سمفونی مردگان - عباس معروفی

از کجا متوجه می‌شویم کتابی که در دست داریم یک شاهکار است!؟ احتمالاً هرکسی برای خودش پیش‌فرض‌ها و اصولی دارد که بر اساس آن وقتی با مؤلفه‌های مورد نظرش در یک داستان مواجه شد نتیجه می‌گیرد که بله این کتاب یک شاهکار است. ممکن است برای عده‌ای توصیه‌های دوستانِ بخصوص و یا شهرت عمومی دلایلی کافی برای شناسایی یک شاهکار باشد. من اما علاوه بر برخی از این موارد هرگاه مشغول خواندن داستانی می‌شوم که حقیقتاً شاهکار است دچار حالات حسی عجیبی می‌شوم! گاهی اشک در چشمانم جمع می‌شود (این ربطی به تلخی و شیرینی داستان ندارد... در مورد شوایک هم اشک در چشمانم جمع می‌شد!)، گاهی دچار اضطراب می‌شوم و کتاب را می‌بندم، و کتاب دریچه‌ای می‌شود برای ورود به دنیایی که واقعاً لابلای صفحات آن جریان دارد و خلاصه دردسرتان ندهم همه چیز دست به دست هم می‌دهند تا به من علامت بدهند که در حال خواندن یک شاهکار هستم.

سمفونی مردگان را در شرایط ویژه‌ای خواندم؛ وسط یک سرماخوردگی شدید آن را شروع کردم و وسط یک درد شدید در پهلوی چپم آن را به پایان رساندم. وقتی یکی دو ساعت بعد از انتقال به اورژانس و بستری شدن، کمی آرام شدم و چیزهایی در مورد آن روی کاغذ نوشتم: اطمینان دارم اگر این کتاب ترجمه خوبی به انگلیسی شده باشد خوانندگانی در جای‌جای این دنیا آن را به عنوان یک اثر قابل توجه خواهند یافت و احساس مشابهی را تجربه خواهند کرد... اما طبعاً به تمام آنچه ما احساس می‌کنیم دست نخواهند یافت؛ حتی به مدد پانویس و توضیحات.

داستان روایتی از زوال یک خانواده است. خانواده‌ی کاسب متوسطی در اردبیل به نام جابر اورخانی که دوران اوجش مصادف است با ابتدای دهه 1320 شمسی و قبل از ورود متفقین به ایران. «پدر» حجره‌ای در بازار دارد و در زمینه تخمه و آجیل فعالیت می‌کند و اوضاع کاسبی‌اش روبراه است. او به همراه خانواده‌اش در خانه‌ای مقبول در مجاورت کارخانه پنکه‌سازی یک فرد انگلیسی به نام لُرد زندگی می‌کند. یوسف پسر بزرگ، آیدین و آیدا دوقلو، و اورهان پسر کوچک خانواده است. همه‌چیز آماده و مهیاست تا این فرزندان و حتی نسل‌های آتیِ خانواده دروازه‌های تمدن را درنوردیده و رستگار شوند اما... پس از این اما بخشی از رازهای «کلنگی» بودن و «کوتاه‌مدت» بودن جامعه‌ی ما نهفته است.در ادامه مطلب برخی نکاتی که به ذهنم رسیده است را خواهم نوشت.

*****

عباس معروفی متولد سال 1336 در تهران است. اولین رمان او سمفونی مردگان است که او را به شهرت رساند. این کتاب که صاحب چند جایزه نیز شده در طول سال‌های 1363 تا 1367 نگاشته شده است. با توجه به نوع روایت و سیالیتِ ذهنِ راویان، گاه پیچیدگی‌هایی به وجود آمده است که صحیح و سالم بیرون آمدن داستان از آن کار سختی است و باید بر خودمان ببالیم که چنین داستان کم‌نقصی در سپهر ادبیات داستانی ما خلق شده است؛ هرچند تلخی این سرنوشت شوم و سترون تهِ حلقمان می‌ماسد و اشکمان را درمی‌آورد. سپاس آقای معروفی.

..................

