ژاک قضا و قدری و اربابش - دنی دیدرو

«چطور با هم آشنا شدند؟ اتفاقى، مثل همه. اسمشان چیست؟ مگر برایتان مهم است؟ از کجا مى‏آیند؟ از همان دور و بر. کجا مى‏روند؟ مگر کسى هم مى‏داند کجا مى‏رود؟ چه مى‏گویند؟ ارباب حرفى نمى‏زند؛ و ژاک مى‏گوید فرماندهش مى‏گفته از خوب و بد هرچه در این پایین به سرمان مى‏آید، آن بالا نوشته شده.»

این پاراگراف ابتدایی داستان است. ژاک به همراه اربابش در میانه یک سفر هستند، مبداء و مقصد و هدف این سفر مشخص نیست... این وضعیت ناغافل، زندگی و دنیا و آن سوالات معروف «از کجا آمده‌ام آمدنم بهر چه بود؟» را به ذهنمان متبادر می‌کند... و چه بسا این سؤالات در انتهای داستان نیز کماکان قابل طرح باشد. این پاراگراف همچنین نشان می‌دهد ژاک تحت تاثیر فرمانده سابقش معتقد است که هر اتفاقی در دنیا رخ می‌دهد، پیش از آن، مقدر بوده است. اینگونه ژاک قضاوقدری در داستان متولد می‌شود و نامش بر صدر عنوان کتاب قرار می‌گیرد.

ژاک در همین صفحه ابتدایی و در اولین سخنانش بر میخانه و می‌فروش لعنت می‌فرستد و در ادامه توضیح می‌دهد که چگونه شبی در اثر گرم شدن سرش با شراب، فراموش کرده است که به اسب‌ها آب بدهد و به همین علت از پدرش کتک خورده است و در اثر این ناراحتی، به هنگی که از کنار روستایشان عبور می‌کرده پیوسته است و وقتی به اردوگاه رسیده‌اند جنگ درگرفته است و در این جنگ، تیری به زانوی او خورده است و این تیر اتفاقات خوب و بدی با خود به همراه داشته است که مانند حلقه‌های زنجیر (البته در داستان به حلقه افسار اسب تشبیه شده است) به یکدیگر متصل بوده‌اند. خلاصه اینکه اگر این تیر نبود، ژاک نه لنگ می‌شد و نه عاشق!

ارباب با شنیدن قضیه عشق و عاشقی کنجکاو می‌شود داستان آن را بشنود و این شروع ورود ما و ارباب به رویارویی با ژاک و راوی اعظم داستان است که ما را به روش‌های مختلف به دنبال خود می‌کشانند تا بلکه بالاخره داستان ژاک به انتها برسد! و در این میان داستان‌های متعددی توسط افراد مختلفی که وارد داستان می‌شوند روایت می‌شود. از این زاویه می‌توان طرح داستان را به هزار و یک‌شب نزدیک دانست. از لحاظ سبک روایت و بازیگوشی‌های آن قطعاً از «تریسترام شندی» تأثیر پذیرفته است و از نظر کاراکترهایش به دون کیشوت شبیه است با این تفاوت که اینجا نوکر (ژاک) به واسطه قدرتی که از روایت کردن نصیبش می‌شود دست بالا را دارد...

یکی از موضوعات اصلی داستان تقدیرگرایی است. ژاک عقیده دارد انسان یا خوشبخت به دنیا می‌آید یا بدبخت... معتقد است انسان می‌تواند بی‌آنکه خود انتخاب کرده باشد به سوی نام یا به سوی ننگ گام بردارد، درست مثل تیله‌ای روی شیب کوه که اختیاری از خود ندارد؛ و اگر پیشاپیش از توالی زنجیروار علت و معلول که زندگی انسان را از تولد تا نفس آخر شکل می‌بخشد آگاه می‌بودیم، همچنان معتقد می‌ماندیم انسان کاری را کرده است که باید می‌کرد. راوی داستان (که همان نویسنده باشد) عنوان می‌کند که بارها در این موارد با ژاک مخالفت کرده است اما ثمری نداشته است و او کماکان معتقد است که زندگیش چیزی نیست جز یک رشته معلولهای لازم. ژاک این منطق را از فرماندهش آموخته که او هم این عقاید را از نوشته‌های اسپینوزا برداشت کرده است. با این حساب، ژاک نباید از چیزی خوشحال یا ناراحت شود اما به گفته راوی این حقیقت ندارد و رفتار او مانند من و شماست: در مقابل کار خوبِ ولی‌نعمتش سپاسگزار است تا او را مجدداً به تکرار کار خوب ترغیب کند، در مقابل بی‌عدالتی خشمگین می‌شود و... اینها اموری هستند که با فلسفه تقدیرگرای او نمی‌خواند! به نظر می‌رسد ژاک هم مثل عموم مردم دمدمی مزاج است، اصول اخلاقی‌اش را فراموش می‌کند مگر در مواقعی که به کار بیاید! او هم تلاش می‌کند از پیشامدهای بد جلوگیری کند، او هم احتیاط می‌کند هرچند اگر اتفاق بدی برایش رخ بدهد خودش را اینگونه تسلی می‌دهد: «باید این‌طور می‌شد، چون آن بالا نوشته».

