رویای سلت - ماریو بارگاس یوسا

محور این رمان یوسا «سِر راجر کِیسمِنت» است؛ فردی که شاید در حال حاضر به واسطه سرانجام تلخ فعالیت‌هایی که در زمینه استقلال ایرلند داشت، شناخته می‌شود. شخصیتی که هنوز مقاله‌نویسان با وجود گذشت بیش از یک قرن از مرگش، به سراغ حواشی پیرامون زندگی‌اش می‌روند و در مورد صحت و سقم برخی ادعاها، مقاله و کتاب می‌نویسند و بعید است که این چالش‌ها روزی به پایان برسد. ساخت یادبودها به پاس تلاش‌های او در زندگی نیم قرنی‌اش در حوزه‌های حقوق بشری و البته در راستای استقلال ایرلند، پس از گذشت چند دهه از مرگش آغاز شد و هنوز هم ادامه دارد (مثلاً همین رمان)، و به همین ترتیب اقداماتی در جهت تخریب این یادبودها کماکان مشاهده می‌شود. اما چرا این شخصیت چنین ذومراتب است!؟ اگر علاقمند به این سوال و پاسخ آن باشید به سراغ این اثر یوسا خواهید رفت!

جمله‌ای که نویسنده به نقل از «نشانه‌های پروتئوس» اثر «خوسه انریکه رودو» مقاله‌نویس مشهور اروگوئه‌ای قبل از آغاز روایتش آورده است در همین راستا قابل تأمل است: «هر کدام از ما نه یک فرد بلکه، متوالیاً، افراد متعددی است. و این شخصیت‌های متوالی، که از دل یکدیگر بیرون می‌آیند، معمولاً بین خودشان غریب‌ترین و حیرت‌انگیزترین تضادها را آشکار می‌سازند.» این در واقع عصاره‌ی رویکرد یوسا به زندگی این شخصیت است که در ادامه مطلب در حد توان به آن خواهم پرداخت.   

یوسا نقطه آغاز روایت را در سال 1916 و زمانی قرار می‌دهد که راجر در زندان است و حکم اعدامش به جرم خیانت به کشور (بریتانیا) به دلیل تبانی با کشور متخاصم (آلمان، با توجه به اینکه در میانه جنگ اول جهانی هستیم) جهت ایجاد شورش مسلحانه صادر شده و تنها روزنه امید برای زنده ماندنش، قبول تخفیف مجازات توسط دولت یا پادشاه است. با توجه به شهرت او در محافل ادبی و سیاسی، کارزارهایی در بیرون زندان برای قبول این درخواست در جریان است اما ناگهان مطالبی پیرامون گرایشات و رفتارهای جنسی این شخصیت به استناد دفترچه خاطرات شخصی او که به دست مقامات امنیتی افتاده، در روزنامه‌ها منتشر می‌شود و آن کارزارها را مورد تهدید قرار می‌دهد اما...!

کتابی که ما می‌خوانیم سه بخش اصلی (کنگو، آمازون، ایرلند) و پانزده فصل دارد که فصل‌های فرد در زمان حالِ روایت و در زندان جریان دارد و فصل‌های زوج به گذشته‌ی این شخصیت نقب می‌زند. گذشته‌ای که شاخصه اصلی‌اش ارائه گزارش‌های افشاگرانه در مقام یک دیپلمات بریتانیایی، در باب ظلم و ستمی است که به بومیان مناطق کنگو و آمازون از طرف کمپانی‌های فعال در حوزه تجارت کائوچو اعمال می‌شود.

رود آمازون پرآب‌ترین رودخانه دنیاست و بد نیست بدانید میزان دِبی این رودخانه به تنهایی از مجموع آب ده رودخانه‌ی پرآب بعدی جهان بیشتر است. این رودخانه در هزار و ششصد کیلومتر انتهایی مسیرش با یک شیب بسیار بسیار کمی به سمت اقیانوس اطلس می‌رود و در واقع اختلاف ارتفاع در این محدوده فقط چهل متر است!! یعنی به شدت آرام و یکنواخت. فکر می‌کنم روایت هم در برخی قسمت‌ها چنین وضعیتی دارد و باصطلاح پیش نمی‌رود. یک دلیل مهم در این راستا تلخی وقایعی است که نویسنده ترجیح داده به دقت ترسیم شود هرچند گاه تکراری و ملال‌آور باشد. چنانچه عاشق یا مؤمن به یوسا باشید به سلامت عبور خواهید کرد. طبعاً به کم‌حوصلگان توصیه نمی‌شود! به آن دوستانی که از یوسا کمتر از چهار پنج اثر خوانده‌اند توصیه نمی‌شود چرا که عشق و ایمان با خواندن یکی دو اثر به دست نمی‌آید!

