طومار شیخ شرزین – بهرام بیضایی

این فیلمنامه به سرگذشت یک شخصیت خیالی به نام شرزین می‌پردازد که در دیوان‌خانه دربار یکی از سلاطین به شغل کتابت اشتغال داشته است. روایت از جایی آغاز می‌شود که به واسطه تغییر و تحولات در رأس دیوان‌خانه، عریضه‌ها و طومارها و نوشته‌های غیرضروری و قدیمی را بنا به دستور در آتش می‌سوزانند و باصطلاح خانه‌تکانی جهت استقرار صاحبدیوانِ جدید در حال انجام است. در صحنه ابتدایی، یکی از کاتبان به نام «عیدی» به آتش نزدیک می‌شود و طوماری را از کنار آتش برمی‌دارد و سپس به نزد صاحبدیوان می‌رود. این طومار در واقع عریضه‌ایست که شیخ شرزین در زمان سلطانِ ماضی برای دادخواهی و بیان آن‌چه بر او گذشته، نوشته است. عیدی از شاگردانِ شرزین بوده و به همین خاطر اصرار دارد که صاحبدیوان این طومار را ملاحظه کرده و در صورت امکان نسبت به احقاق حق استادش اقدام نماید. بدین‌ترتیب ما هم به عنوان خواننده همراه با صاحبدیوان وارد موضوع سرگذشت شیخ می‌شویم:

«بدانند نام پدرم -خدای آمرز- روزبهان دبیر بود، و سالم به سه نرسیده، قلم در دست مشق خط می‌کردم. و در هفت سالگی به تجلید و کتابت پرداختم؛ و از آنجا بود که به خواندن رسالات و کتب میل کردم، و در جبر و اصول و حکمت و موسیقی و شعر تفحص کردم. و چون پدرم -که خدایش رحمت کناد - گذشته شد و جهان را به ما گذاشت، پیشه‌ی وی پیشه کردم، و سرانجام در دارالکتاب همایونی مرا به دبیری گماشتند، تا آن زمان که رساله‌ای برنوشتم نامش «دارنامه» و در آن خرد را به درختی مانند کردم که اگر بپروریش ببالد ورنه بیخ آن خشک شود...»

مصائب شرزین از نگارش همین کتاب آغاز می‌شود چرا که علمای دربار به واسطه‌ی تجلیل خرد در این کتاب به تکفیر آن اقدام می‌کنند. شرزین در شرایط سختی گرفتار می‌شود و برای رهانیدن جان خود کتاب را به «بوعلی سینا» منتسب می‌کند اما در ادامه...

زمان روایت البته مشخص نشده است اما با توجه به قراین می‌تواند از دوره سلجوقیان به بعد باشد؛ دوره‌ای که یکی از نقاط با اهمیت در راستای تشدید خاموشی چراغ اندیشه در سرزمین ما محسوب می‌شود. داستان به‌زعم من به گوشه‌ای از فرایند این خاموشی می‌پردازد. زمانه‌ای که از سلطان و مقامات درباری تا مردم عادی هر یک به‌نحوی از به کار بردن «عقل» و همچنین مواجهه با «حقیقت» گریزانند. در ادامه مطلب بیشتر به داستان خواهم پرداخت.

******

این فیلمنامه در سال 1365 نگاشته شده و نخستین بار در سال 1368 به چاپ رسیده و تاکنون به فیلم در نیامده است.  

مشخصات کتاب من: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، چاپ نهم 1400، تیراژ 3000 نسخه، 79 صفحه.

..................

پ ن 1: نمره من به کتاب 4 از 5 گروه A (نمره در گودریدز 4.2 )

پ ن 2: برنامه‌های بعدی بدین‌ترتیب خواهد بود: پرواز بر فراز آشیانه فاخته (کن کیسی)، دشمنان (باشویس سینگر)، ملکوت (بهرام صادقی)، استخوانهای دوست داشتنی (آلیس زیبولد)، ژاله‌کش (ادویج دانتیگا).