مشخصات کتابی که من خواندم: انتشارات ققنوس، چاپ نهم 1384، تیراژ 5500نسخه، 350 صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 5 از 5 ، گروه B (نمره در سایت گودریدز 4.15 از مجموع 10921 رای، نمره در سایت آمازون 4.1)

پ ن 2: بعد از خواندن کتاب ابتدا احساس شرمندگی کردم از تأخیر خودم... اما بعد به این نتیجه رسیدم که حالاحالاها خواندن این داستان دیر نخواهد بود.

پ ن 3: می‌خواستم به جای طرح جلد کتاب از عکس پست قبل استفاده کنم که با احساس و برداشت‌های خودم از کتاب انطباق دارد.

پ ن 4: به نظرم کتاب به اندازه شایستگی‌هایش در میان غیر فارسی‌زبان‌ها خوب دیده نشده است. این قضیه علاوه بر ترجمه، ریشه در تبلیغات و چیزهای دیگر هم دارد. باضافه اینکه دیده شدن آثار ادبی به هر حال از دیده شدن فیلم بسیار سخت‌تر است. باضافه اینکه کشورهای فارسی‌زبان متاسفانه در زمینه مطالعه اوضاعشان خراب است؛ به این توجه کنید که یک نویسنده آرژانتینی به‌صورت بالقوه در تمام کشورهای اسپانیولی‌زبان خواننده دارد و دیده می‌شود.

 

وقتی یک اثر فرم و محتوایش با هم متناسب از کار درمی‌آید دارای عمق می‌شود و باصطلاح جان می‌گیرد و می‌توان به آن از زوایای مختلف نگاه کرد. به همین خاطر این رمان در طول این سی سال از زوایای مختلف مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. من هم به فراخور حال و هوا و توان خودم تلاش می‌کنم برداشت‌های خودم را روی کاغذ بیاورم.

ترس عزیز برادر مرگ عزیز

اگر خواننده‌ی داستان پس از اتمام کتاب گذرش به راسته آجیل‌فروشان بازار اردبیل بیافتد حتماً حجره‌ای را خواهد دید که روی کرکره‌اش به‌قدر چند سانت خاک نشسته است و خانه را همانگونه خواهد یافت که راوی در صفحه17 روایت می‌کند (در کانال گذاشته‌ام!+انتهای همین مطلب)... گویا دختر آیدین هم رغبتی به این ارثیه شوم نداشته است! واقعاً چرا خانواده و ساختاری که جابر اورخانی بنا کرد پس از مرگش با چنین سرعتی دچار اضمحلال شد!؟ علت را می‌توان ابتدا در روحیه خودرای و خودمحور پدر خانواده جستجو و حکم کرد که زوال خانواده را خود ایشان در زمان حیاتش کلید زد. نوع رفتار او با فرزندان اگرچه از نگاه خودش با خیرخواهی و آینده‌نگری توأم است اما در واقع کار گذاشتن یک بمب ساعتی در وجود آنهاست که گذر هر ثانیه، آنها را به زمان انفجار نزدیک‌تر خواهد کرد.

در پاسخِ سوال بالا می‌توان به جهل و نادانی در همه زمینه‌ها و بخصوص تربیت فرزندان اشاره کرد اما می‌بایست به یک علت موثر دیگر اشاره کنیم: «احساس ترس و ناامنی». نقطه‌ی توقف سیر تقریباً صعودی خانواده را می‌توان با ورود متفقین و ایجاد شرایط جنگی و متعاقب آن قحطی و ناامنی علامت‌گذاری کرد. در آن فضای ترس‌آلود اتفاق ناگواری هم برای خانواده رخ می‌دهد و دسترسی به دکتر هم با توجه به شرایط وجود ندارد. همه اینها دست به دست هم می‌دهند و آیدین را که می‌توانست گزینه جانشینی پدر نباشد و به راحتی درسش را بخواند، دچار مشکل، و شکاف‌های عمیقی در ساختار خانواده ایجاد کرد.

جابر اساساً مخالف درس خواندن فرزندانش نیست کمااینکه آنها را ثبت‌نام می‌کند و حتی کارنامه آیدین را که حاوی نمرات درخشان است زیر شیشه میز کارش در حجره گذاشته است و به آن افتخار می‌کند. اما وقتی با توجه به مشاوره‌های ایازِ پاسبان از گرایشات احتمالی سیاسی فرزندش (با توجه به دار زده شدن دو سبیل‌کلفت در میدان شهر) احساس خطر می‌کند، آن رفتارها را از خودش بروز می‌دهد. او تحت‌تأثیر جو اطرافش تهران را همچون گردابی می‌بیند که فرزندش را ناپدید خواهد کرد و از این بابت احساس خطر می‌کند.

