بود و الی آخر... مگر اینکه یک اسمی پرانده باشد و بعداً برایش نقشی در نظر گرفته شود. این هم می‌شود! ولی من با اولی موافق‌ترم.    

3) این کنده‌ی درخت توت هم داستانی است. دوستی داشتم که مثل راوی گاهی دربه‌در به دنبال چوب توت بود... کارش را در همین طرشت راه انداختم!... از نفرین بریدن درخت اطلاعی نداشتم اما کاش در مورد بیشتر درختان از این چیزها جاری و ساری بود! برای استحکام بخشیدن به این قضیه باید بگویم در ولایت ما کسانی اقدام به بریدن تعدادی چنار و یک توت کردند... هرچند تاکنون سنگ نشده‌اند اما خیر ندیده‌اند!

4) حقیقت چیزی است میان بنفش و خاکستری... همین را اگر بفهمیم رستگار می‌شویم. اکثر جنایات تاریخ و زمانِ حال را کسانی مرتکب می‌شوند که خود را واجدِ بی‌کم‌وکاست حقیقت می‌دانستند و می‌دانند. تقاص اعمال اینان را متاسفانه همه می‌پردازیم. این بنفش و خاکستری هم تفاوت دیدِ دو چشمِ راوی است که یکی را عمل کرده و دیگری را هنوز عمل نکرده است.

5) شالِ هلنا ورژن خلاقانه‌ای از افسانه سیزیف است.  

6) راوی ملزوماتی برای مهاجرت می‌شمارد: ماجراجویی، جاه‌طلبی، نفرت از هندسه! این آخری به این دلیل است که از نگاه راوی راه مستقیم و صاف به هدف منتهی نمی‌شود. این ملزومات در مورد عدم مهاجرت من که صادق است! نمی‌دونم چرا همیشه عاشق هندسه بودم!!   

7) ساعت هم نمی‌بندم که بندش نیاز به تعویض پیدا کند! ولی حواسم باید به لحنم باشد.

8) خلاقیت «جمعه» در «کاردستی» واقعاً جای تحسین دارد! اما کدام مادری در چنین محصول خلاقانه‌ای شیشه‌خرده می‌ریزد!؟ نامرد! همین‌جا از فرصت استفاده کنم و بنویسم که آن اطلاعِ تقریباً ماورایی ننه‌دوشنبه از حضور راوی در بندرعباس انتخاب جالبی نیست! از شوخی گذشته غیر از اینکه با همین خرده‌شیشه ریختن تناقض دارد، بطور کلی قائل شدن این خصوصیات، ما را گمراه می‌کند... از لحاظ اجتماعی عرض می‌کنم نه ادبیات.  

9) در جملات آخر برخی از فصل‌ها یک جذابیت کلامی تعبیه شده است و این می‌تواند ناشی از نحوه تولد پیش‌نویس باشد. مثلاً آخر فصل 16:«... پس از سی سال برخوردم به ننه‌دوشنبه تا پرده بردارد از راز ویرانی رویاها.» و یا آخر فصل 21: «... به جسدی اندیشیدم که مجبور است تا ابدالآباد غوطه بخورد در یکی از مخازن فلزی عظیم و سرپوشیده‌ی نفت.». حالا باز در مورد دومی می‌توان حدس‌هایی زد که آن جسد، جسد پروین است اما مورد اول تقریباً پا در هوا باقی می‌ماند.  

10) این‌که دنیا کوچک است و به قول داریوش «زمین بزرگ و باز نیست» درست اما این سبک تصادف‌ها که راوی برای یافتن چوب توت به اصفهان برود و در آنجا سراغ خانه‌ای برود که اکنون هلنا در آن ساکن است و یا در بندرعباس نوک چاقویش را به دری قدیمی فرو کند که از قضا محل سکونت ننه‌دوشنبه باشد. اینکه زایمان مادر در بیمارستانی انجام شود که هلنا پرستار آن است و همان شب از او خواستگاری بشود کاملاً معقول است ولی اینکه هم خانواده راوی و هم هلنا و شوهرش سر از ماهشهر دربیاورند و... دوز تصادفات بالاست.

11) در فصل 29 راوی بعد از گذشت 16 سال به ساخت سی و دومین سه‌تار نائل می‌شود. تا رسیدن به سه‌تار جادویی فقط هشت تا فاصله است. اینجا متوجه می‌شود که دارد راه را کج می‌رود (ظرافت دستش را در هنگام ساخت از دست می‌دهد درحالیکه از نوازندگی اموراتش را می‌گذراند و باید ظرافت دستش را حفظ کند) و تصمیم می‌گیری هر سال یک نوبت ساز بسازد ولی در هر نوبت دوتا با هم بسازد. نکته اول اینکه راوی با توجه به نفرتش از هندسه و تجربیاتش در رسیدن به مقصود از راه کج قاعدتاً نباید نگران کج شدن راهش می‌شد! (گیر سه‌پیچ) نکته دوم اینکه ظاهراً این تصمیم عملیاتی نشده است چون زمان زیادی از آن تاریخ باید گذشته باشد چرا که در این فصل راوی هنوز با همسرش زندگی می‌کند و در جایی دیگر وقتی تلفنی در مورد ارتباطش با «ش» از خود دفاع می‌کند(ص165) متوجه می‌شویم که بین طلاق از همسر و رابطه با «ش» حدود 4 سال فاصله است و می‌دانیم که رابطه با «ش» هم رفت و برگشتهای گاه یک‌ساله داشته است و در زمان بستری شدن راوی در بیمارستان حدود 5 سال است که «ش» برای همیشه رفته است. البته این زمان‌بندی لازم است چون جمله اول داستان را منطقی می‌کند: «چه شد که ناگهان یادم آمد به آن چهلمین پله؟ آنهم پس از گذشت اینهمه سال؟»

12) در باب تشخیص ایرانی‌ها در بلاد غربت: «... توی خیابان یا مترو، ایرانی‌ها را از نگاهشان می‌شناختم؛ از حالت بدن؛ انگار وزن سیاره‌ای سنگینی می‌کرد روی دوش‌شان».

13) منظور از هشت کلمه در ص159 چیست؟

14) امان از پدرانی که می‌خواهند به زور فرزندان خود را به بهشت ببرند. اکثراً هم قپی زیادی می‌آیند و چیزی در چنته ندارند. یاد پدرِ برادران لیلا افتادم.

15) سرزمین‌هایی که در آن نکلیف عشق را اسید یا چاقو مشخص می‌کند و یا مشخص می‌کرد، به لعنت گرفتارند و نیازی به لعنت فرستادن ندارند. یاد یکی از دوستان قدیمی خودم افتادم که معتقد بود شصت هفتاد سال قبل مردم داشتند زندگی خودشان را می‌کردند و... ما واقعیات را گاهی در جهت اعتقادات شخصی خودمان بدجور تحریف می‌کنیم.

16) اعضای بدن ما قرار است در آن دنیا شهادت بدهند اما راوی با طنازی و زیبایی نشان می‌دهد که برخی از آنها در این دنیا هم چیزی جز حقیقت بروز نمی‌دهند! چشمها، دست‌ها و البته...

17) فصل آخر دو هفته بعد از انجام عمل چشم روایت می‌شود که اگر این فاصله رعایت نمی‌شد خیلی بد می‌شد. در واقع نمی‌شد از داخل کمد گذاشتن و اینها صحبت کرد.