اسلحه، میکروب، و فولاد – جرد دایموند

سالها قبل یک سیاستمدار محلی در «گینه نو» با یک سفیدپوست که هر ساله برای تحقیق در رابطه با پرندگان به گینه رفت‌وآمد داشت آشنا می‌شود. احتمالاً در ذهن این سیاستمدار سوالاتی پیرامون فایده تحقیق درخصوص پرندگان شکل گرفته است اما آن را کنار گذاشته و از این محقق سوال می‌کند که چرا و چگونه شما سفیدپوست‌ها توانستید به جایی برسید که چیزهای جورواجوری نظیر تبرهای فولادی و کبریت و دارو و لباس و نوشیدنی و چتر و امثالهم را بسازید ولی ما نتوانستیم به چنین موقعیتی دست پیدا کنیم؟ لازم به ذکر است گینه‌نو تا دو سده قبل هنوز به مرحله کشاورزی وارد نشده بود و ساکنان آن عمدتاً شکارچی-گردآورنده بودند و وقتی اولین سفیدپوستان وارد این کشور شدند احتمالاً در نظرشان موجوداتی عجیب و فوق‌طبیعی جلوه کرده‌اند.

در واقع عباس‌میرزا هم مشابه این سوال را از یک فرد فرانسوی کرده بود. طبعاً زمان طرح آن سوال و مخاطب آن به‌گونه‌ای نبود که منشاء خیری همچون این سوال شود! در اینجا مخاطب، «جرد دایموند» استاد دانشگاه، محقق و نویسنده‌ای آمریکایی بود که این سوال را در ذهن خود پروراند و بعد از دو سه دهه کتاب حاضر را نوشت که انصافاً کتاب قابل توجهی است. سوال محوری همان است که ذکر شد: چرا بومیان آمریکا، آفریقا و استرالیا به سراغ اروپایی‌ها و آسیایی‌ها نیامدند تا آنها را به انقیاد بکشند و منقرض کنند؟ وقتی به حدود 13هزار سال قبل بازگردیم خواهیم دید که مردمان سرتاسر کره زمین همگی شکارچی-گردآورنده بوده‌اند و سطح و سبک زندگی‌شان تفاوت محسوسی با یکدیگر نداشته است، حال اگر مثلاً به سال 1500 میلادی برویم و اوضاع جهان را رصد کنیم با نابرابری‌های شگفت‌انگیزی روبرو می‌شویم، پس سوال ما خیلی واضح‌تر این می‌شود که چرا و چگونه تکامل انسان در قاره‌های مختلف این‌گونه متفاوت پیش رفته است؟ این سوالی است که نویسنده در پی یافتن پاسخ آن است.

او ابتدا پاسخ‌هایی که تا آن زمان به این پرسش داده شده (نظیر تفاوت‌های نژادی و...) را نقد می‌کند و سپس با ذکر مثال‌هایی، سوال را باز می‌کند. یکی از مثال‌هایی که شرح آن در طرح روی جلد کتاب نقش بسته است مواجهه‌ی اسپانیایی‌ها با بومیان آمریکای لاتین به‌ویژه امپراتوری اینکاهاست. شرحی خواندنی از این مواجهه در کتاب آمده است و نویسنده سه برتری ویژه اروپایی‌ها را در سه مقوله اسلحه، میکروب و فولاد دسته‌بندی می‌کند و حالا سوال این می‌شود که چگونه اروپایی‌ها به این موارد دست پیدا کردند و نه دیگران!؟ پاسخ دایموند به‌طور خلاصه این است که علت تفاوت در محیط زیست است و نه تفاوت‌های زیست‌شناختی بین آنها.

در ادامه مطلب به نکاتی که برای من جالب بود به‌صورت کاملاً مختصر خواهم پرداخت که طبعاً جای مطالعه این کتابِ برنده جایزه پولیتزر را نخواهد گرفت.

*******

مشخصات کتاب من: ترجمه حسن مرتضوی، نشر بازتاب‌نگار، چاپ چهارم ویراست دوم 1399، تیراژ 2000 نسخه، 580 صفحه.

پ ن 1: مسیرهای آموزشی‌ که نویسنده طی کرده و بالاخص تحقیقات میدانی که در زمینه علایقش در نقاط مختلف جهان انجام داده و طی آن با مردمانِ جوامع مختلف در آمریکای جنوبی، جنوب آفریقا، اندونزی، استرالیا و به‌ویژه گینه‌نو حشر و نشر داشته است او را به یکی از بهترین افراد برای ارائه پاسخ به این سوال تبدیل کرده است.

پ ن 2: کماکان مشغول جنگ و صلح هستم! امیدوارم هفته آینده یا هفته بعدش آماده نوشتن در مورد آن کتاب بشوم.