آیدین همواره از پدر می‌ترسد و علاوه بر آن از نزدیک شدن به زنان هم واهمه دارد، اورهان از حضور برادرش در حجره می‌ترسد، مادر از همسرش و از مظلوم واقع شدن آیدین می‌ترسد، آیدا که هیچ! حتی از رفتن به جلوی کارخانه پنکه‌سازی و دیدن آنجا که یکی از آرزوهای اوست می‌ترسد. خلاصه اینکه احساس ترس و ناامنی در طول داستان حضور سنگینی دارد و شخصیت‌های داستان را یا به خطا وامی‌دارد یا به انفعال؛ که در هر دو حال آنها را به سمت نیستی و زوال هدایت می‌کند. به قول سورملینا: ترس عزیز برادر مرگ عزیز.

در واقع این احساس ترس و ناامنی در طول تاریخ کل جامعه را به سمت کوتاه‌مدت بودن سوق داده است. اکثراً به واسطه این احساس ناامنی می‌خواهیم راه چندین ساله را در کوتاه‌مدت‌ترین ممکن طی کنیم و اکثراً اگر گوشه‌ای از خرسِ منابع را گیر بیاوریم، می‌خواهیم در کوتاه‌مدت بیشترین تعداد موی ممکن را بکَنیم و اکثراً چنانچه به مشکلی بربخوریم اگر آن را زیر فرش نفرستیم نهایتاً راه‌حل موقتی را در پیش می‌گیریم که این روزها را بگذرانیم... تا فردا خدا بزرگ است! اصلاً معلوم نیست فردا باشیم یا نباشیم!!

خودویرانگری

گاهی برخی شخصیت‌های داستانی خلقیات و روحیاتی از خود بروز می‌دهند که ما با آنها احساس نزدیکی می‌کنیم. حدس می‌زنم تعداد زیادی از خوانندگان با آیدین به‌واسطه دردهایی که به آن دچار می‌شود احساس نزدیکی کرده‌اند و برای آیدین و آیدین درون خود سوگواری کرده‌اند؛ توانایی‌هایی که نه تنها قدر ندیده است بلکه توسط اطرافیان و جامعه منکوب شده است. (انا بشرٌ مثلکم!)

اما جور دیگری هم می‌توانیم با آیدین احساسِ مشابهت کنیم. من با «خودویرانگری» در عالم رمان و ادبیات داستانی در مواجهه با راویِ رمانِ «همنوایی شبانه ارکستر چوبها» آشنا شدم که آن هم یکی از آثار برتر داستانی چهل سال اخیر است. طبعاً اعضای خانواده اورخانی علی‌الخصوص آیدین در این زمینه فضل تقدم دارند.

خودویرانگری در حوزه فردی وقتی خودش را نشان می‌دهد که یک فرد برای رسیدن به هدفی تلاش می‌کند اما ناگهان در مسیر خود متوقف می‌شود یا به عقب بازمی‌گردد یا فرصت‌ها و موفقیت‌های پیش‌آمده را نابود می‌کند یا دچار انفعال و استیصال می‌شود. در همه این موارد فرد بدون هیچ دلیل منطقی از ادامه مسیر منصرف می‌شود. آیدین مشتاق ادامه تحصیل است و می‌خواهد خودش را به دانشگاه تهران برساند. او همواره به استقلال خود و خروج از چتر استبدادی پدر توجه ویژه دارد. او کسی است که به تباه شدنِ آدمها قبل از سی‌سالگی در این شرایط اجتماعی آگاهی دارد  و آن را بیان می‌کند. او برای نیل به اهدافش هم انگیزه و اشتیاق دارد و هم در یکی دو مقطع از زندگی خود، شرایط و قدرت انجام آن را دارد. اوج آن، زمانی است که سورمه پیشنهاد می‌کندبه همراه یکدیگر به تهران بروند و در آنجا زندگی خود را پایه‌گذاری کنند. در این زمان هم مهارت کاری دارد، هم عشق دارد (در مورد پیشنهاد فروزان این مولفه غایب بود) هم پشتیبانی خانواده سورمه را دارد و خلاصه همه‌چیز مهیای جهش به سمت هدف است ولی... فکر می‌کنم در هنگام سوگواری برای آیدینِ درون خود باید بر این روحیه خود نیز بگرییم! 