******

در عصر دیدرو رمان های زیادی نوشته شده است و از قضا در همین داستان به اسامی تعدادی از آنها و نویسندگانشان اشاره شده است، اما تعداد انگشت‌شماری از آنها هنوز هم قابل اعتنا و قابل خواندن هستند و خوانده می‌شود... دون‌کیشوت، تام جونز، تریسترام شندی و همین کتاب... برخی از این کتاب‌ها را اگر بدون دانستن تاریخ نگارش آنها بخوانیم اصلاً باور نمی‌کنیم که مربوط به قرن هجدهم هستند!

این کتاب در لیست 1001 کتابی که پیش از مرگ می‌بایست خواند حضور دارد. کتاب توسط خانم مینو مشیری ترجمه و انتشارات فرهنگ نشر نو آن را منتشر کرده است.

مشخصات کتاب من: چاپ اول 1386، 358 صفحه، تیراژ 2200 نسخه

................

پ ن 1: نمره کتاب از نگاه من 4.6 از 5 است (در سایت گودریدز 3.84 و در سایت آمازون 4.5)

 

جبر و اختیار و تقدیرگرایی

جبر و اختیار مسئله‌ای است که احتمالاً بشر از بدو پیدایش به آن اندیشیده است. مکاتب و ادیان همگی به این موضوع ورود کرده‌اند. یک فرد می‌تواند دیندار باشد و انسان را مختار یا مجبور بداند و همچنین دیندار نباشد و به اختیار یا جبر معتقد باشد، اساساً در ادیان هم نحله‌های جبراندیش داریم و هم جریان‌های قایل به اختیار انسان... قایل بودن یا نبودن به اختیار نمی‌تواند شاخصی برای روشنفکری و یا ارتجاع باشد.

به‌طور خلاصه می‌توان گفت جبرگرایان معتقدند اختیار انسان به وسیله رویدادهای گذشته، طبیعت، ساختارهای قدرت در جامعه و... محدود می‌شود و اعمال انسان از طریق یک زنجیره علت و معلولی از رویدادهای پیشین معین شده است. بدین ترتیب صحبت از اراده آزاد برای انسان منتفی خواهد شد و طبعاً وقتی اعمال ما پیامدهای ضروری گذشته و قوانین طبیعت باشد چندان نمی‌توان از مسئولیت و اخلاق و... سخن گفت!

البته برخی از جبرگرایان برای انسان اختیاری محدود قایل هستند و اعمال کنونی ما را به عنوان بخشی از زنجیره علیت در شکل‌گیری آینده دارای تاثیر می‌دانند و همین میزان را برای ورود به مبحث مسئولیت اخلاقی کافی می‌دانند اما تقدیرگرایان اصولاً معتقدند که سرنوشت از پیش مشخص است و ما همان کاری را می‌کنیم که از پیش مقدر شده است. به نظر می‌رسد "ژاک" در این داستان در دسته تقدیرگرایان قرار می‌گیرد.

البته نوع تقدیرگرایی ژاک را اگر با اطرافیان خودمان مقایسه کنیم شاید به این نتیجه برسیم که ایشان یک تقدیرگرای معتدل است! تقدیرگرایی قاعدتاً منتهی به خالی کردن شانه از زیر بار مسئولیت‌ها خواهد شد (که این بخش در ژاک کمرنگ است). از تبعات منفی دیگر این عقیده می‌تواند علاقه به رمز و راز و خرافه‌پرستی باشد که باز این وصله به ژاک نمی‌چسبد. اما متاسفانه به ما خوب می‌چسبد! و شاید تداوم فلاکت و برخی توسعه‌نیافتگی‌های اجتماعی ما از این زاویه قابل تحلیل باشد. تقدیرگرایی حاصل یک کشمکش ازلی ابدی بین مسئولیت‌پذیری و مسئولیت‌گریزی در عمق ذهن آدمیان است. به هر حال جایی که تقدیر سایه سنگینی دارد، اثری از تدبیر نخواهیم یافت.