*******

این هفتمین اثری است که از یوسا می‌خوانم و طبیعتاً ایشان از نویسنده‌های مورد وثوق بنده است. جنگ آخرزمان، گفتگو در کاتدرال، سور بز، زندگی واقعی آلخاندرو مایتا، مرگ در آند، سالهای سگی. این کتاب به‌نوعی یکی از ساده‌ترین‌ها در میان آثاری است که از ایشان خوانده‌ام؛ تمام اثر یک راوی ثابت (سوم‌شخص) دارد و یا رفت و برگشت‌هایی که خواننده را به چالش بکشد ندارد و... اما به‌زعم من خوشخوان‌ترین آنها نیست.

این رمان در سال 2010 (همان سالی که یوسا برنده جایزه نوبل شد) منتشر شده و با فاصله زمانی کمی به فارسی ترجمه شده ولی با تاخیر، مجوزهای لازم را کسب و منتشر شده است. خوشبختانه من چاپ‌های اولیه کتاب را خواندم چون با تطبیق جسته گریخته‌ای که داشتم مشخص شد در چاپ‌های بعدی در یکی دو قسمت از جاهایی که گرایشات جنسی راجر عیان می‌شود تعدیل‌هایی صورت پذیرفته است! چاپ اول هم طبعاً تعدیل‌هایی داشته است اما خوشبختانه با توجه به ردپاهای برجامانده می‌توان متوجه موضوع شد و یا آنها را ردیابی کرد کما اینکه من نسخه پی.دی.اف اسپانیولی را یافتم و به هر سختی و مشقتی که بود آن بخش‌ها را بررسی کردم و در ادامه مطلب اشارات بیشتری به این قضیه خواهم داشت.

............

مشخصات کتاب من: ترجمه کاوه میرعباسی، انتشارات صبح صادق (قم)، چاپ دوم 1392، شمارگان 1500 نسخه، 464 صفحه.

............

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.2 از 5 است. گروه B (نمره در گودریدز 3.8 نمره در آمازون 4.3)

پ ن 2: کتاب بعدی «از غبار بپرس» اثر «جان فانته» خواهد بود.

 

خوش بود گر محک تجربه آید به میان

راجر در سال 1864 در ایرلند به دنیا آمد؛ از پدری پروتستان و مادری کاتولیک که ظاهراً برای این ازدواج تغییر مذهب داده بود. مادر که هنوز دل در گرو مذهب پیشین داشت در سفری به ولز برای دیدار اقوام، راجرِ خردسال را در کلیسای کاتولیک غسل تعمید داد. در ایرلند و بخصوص در قرن نوزدهم و حتی قرن بیستم (و چه بسا هنوز!) این قضیه بسیار بااهمیت بود کما اینکه ایرلند جنوبی و  شمالی دقیقاً به خاطر همین اختلاف مذهبی از هم جدا هستند؛ یکی مستقل و دیگری خودمختار اما در قالب پادشاهی بریتانیا.

راجر در کودکی شیفته‌ی داستان‌هایی بود که پدر (افسر ارتش انگلستان) از تجربیاتش در آسیا، تعریف می‌کرد و از همان زمان به کشف و اکتشاف سرزمین‌های ناشناخته علاقمند شد. این پسرِ کوچکِ خانواده در نه سالگی مادر را از دست داد و پس از آن مرگ پدر را در دوازده سالگی تجربه کرد. او تحت تکفل اقوام خود قرار گرفت و خیلی زود مجبور به کنار گذاشتن تحصیل و اشتغال به کار شد. کجا؟ در یک شرکت کشتیرانی که بین انگلستان و آفریقای غربی مسافر و کالا جابجا می‌کرد. راجر که فرد سخت‌کوش و آرمان‌گرایی بود کاملاً به این گزاره ایمان داشت که اروپاییان از طریق تجارت و مسیحیت و نهادسازی مدرن و ... به دنبال متمدن کردن این قاره‌ی عقب‌افتاده و رهاسازی مردمان آنجا از جهل و بیماری هستند.