شاید آیدین هم همانند راوی همنوایی شبانه در جستجوی «خود»، خویش را گم کرده است و طبیعتاً وقتی خود را گم کرده باشیم ممکن است هر بلایی بر سر خودمان بیاوریم. اینکه آیدین بدون دلیل قانع‌کننده هدف خود را کنار گذاشته است نکته‌ای منفی برای داستان نیست بلکه از آن رو که در ما چنین آیدینی وجود دارد بد نیست نقدی بر خودمان از این زاویه وارد کنیم.

فرم روایت و عنوان کتاب

خواننده ممکن است در ابتدای داستان به‌خاطر تغییر در زمان و تغییر راوی دچار سردرگمی شود اما به مجرد اینکه کمی جلو برود همه مشکلاتش حل می‌شود و واقعاً نیازی به توضیح اضافه در خصوص تفاوت راویان و برخی خصوصیات فرمی نخواهد داشت و از داستان لذت خواهد برد.

در موسیقی کلاسیک سمفونی به قطعه‌ای گفته می‌شود که معمولاً از چهار بخشِ مجزّا به نام موومان تشکیل شده است. هر موومان برای خودش چارچوب و آغاز و پایان مشخصی دارد اما سمفونی با اجرای تمام موومان‌ها کامل می‌شود. سمفونی مردگان پنج بخش دارد که بخش اول و آخر آن در واقع یک موومان است که به دو قسمت تقسیم شده و یکی ابتدا و دیگری در انتها قرار گرفته است لذا این سمفونی نیز با چهار موومان شکل گرفته است.

موومان اول از ظهر روزی در زمستان سال 1355 با یک راوی سوم‌شخص آغاز می‌شود. راوی ما را به سراغ اورهان می‌برد و ما با او که تحت تاثیر ایاز می‌خواهد برای قتل برادرش به خارج از شهر برود همراه می‌شویم. این زمان حال روایت است. در ادامه به صورت متناوب وظیفه روایت بین این راوی و اورهان جابجا می‌شود. اورهان اما روایتش را به صورت انتخابی غیرخطی از مقاطعی در گذشته ارائه می‌دهد. این بخش از موومان یکم در قهوه‌خانه متروک در کنار دریاچه شورابی قطع می‌شود.

موومان دوم را یک راوی سوم‌شخص به صورت تقریباً خطی از سی چهل سال قبل و از زمان خرید کامل حجره توسط پدر آغاز می‌کند. این دوره نزدیک به دو دهه طول می‌کشد و ما با آغاز دوران خوشی خانواده و ادامه آن مواجه می‌شویم. این بخش تقریباً خیلی از تصاویر مبهم موومان اول را شفاف می‌کند.

موومان سوم را یک راوی اول‌شخص (سورمه) روایت می‌کند. با احساس. کمی غیرخطی است. جاهایی که با موومان قبل همپوشانی دارد بسیار جذاب هستند (مثلاً صفحات 204 به بعد در مقایسه با 238 به بعد). این صفحات که به آغاز رابطه آیدین و سورمه مرتبط است از لحاظ زمانی یک سال پس از مرگ نیما یوشیج است که تقریباً می‌شود زمستان سال 1339.

موومان چهارم را آیدین پس از مبتلا شدن به جنون در حدود ده صفحه روایت می‌کند. و موومان یکم/بخش2 ادامه موومان اول و با همان سبک روایت است و... شبی که به سپیده می‌رسد و در نهایت پایان‌بندی معرکه رمان. معمولاً بین موومان‌ها در سمفونی اندکی سکوت برقرار می‌شود که در اینجا هم یکی دو صفحه سپید لحاظ شده است.