چون بالاتر از تبعات منفی تقدیرگرایی گفتم شاید این سوال پیش بیاید که مگر تبعات مثبت هم دارد!؟ بله دارد! اگر نداشت اینقدر دیرپا و ماندگار نبود... بخصوص در سرزمین هایی که مصیبت به انحاء مختلف روی می‌دهد و ذهن بشر ناتوان از تحلیل این اتفاقات است. کارکردش در همین تحمل مصیبت‌هاست... و همچنین پاسخی ساده و کلیدی است که هر قفلی را باز می‌کند!

نهایتاً می‌خواستم به این نتیجه برسم که ژاک بیشتر دترمینیست است تا فتلیست! این موضوع را برای خودش هم نوشتم!!  

.................................

میلهٔ عزیز

مکتوب شما را دریافت کردم. لابد این هم آن بالا نوشته شده که شما بعد از دو قرن و اندی، داستان من و اربابم را بخوانید و این هوس به سرتان بیافتد تا مرا به راه راست هدایت کنید. عجالتاً با توجه به آدرس شما مختصری درخصوص محل سکونت و آداب و سنن شما مطالعه کردم و به این نتیجه رسیدم تقدیر شما این است که برای به راه راست کشاندن "دیگران" از هیچ گونه زحمتی رویگردان نباشید، حتی اگر نتیجه این زحمات  کاریکاتوری باشد که ساکنان ناسوت و لاهوت و چه بسا برهوت را به خنده بیاندازد!

در نگاه اول مخاطب چغر و بدبدنی به نظر آمدید و تصمیم داشتم آنقدر قصه تعریف کنم تا کمر خم کنید اما حالا می‌بینم نیازی به روده‌درازی نیست؛ چون شما طبق عادت به راحتی سر خم می‌کنید! همین ابتدا عرض کنم که شایدنظر شما در زمینه عدم اهتمام من در تمام کردن داستانم درست باشد و این کار را برای جلوگیری از کاهش قدرتم در رابطه با اربابم انجام می‌دادم... این هم نکته‌ایست... به نظرم آن بالا نوشته شده بود که من اربابِ اربابم باشم! آن هم از طریق روایت.

و اما بحث جبر و اختیار و سرنوشت و تقدیر... از دو هزار سال پیش درباره‌اش این همه گفته‌اند و نوشته‌اند و در جا زده‌اند. خوشبختانه یا بدبختانه در روزگار شما اینقدر سرگرمی هست که دیگر جایی برای پرداختن به این مسائل نزد عموم باقی نمی‌ماند. اما "خواص" شما کارهای جالبی در این زمینه کرده‌اند... منظورم از خواص، دانشمندان کشورهای دیگر است وگرنه خواص شما که از بیخ بی‌بصیرت هستند و مدام در تله دشمنان سقوط می‌کنند... در این ایام مقالاتی از دنیای شما می‌خوانم که نشان می‌دهد نظریات من و فرماندهم و اساتید ایشان درست بوده است. من که دقیقاً متوجه استدلالات بیولوژیکی و ژنتیکی نمی‌شوم اما شنیده‌ام که هم‌مسلکان ما قدرتشان فزونی یافته است. در این زمانه به نظر می‌رسد کنار هم قرار گرفتن اختیار انسان و یافته‌های علوم ژنتیک و فیزیک بسیار سخت باشد چنانکه در زمان ما حفظ اختیار و در عین‌حال اعتقاد به مشیت الهی دشوار بود. خلاصه اینکه سه چهارم عمرمان را به خواستن و نتوانستن می‌گذرانیم!

واقعاً نمی‌خواهم با نوشتن این مطالب شما را به ورطه‌ٔ ناامیدی بکشانم! فرماندهم از استادش اسپینوزا نقل می‌کرد که ما همچون سنگی هستیم که در فضا پرتاب شده‌ایم و سنگ پرتاب شده خود نمی­تواند مسیرش را تعیین کند، فقط آن مسیر پرتابه را طی می­کند... و شما خودتان بهتر می‌دانید مسیر پرتابه هم تابع نیروی اولیه و زاویه پرتاب و اصطکاک و مقاومت هوا و وزش باد و غیره است!

 پرسیده بودید که در صورت وجود پیشینی سرنوشت جایی برای تلاش و کوشش و تنبیه و تحسین و تکالیف و مسئولیتهای اخلاقی نمی‌ماند. این گمان شماست! چرا که علیرغم وجود پیشینی سرنوشت قاعدتاً ما نمی دانیم که این امور با چه کیفیتی رخ خواهد داد ولذا خیلی طبیعی است که برای رسیدن به آرزوهایمان همان تلاشی را بکنیم که در صورت اعتقاد به اختیار و اراده آزاد انجام می‌دهیم. هرچند که به واقع آزاد نیستیم!