راجر در بیست‌سالگی انگلستان را به مقصد آفریقا ترک و خیلی زود این شانس را پیدا کرد تا با قهرمان‌ دوران کودکی و نوجوانی خود، مکتشف به‌نام آفریقا هنری مورتون استنلی، روبرو و در یکی از مأموریت‌های او همراهش باشد. این تجربه و تجارب مشابه موجب شد که او در اعتقادات پیشینش تجدیدنظر اساسی کند و قهرمان ذهنی‌اش به بی‌وجدان‌ترین ماجراجویی که از غرب به آفریقا رفته است، تبدیل شد!

علم آدمیت است و جوانمردی و ادب!

راجر کِیسمِنت در سال 1884 همراه هیئتی اکتشافی به سرپرستی استنلی با هدف این‌که جوامع پراکنده در کرانه‌های کنگو علیا، میانه و سفلا که در مناطق وسیع پوشیده از جنگل زندگی می‌کردند، شناسایی و آنها را برای ورود بازرگانان و مدیران اروپاییِ «اتحادیه بین‌المللی کنگو» که توسط لئوپولد پادشاه بلژیک تشکیل شده است، آماده کنند. منظور از آماده‌سازی این قبایل در واقع غصب زمین‌های زراعی و تأمین نیروی کار جهت استخراج کائوچو بود؛ مأموریتی که امثال استنلی برای اجرای آن از هیچ کاری (فریب، غارت، شکنجه و قتل عام) فروگذاری نکردند. این منطقه با وسعت دو و نیم میلیون کیلومتر مربع (85 برابر کشور بلژیک) و بیست میلیون جمعیت، یک سال بعد در کنفرانس برلین از طرف چهارده قدرت شرکت‌کننده در آن، رسماً در اختیار لئوپولد قرار گرفت تا «تجارت را به این سرزمین راه دهد، برده‌داری را ملغی سازد و کافران را متمدن کند و به آئین مسیحیت درآورد»!

راجر پس از آن مدتی در یک میسیون مذهبی کار کرد و بعدها به عنوان کنسول بریتانیا در این مناطق مشغول به کار شد. عمده‌ترین کار او در دوره اخیر تدوین گزارشی افشاگرانه از اقداماتی است که در جهت تأمین کائوچو در کنگو رخ داده و می‌دهد. او برای تهیه مستندات به نقاط مختلف کنگو سفر می‌کند و سختی‌هایی به جان می‌خرد که گاه تا پایان عمر همراه او هستند.

یکی از کسانی که در این ایام با او برخورد داشت «جوزف کنراد» بود که به عنوان یک ناخدای جوان، از طرف شرکتی تجاری با یک کشتی کوچک بخار به آن مناطق آمده بود. کنراد همان ایمان و نگاهِ دوران اولیه‌ی کیسمنت را داشت اما این آشنایی و همراهی چند روزه سبب شد به قول کنراد از او «ازاله بکارت» شود. این اتفاق و این سفر همانی است که بعدها (پس از نویسنده شدن کنراد) شالوده رمان «دل تاریکی» را تشکیل دادند؛ داستانی که نشان می‌داد اروپایی‌های متمدنی که گذرشان به آفریقا می‌افتاد با به سطح آمدن تباهی‌های درونشان به وحشیانی تقریباً همانند موجودات دیگر آن دیار تبدیل می‌شدند! اما گزارش تکان‌دهنده کیسمنت نشان داد این اروپائیان بودند که شنیع‌ترین وحشی‌گری‌ها را به این مناطق وارد کردند. آدمیانی مسلح به تفنگ و «حرص» و طمع و «پیش‌داوری» که عملکردشان نشان داد جانور درنده‌ای خونخوارتر از بشر وجود ندارد.