گفتمان عقب‌ماندگی نزد روشنفکران ایرانی _ علی اکبر

در بازی تراوین و بازی‌های استراتژیک مشابه به شما دهکده‌ای در یک مختصات جغرافیایی داده می‌شود و شما با توجه به منابعی که در این دهکده تولید می‌شود امکان توسعه‌ی آن را دارید. می‌توانید انبارها و بازارها را ارتقا بدهید و می‌توانید سربازخانه و برج و بارو بسازید و سرباز پرورش بدهید و همچنین کارگاه‌هایی دایر کنید که تولید منابع را بالا ببرید و... . در ابتدای بازی به شما فرصتی داده می‌شود تا نسبت به آماده‌سازی زیرساخت‌های مورد نظرتان اقدام کنید. بعد از اتمام این فرصت، شما امکان حمله به نقاط دیگر را پیدا می‌کنید و دیگران هم به همچنین! معمولاً در مواجهه‌های نخستین با دیگران متوجه می‌شوید کجای دنیای این بازی قرار دارید و وضعیت‌تان چگونه است. گاهی اختلاف توانایی‌های شما با دیگران به حدی است که شما امکان نفس‌کشیدن پیدا نمی‌کنید و باصطلاح،  شما به farm تبدیل می‌شوید؛ یعنی دهکده‌ای که صرفاً منابع دهکده‌های قوی‌تر را فراهم می‌کند.

.........

اولین آشنایی‌های حاکمان ما با غربِ جدید در دوران صفویه رخ داد، یعنی زمانی که غرب آبستن تغییرات شگرفی بود. ما به خواب خود ادامه دادیم و نزدیک به دو قرن را به جنگ داخلی گذراندیم. پس از آن، دنیا باصطلاح کوچکتر از آن شده بود که ما بتوانیم در گوشه‌ای از آن نان و ماست‌مان را بخوریم و به چُرت بعد از ناهارمان مشغول شویم. به عبارت دیگر اگر بخواهیم از مقدمه این مطلب بهره ببریم به زمانی رسیدیم که خواه‌ناخواه با واقعیت بیرون از دنیای خودمان روبرو شدیم. واقعیتی که در ابتدا ما را به حیرت انداخت و پس از آن به افسوس... و ما در آینه «دیگران»، خودمان و حال و روز خودمان را دیدیم. از آن زمان تاکنون متفکران مختلفی در مورد ریشه‌های عقب‌ماندگی ما به غور و بررسی پرداختند.

این کتاب تاریخچه‌ای تحلیلی از تلاش‌هایی است که در این رابطه انجام شده است. مؤلف این تلاش‌ها را در پنج مقطع دسته‌بندی و در هر دوره به نظریات تعدادی از شاخص‌ترین فعالان و اندیشمندان آن دوره پرداخته است:

1) اولین مواجهه توسط سفرنامه‌نویسانی که در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم گذرشان به دنیای نو افتاد گزارش شده است. این دوره را می‌توان با «توصیف» و بخصوص با «حیرت» نشانه‌گذاری کرد.

2) دوره دوم پس از جنگ‌های ایران و روس آغاز شد و شامل اقدامات اصلاحگرانی چون عباس‌میرزا و امیرکبیر و میرزاحسین‌خان سپهسالار می‌شود. این دوره را می‌توان با کلماتی چون «نوسازی» و «اصلاح از بالا» توصیف کرد.

3) دوره سوم شامل واکنش روشنفکران دوره مشروطه به این مسئله و تلاش آنها جهت کشف علت عقب‌ماندگی و یافتن راه‌حل برون‌رفت از آن است. به نسبت دو دوره قبلی این دوره یک گام به جلو در عرصه تحلیل شرایط است.

4) دوره چهارم شامل روشنفکران پس از مشروطه تا انقلاب 57 است؛ دورانی که بیشتر در واکنش نسبت به افراط‌های دوره قبلی در امر غرب‌گرایی، به غرب‌ستیزی و بومی‌گرایی متمایل شد.

5) تحلیل‌گران دوره پنجم (پس از انقلاب تا زمان حاضر) بزعم نویسنده با توجه به شناخت عمیق‌تری که از موضوع پیدا کردند تحلیل‌های عمیق‌تری ارائه کرده‌اند. در این دوره بیشتر به نقش عوامل داخلی پرداخته می‌شود.

این کتاب می‌تواند دریچه مناسبی به مسئله عقب‌ماندگی باشد چرا که مطالعه فرایند شکل‌گیری یک مسئله در طول تاریخ به درک مبانی آن در زمان حال کمک می‌کند.

..............

مشخصات کتاب من: مؤلف علی اکبر، نشر فرزان‌روز، چاپ دوم 1396، تیراژ 600 نسخه، 285 صفحه

پ ن 1: کتاب بعدی گورستان پراگ اثر اومبرتو اکو و پس از آن قصر شیشه‌ای اثر جینت والز خواهد بود.