شما خودتان را راحت کرده‌اید و موضع خودتان را بینابین گذاشته‌اید؛ هم جبر و هم اختیار. در اکثر امور از مدیریت و اقتصاد گرفته تا هنر و ادبیات و حتی ورزش، دیده‌ام همین مشی را در پیش گرفته‌اید و این البته اسمش اعتدال و میانه‌روی نیست! نه این نه آن، هم این هم آن... شاید وضعیت کاریکاتورگونه شما محصول چنین عقایدی باشد. ناموزون شده‌اید و توصیه من به شما انجام بیش از پیش حرکات موزون است! این توصیه را جدی بگیرید!

نوع تقدیرگرایی شما با بنده قابل قیاس نیست و این وصله اساساً به من نخواهد چسبید... من قضاوقدری محسوب می‌شوم اما قضاقورتکی نیستم! رانندگی شما، پیاده‌روی شما، تغذیه شما، درس خواندن شما، کار کردن شما، تماشاگری فوتبالتان، جشن‌هایتان! همگی نشان می‌دهد که آن مشی باصطلاح میانه‌روانه شما به چه بلبشویی منتهی شده است. خواندم که یکی از وزرایتان از آمار صدبرابری تصادفات سخن گفته است و پس از آن آمار دو برابری تلفات این تصادفات را به زیبایی تحلیل کرده و گفته است که سی سال است منتظر خودروی استاندارد هستیم! جک و جوان‌هایتان اینجور مواقع چه می‌گویند!؟ "داداش داری اشتباه می‌زنی!؟" خُب به ایشان بگویید شما با این آمار صدبرابری تصادفات باید در این سی سال به انتظار تانک می‌نشستید! در واقع شما (کلهم اجمعین!) مفهوم "علیت" را به فنا داده‌اید.

بگذریم!

به نظر می‌رسد آدمیان در دنیای امروز بیشتر از زمان ما به اضطراب و تشویش و شک و تردید مبتلا گشته‌اند و از این‌رو بازار تقدیرگرایان پررونق است و مشتریان بسیاری حاضرند از این طریق به آسایش و آرامش دست پیدا کنند و این راه را برای سوءاستفاده کنندگان باز کرده است. طبعاً من زیر بار استدلال شما نخواهم رفت که این آتش‌ها از گور امثال من بلند می‌شود.  هر چقدر دوست دارید برایم موعظه کنید، شاید حرف‌هایتان درست باشد، اما اگر روی پیشانی من یا آن بالا نوشته باشند که حرفهایتان را قبول نکنم، چه کاری از دستم ساخته است؟! البته من آدم دگمی نیستم؛ اگر شما به من اثبات کردید که «حافظ»، شاعر پُرآوازه شما، به جبر معتقد است یا به اختیار، آنگاه من حرف‌های شما را خواهم پذیرفت!

در انتها یکی دو نکته را به شما در آستانه سال نو گوشزد می‌کنم باشد که رستگار شوید! در این دنیا عدالت وجود ندارد و من همواره سعی کردم از زندگی همین دنیا که به ما ارزانی شده لذت ببرم، شما هم به این موضوع توجه کنید و حرکات موزون را هم فراموش نکنید! می‌دانم برایتان سخت است و متوجه شدم که ظاهراً برخی از کشیش‌های ما سری به سرزمین شما زده‌اند! اگر حال و احوال شما را با اربابم در میان بگذارم تا چندین سال و چندین جلد خوراک گفتگویمان تأمین است.

من همیشه به خنده می‌گفتم مذهب و قانون یک جفت چوب زیر بغل است که نباید از کسانی که زانوهای ضعیفی دارند گرفت، چوب‌های زیر بغل شما به نظر ژلاتینی می‌آید که اینچنین دچار آرتروز شده‌اید. به گمانم بهتر است شهر را رها کنید و... بدبختانه طبیعتی هم در سرزمین‌تان باقی نگذاشته‌اید که توصیه کنم هرچه زودتر خودتان را از این اوضاعی که در آن گرفتارید رها کنید و به دامان آن بروید! به هر حال اگر رفتید جوری بروید که شائبه فعالیت در جهت حفظ محیط زیست نداشته باشد... همان جر دادن دامن طبیعت گزینه محتاطانه‌تری است!

قربانت

ژاک دو فتلیست

.....................

بعدالتحریر: میله‌جان آن قصه‌ای که دیدرو در خصوص شاعر پوندیشری در کتاب آورده است را جدی بگیر و به دوستانت گوشزد کن!

همچنین اگر خیال داری این نامه را به عنوان بهاریه در وبلاگت بیاوری مختاری! اما عرض کنم که آن بالا نوشته نشده که این نامه‌ها زیاد خوانده شود!