هر که با صورت و بالای تواَش انسی نیست

«حرص» همان طلای سیاهی بود که از بخت بد کنگویی‌ها و آمازونی‌ها در جنگل‌هایشان به وفور یافت می‌شد: کائوچو. اما «پیش‌داوری» چه بود؟! این‌ها بودند: بومیان این مناطق موجوداتی بدوی و عاری از تمدن هستند که از بیماری می‌میرند و به خاطر جهالت و ضلالت رفتارهایی نظیر کشتن فرزند و آدم‌خواری از آنها بروز می‌کند. خداوند یا طبیعت «موهبت»هایی به آنها عطا کرده است که در اثر جهل و تنبلی و بلاهت هدر می‌رود.

این موجودات قطعاً در برابر هدایت و تغییر و تعالی مقاومت می‌کنند اما ما به نیابت از خداوند مأمور به هدایت آنها هستیم و وظیفه انسانی هم، ما را ملزم می‌سازد که آنها را متمدن کنیم و نهایتاً آنها را به بهشت رهنمون کنیم! ما می‌خواهیم با آنها خوش‌رفتاری کنیم و در این راستا هم تلاش می‌کنیم اما این بی‌شعورها خودشان زمینه‌ساز شقاوت‌های ما می‌شوند.

قدر مطلق تمام اینها چنین خلاصه می‌شود: این بومیان را نمی‌توان بشر حساب کرد و چون بشر نیستند می‌توان هر معامله‌ای با آنها کرد.

سعدیا حب وطن گرچه حدیثی‌ست صحیح

راجر طی مشاهداتش در کنگو و آمازون و شنیدن توجیهاتی نظیر آنچه در بالا به آن اشاره شد به یاد تاریخ تدریس شده در دوران تحصیلش افتاد که می‌گفتند ایرلند کشوری وحشی بود بدون گذشته‌ای درخور یادآوری که به لطف اشغالگران به تمدن دست یافت! یعنی دقیقاً همان فرمولی که در آفریقا با آن آشنایی عمیقی پیدا کرده بود. راه‌حلی که به ذهن او برای حل مشکلات بومی‌های کنگو و آمازون به ذهنش می‌رسد «شورش» است و در واقع برای او این سؤال همیشه مطرح بود که چرا بومیان چنین تسلیم استعمارگران شده‌اند و تن به چنین بردگی وحشتناکی داده‌اند؟ و سوال مهمتر این که چرا الان شورش نمی‌کنند؟ فکر کنم برای همه خوانندگان همزمان چنین سوالی در هنگام خواندن فجایعی که روایت می‌شود شکل می‌گیرد. پاسخ راجر برای این سؤالها با توجه به مشاهداتش این است که قبل از فرسایش و نابودی جسمانی این بومیان، روحیه آنها از بین رفته است، امید نابود شده است، و سردرگمی و هراس آنها را فلج کرده است. او بلافاصله به ذهنش می‌رسد که قبل از وقوع چنین حالتی برای ایرلندی‌ها (اخته شدن) باید کاری کرد. او چشم امید داشتن به قوانین و نهادهای حکومتی کشور استعمارگر را هم یک امید واهی ارزیابی می‌کند.

این زمینه‌ها سبب شد در ذهن او اندیشیدن به استقلال کشورش شکل بگیرد و قوام یابد. به دنبال یاد گرفتن زبان سلتی باشد. شعر حماسی بسراید (با عنوان رویای سلت). از خدمت دیپلماتیک به انگلستان خود را کنار بکشد. جهت جمع‌آوری کمک‌های مالی و تهییج ایرلندی‌های پراکنده در آمریکا، شهر به شهر سخنرانی کند (چه کسی بهتر از او که در آن زمان شناخته‌شده‌ترین ایرلندی در دنیا بود). او در این مسیر مدام تندتر و تندتر شد و نهایتاً در میانه جنگ اول جهانی جهت برقراری ارتباط با آلمان و کمک گرفتن از آنها به تکاپو افتاد.