سمفونی بودن داستان بدین‌ترتیب مشخص است اما چرا مردگان!؟ این بر خوانندگان داستان پوشیده نیست. مردگان همواره حضور دارند و زندگان را به خود می‌خوانند و آنها را رها نمی‌کنند. گویی مردگان فقط با کشاندن زندگان به سوی خود به آرامش می‌رسند و زندگان نیز... خلاصه هر دو گروه در هماهنگی با یکدیگر به سمت عدم حرکت می‌کنند!

برداشت‌ها و برش‌ها

1) پدرسالارها معمولاً نمای بیرونی خوبی دارند. جابر هم یک کاسب شریف، همسایه شریف و همشهری شریفی است، جابر بودن با شریف بودن تضادی ندارد. پدرسالاران فرزندان حرف‌گوش‌کن و تابع می‌خواهند. اطاعت و تبعیت از اصول خدشه‌ناپذیر آنهاست.

2) به نظر می‌رسد که می‌توانیم مدعی شویم طی هفتاد سال گذشته میزان جهل و ناآگاهی در جامعه کاسته شده باشد. قاعدتاً تعداد کسانی که کسوف را نشانه بلا بدانند کمتر شده است اما در موارد ناشناخته‌تر چطور!؟ آیا کار و کاسبی پُرخوان و رمال‌ها از رونق افتاده است!؟

3) احتمالاً «ایاز» را اگر پیش چشم خواننده داستان بیاوریم با او برخورد سنگینی خواهد شد. اما ما در زندگی خود به چنین ایازهایی وابستگی نداریم!؟ مجازی و واقعی. ظاهراً ما علاوه بر داشتن آیدینِ درون یک محمودِ درون هم داریم که با این ایارهای بیرون همساز می‌شود!

4) موقعیت راوی سوم‌شخص در موومان یکم چندان دور از اورهان نیست کما اینکه در سطر اول پاراگراف چهارم داستان و قبل از اینکه جابر اورخانی معرفی شود این راوی از او با لفظ پدر یاد می‌کند.

5) این قضیه که خانه و خانواده در سراشیبی زوال افتاده است پس از خودکشی آیدا عیان می‌شود... مثل بهمن بزرگی از برف در سراشیبی دره مرگ فرو می‌غلتید... اما ظاهراً کسی نمی‌توانست جلوی آن را بگیرد. ما معمولاً تا کارد به استخوان نرسد به سراغ حل مشکلات نمی‌رویم وقتی هم با تأخیر می‌رویم نه شناخت درستی از مسائل داریم نه مهارت‌های حل آن را داریم لذا توفیقی نمی‌یابیم.

6) احساس بی‌عدالتی را جدی بگیریم. احساس بی‌عدالتی از خود بی‌عدالتی خطرناک‌تر است. در سطح جامعه که زورمان نمی‌رسد لااقل خانواده را دریابیم.

7) طبعاً پیرو بند قبل نمی‌توانیم کاملاً موفق باشیم و این احساس را کاملاً از بین ببریم. اسطوره هابیل و قابیل که پیش‌درآمد این سمفونی هم هست، نشان می‌دهد وقتی که مثلاً فقط یک خانواده روی زمین بود و مسائل و معضلات بسیار ابتدایی بود هم این احساس بی‌عدالتی بروز پیدا کرد و برادرکشی رخ داد!

8) اورهان از آن شخصیت‌هایی است که جان می‌دهد برای تحلیل روانشناختی: دست‌هایی که در طفولیت حتی در خواب هم باز نمی‌شوند و احتمالاً چیزی را رها نمی‌کنند. تثبیت شده در دوران مقعدی. لجباز و خسیس و وسواسی. در مورد برادران دیگر هم می‌توان به همین ترتیب عمل کرد.

9) یکی از صحنه‌های به یادماندنی زمانی است که اورهان به همراه 39 نفر دیگر از جوانان همسن‌وسالش به دریاچه شورابی می‌روند و در اثر واژگون شدن قایق همه به جز اورهان غرق می‌شوند. وقتی اورهان زیر آب دست و پا می‌زند تا نجات پیدا کند قایقران پیر را می‌بیند که به لجنهای کف دریاچه گیر کرده است و در آخرین لحاظ حیاتش با انگشتانش عدد چهار را نشان می‌دهد. پیش از این اتفاق قایقران یکی دو جمله با اورهان صحبت کرده بود و در آن به اینکه قایق را چهارهزار تومان خریده است تا بتواند شکم چهار بچه‌اش را سیر کند اشاره کرده بود. در آن لحظه حساس برداشت اورهان این است که پیرمرد در حال غرق شدن به قیمت قایق و سرمایه‌اش اشاره می‌کند! پایان‌بندی کتاب از این زاویه معرکه است. اورهان درحالی به جمع همراهان سابقش در کف دریاچه می‌پیوندد و با مرگ چهره به چهره می‌شود که هنوز به فکر طلب‌هایی است که از این و آن دارد. هنوز مشتش را سفت بسته است! اما مرگ آن را باز می‌کند بازکردنی!