مسیری که او در این مرحله از عمرش طی می‌کند حتی مورد قبول معدود دوستان نزدیکش نیست. افتادن به ورطه «وطن‌پرستی» و متعصب شدن، چیزی است که او را از آن انذار می‌دهند. او در این مسیر با سرعت بسیار بالا می‌تازد و تنهاتر و دردمندتر از گذشته ادامه می‌دهد. شکست او در تشکیل بریگادی از اسرای ایرلندی در آلمان بدون شک این آرمانگرای ساده‌دل و رومانتیک را سرخورده و مستأصل کرده است؛ از میان آن همه ایرلندی اسیر فقط تعداد معدودی حاضر می‌شوند با وعده آزادی همراه او شوند تا برای استقلال ایرلند مبارزه کنند و بدتر از آن اینکه از طرف باقی اسرای ایرلندی متهم به خیانت و جیره‌خواری می‌شود. طبیعی هم بود که چنین اتفاقی رخ دهد! تصور کنید درحالی‌که ده‌ها‌هزار ایرلندی در کنار انگلیسی‌ها با آلمانی‌ها می‌جنگند چه احساسی به آنها و خانواده‌هایشان دست می‌دهد وقتی ببینند یک چهره برجسته ملی‌گرا با آلمانی‌ها همدل و همراستا شده است. این از همان تضادها و تناقض‌هایی است که پروتئوس را به یاد نویسنده آورده است.

لیکن این حال محال است که پنهان ماند

همانطور که اشاره شد بین چاپ‌های اول و بعدی تفاوت‌هایی وجود دارد و همان چاپ‌های ابتدایی هم با نسخه اصلی تفاوت‌هایی داشت اما به هرحال هنگام خواندن چاپ اول یا دوم کاملاً متوجه می‌شویم که گرایشات جنسی شخصیت اصلی چه سمت و سویی دارد؛ اتفاقی که در چاپ‌های بعدی سخت‌تر رخ می‌دهد. تقریباً در چاپ‌های بعدی اتفاقی رخ داده است مشابه آن چیزی است که رئیس‌جمهور اسبق ما در رابطه با همجنس‌گراها گفته بود: نداریم اصلاً!

حالا این به کنار! تمام هنری که یوسا به خرج داده است تا نشان بدهد بین واقعیت و خیال چه تفاوت‌هایی وجود دارد و در آن جملات تلگرافی ثبت شده در دفترچه خاطرات راجر چه اغراق‌های خنده‌داری وجود دارد، تقریباً دود شده و به هوا رفته است.

صفحاتی که من پیگیری کردم صفحات 119، 295، 308 و 388 است که دچار تعدیل‌هایی شده است.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) نفرت نگهبان زندان از راجر قابل توجه است: نگهبانی که تنها فرزندش را در جنگ با آلمانی‌ها از دست داده است و حالا با یک خائن به وطن (آن هم همدستی با آلمانی‌ها) روبروست. اما در طول داستان این نفرت به مرور رنگ می‌بازد و در نهایت به نوعی همدلی ختم می‌شود. نزدیک شدن به «دیگری» چنین اثری دارد!

2) مردم ایرلند هم بلافاصله راجر را در مقام قهرمان شناسایی نکردند. زمان برد! با آن شیوه‌ای که در مطبوعات در مورد گرایشات جنسی (احتمالی یا قطعی) او اطلاع‌رسانی شد تا سالها کسی رغبت یا جرئت یادآوری او را نداشت. اما بالاخره استخوان‌های او از محل دفن مخفی بیرون آمد و به وطن بازگشت و تشییع جنازه باشکوهی هم برای او ترتیب داده شد.

3) در مورد دفترچه خاطرات او و چیزهایی که تلگرافی به آن اشاره داشته است هنوز هم کتاب و مقاله نوشته می‌شود. حتی یوسا هم در روایتش مستقیم و غیرمستقیم در این‌خصوص وارد عرصه شده است مثلاً در ص314 بعد از ذکر آن دو سه جمله ابتدایی (سه معشوق در یک شب، دوتاشان ملوان. شش دفعه! وقتی به هتل برگشتم مثل زائوها گشاد گشاد راه می‌رفتم.) چنین روایت را ادامه می‌دهد: «در آن حالت بدخلقی، دروغ شاخداری که نوشته بود خودش را هم به خنده انداخت...» به طور کلی یوسا معتقد است راجر آنچه که در این زمینه در دفترچه نوشته است لزوماً زندگی نکرده است هرچند آرزوی آن را داشته است. او در مقام یک رمان‌نویس معتقد است که در این نوشته‌ها اغراق و تخیل نقشی مهم دارند. 