10) شکاف بین دو برادر فقط معطوف به رفتار پدر و مادر نیست. ظاهر آیدین به گونه‌ایست که زنان را جذب می‌کند و اورهان نه تنها از این موهبت بی‌بهره است بلکه به واسطه یکی از بازی‌ها و شیطنت‌های دوران کودکی زمین خورده است و دماغش شکسته است و هنوز هم آثار آن روی صورتش باقی است و او این همه را از چشم آیدین می‌بیند. حالا با این زمینه حساب کنید در مقطعی از داستان هر روز ساعت 4 سورملینا با آن موها و چشم‌ها به در حجره می‌آید و با آیدین بیرون می‌روند! مهارت‌های زندگی همین‌جاها به کار می‌آید.

11) پدر هم همانند برخی متوهمان دیگر معتقد است اگر او منشی هیتلر بود کار جهان را به سامان می‌رساند! ادعای مدیریت دنیا را دارند اما در رتق و فتق امور خانواده خود گند می‌زنند! در صفحه 97 و در ادامه این ادعا پدر به همان جایی می‌رسد که معمولاً می‌رسند: استیصال و آرزوی آمدن نیرویی که آنها را نجات دهد.

12) تماس جسمی یک پدرسالار با فرزندانش در دو حالت قابل تصور است: دست‌بوسی و کتک! با فرزندان خود تماس فیزیکی سالم برقرار کنیم.

13) عروسی‌ها و شادمانی‌هایمان... با همه تلاش و هزینه‌ای که می‌کنیم نتایج درخوری ندارد: «عروسی اصلاً به عروسی نمی‌مانست. سوت و کور بود. محقر بود.» تازه با شرحی که راوی از عروسی آیدا می‌دهد از خیلی عروسی‌های این روزگار باصفاتر بوده است!

14) جوانه‌های مصرف‌زدگی و تأثیرپذیری از تبلیغات در دوره پس از جنگ جهانی خیلی کوتاه و گویا نشان داده شده است: «ادامه زندگی فقط با سم‌پاشی میسر است.»

15) جابر به برادری‌اش با صابر به قول خودش می‌شاشد... او از این جهت الگوی فرزندش می‌شود. اورهان برادرکشی را از قابیل یادنمی‌گیرد از پدر یاد می‌گیرد. کلاغ و ایاز این وسط کاتالیزور و شاهد عقد هستند!

16) پدر برای حجره‌اش دیدگاه توسعه‌ای دارد. ابتدا سهم شریکش را می‌خرد و هدف بعدیش خرید حجره بغلی و سرهم کردن دو حجره است. داشتن اهداف خوب کفایت نمی‌کند. ابزارها و روش‌هایی که برای رسیدن به اهداف انتخاب می‌کنیم خیلی اهمیت دارد. با روش‌های ناپاک و آلوده به جای پیشرفت به سمت زوال می‌رویم.

17) ما وقتی که نوجوان بودیم گاهی به شوخی از تصمیم خود برای تحصیل در رشته-شهرهایی نظیر کشتی‌سازیِ یزد حرف می‌زدیم. کارخانه پنکه‌سازی در اردبیل مرا به یاد آن دوران انداخت!

18) چندوقت قبل مستندی در مورد شیرهای نر و قلمروهایشان می‌دیدم که واقعاً وحشتناک و قابل تأمل بود. روابط جابر و اورهان و آیدین مرا به یاد آن مستند انداخت!

19) نداشتن دیپلماسی در خون ماست! وقتی پدر برای دیدن آیدین به دهکده رام‌اسبی می‌رود و می‌گوید گذشته‌ها را فراموش کن، دقیقاً جایی است که نباید راه مذاکره را ببندیم! وقتی میرزایان می‌خواهد واسطه بشود هم به همچنین! آرمانگرایانه سر بالا انداختن هنر نیست. اما آیدین مگر چقدر تجربه دارد!؟ جوان است و سرکش. فقط کار خودش را سخت‌تر می‌کند!

20) وقتی اولین بار سورمه وارد زیرزمین می‌شود، اولین فکری که به ذهن آیدین می‌رسد این است که وای جواب مسیو سورن و میرزایان را چه بدهد! این هم یکی دیگر از ترس‌های آیدین است.

21) آیدین به دنبال خودش در گذشته‌ها می‌گردد. ما هم عموماً اینگونه عمل می‌کنیم. یکی از دلایل می‌تواند این باشد که آیدین در یک مقطعی همه‌ی چیزهایی که به او هویت می‌داد را در آتش‌سوزانِ پدر از دست می‌دهد. گویی تکه‌هایی از وجود او آن طرفِ واقعه باقی مانده است. دور از دسترس. ناخودآگاه جمعی ما هم در طول تاریخ چنین آتش‌سوزانی را در چند مقطع تجربه کرده است.

22) گاهی قدرت تحمل خوشی را داشتن هم هنر می‌خواهد. ما ظاهراً بیشتر طالب مصائب هستیم و خود را در قامت مسیح باز مصلوب بیشتر می‌پسندیم!

23) پدر در مقطعی تصمیم می‌گیرد زیرزمین سوخته را بازسازی کند. بنا می‌آورد و بعد از کلی هزینه کردن: «علاوه بر بوی آبغوره و سرکه، بوی سوختگی هم می‌داد». تغییرات ظاهری فایده چندانی ندارد. این عمل در همان رمانی رخ می‌دهد که در بند دیپلماسی اشاره کردم. طبعاً اگر آیدین و پدر اینجا کینه‌ها و نفرت‌های انباشته شده را کنار می‌گذاشتند داستان از دست می‌رفت! واقعیت را عرض کردم!

24) در راستای تحلیل و نگهداری و هم‌افزایی خیلی از تجارب گذشته چند چیز را نباید انباشت کنیم! کینه و نفرت از آن جمله است. آتش کینه و نفرت و حسادت وقتی بالا بگیرد دودمان همه را به باد می‌دهد. هرچند بالاخره به قول آیدین آتش جنگ در سرمای مسکو خاموش می‌شود اما این‌جور آتش‌ها وقتی خاموش می‌شود که سقف خانه فرو بریزد.

25) این هم آن بخشی که در کانال گذاشتم و وضعیت نهایی خانه را نشان می‌دهد: تو هم اگر بودی، مادر، جانت به لب می‌رسید. پا در خانه‌ای نمی‌گذاشتی که آب حوضش سبز شده، سیخ‌های کاج کف حیاط را پوشانده، سرما پشت پنجره‌های خاک گرفتهٔ اتاق‌ها مانده و اجاق‌های مطبخ زیر خرت و پرت‌ها پیدا نیست. بچه گربه‌ای که در ناودان آن سر حیاط همراه یخ کش آمده، دو ماه است که مدام دارد کش می‌آید. دیگر حالش نیست که بگویی یکی بیاید بیندازدش پایین. هیچ کس حال روشن کردن بخاری‌ها را ندارد. آجرهای هفت و هشت بالای دیوارها یکی یکی می‌افتند، انگار که ساختمان سرما خورده باشد. کسی جارو نمی‌زند، مهمان نمی‌آید. لاله‌های مردنگی سردرخانه شکسته‌اند. اتاق‌ها بی‌اثاثیه بزرگ جلوه می‌کنند و انعکاس صدای پای آدم بر مغز چکش می‌زند. صدای نفس لمبر می‌خورد. حتی دیگر جرئت سرفه کردن هم نداری، انگار در مغز خودت می‌پیچد و می‌پیچاندت. فقط از آن همه هیاهو و همهمه، کلاغ‌های کاج مانده‌اند که چاق‌تر و پیرتر روی شاخه‌ها جابجا می‌شوند و با صدای دریده‌شان می‌گویند: «برف. برف.»