4) البته محققینی هستند که هنوز معتقد به جعل این نوشته‌ها از طرف سیستم امنیتی انگلستان هستند و دلایل بسیاری را هم اقامه می‌کنند که برخی از آنها قابل توجه هستند. من البته کاری به این کارها ندارم. شخصیت راجر در داستان به گونه‌ایست وقتی از کلانتر می‌شنود که چگونه محتوی شکم اعدامی‌ها بیرون می‌زند لب به چند وعده‌ی غذایی آخر خود نمی‌زند. این شخصیت چگونه می‌تواند چنین اتهاماتی را در آن زمان برای خودش مستند کند؟!

5) قهرمان‌ها نمونه‌های ایده‌آل و بدون عیب و نقص نیستند. آنها هم آدمند؛ ترکیبی از خصایل خوب و بد. از هر زاویه که به آنها بنگریم بالاخره برخی نقایص در آنها دیده می‌شود.

6) کنسول بریتانیا در ایکیتوس(پرو) نظر خاصی در مورد قهرمان‌ها دارد او معتقد است که عمل این افراد از آنچه که می‌خواهند اصلاحش کنند بیشتر آسیب می‌زند. نظر شما چیست؟

7) تعبیری که در داستان از ذهن راجر در باب «گناه نخستین» بشر بیان می‌شود «منفعت‌طلبی» است؛ این منفعت‌طلبی است که موجب بروز اعمال شنیع و هولناکی است که با تفاوت‌های جزئی در سراسر دنیا تکرار می‌شود.

8) گزارش‌های راجر در مورد کنگو و آمازون شامل امور پنهان و پوشیده و ناشنیده‌ و نادانسته‌ای برای همگان نبود؛ لااقل برای خیلی از مسئولین و صاحب‌منصبان و بخصوص برای کسانی که در آن مناطق مستقر بودند، مطمئناً خیلی از آنها از وقوع این اتفاقات خشنود نبودند اما به واسطه مصلحت‌سنجی‌های شخصی (خودآگاه یا ناخودآگاه) این مسائل را کم‌اهمیت جلوه می‌دادند. این هم یک راهی برای پرهیز از وجدان‌درد است. یک دلیل سطح کلان برای این قضیه آن است که سیستم گاهی با آدمیانِ زیرمجموعه خود کاری می‌کند که آنها به مرور قدرت تمییز بین خوب و بد، انسانی و غیرانسانی را از دست می‌دهند. در این مورد کمی به خودتان و اطراف خودتان دقت کنید، آیا نمونه‌هایی به ذهنتان نمی‌رسد؟

9) راجر در بخشی از سفر آمازونی خود از پرو وارد برزیل می‌شود و یک بار دیگر (قبلاً مدتی را به عنوان کنسول در برزیل بوده است) تفاوت بارز بین مردمان این منطقه با مناطق دیگر در ذهنش مرور می‌شود. چه تفاوتی؟ وجود نشاط و سرخوشی. علتی که برای این تفاوت طرح می‌کند این است: برزیلی‌ها رابطه سالمی با بدن خود دارند و مثل پرویی‌ها و انگلیسی‌ها با بدن خود معذب نیستند.

10) مسیر «جان ردموند» و حزبش برای کسب خودمختاری مورد اقبال اکثریت قابل توجه ایرلندی‌ها بود. استقلال‌طلبان در اقلیت بودند و تصمیم آنها برای قیام با توجه به عِده و عُده آنها معقول نبود اما ظاهراً هدف آنها پیروز شدن نبود. چه بود؟! تحت تاثیر آموزه‌های کاتولیکی و الگو گرفتن از شهدای صدر مسیحیت آنها به دنبال مقاومت و شهادت بودند و کاشتن بذری که به وسیله خون آنها آبیاری شود.

11) اگر اسلحه‌هایی که راجر با خود از آلمان می‌آورد به دست شورشیان می‌رسید اوضاع بهتر می‌شد؟! به نظر من که بدتر می‌شد! خونریزی بیشتر اثرگذاری کمتری دارد... شهدای بیشتر اثرگذاری کمتری دارد... آبیاری زیاد همیشه موجب رشد بیشتر محصولات باغی و کشاورزی نمی‌شود!

12) این تیپ شهادت‌طلبی برای رهبرانی که آن را تبلیغ می‌کردند (همانند پاتریک پیرس: «همان‌گونه که خون شهیدان بذر مسیحیت بود، خون وطن‌پرستان بذر آزادی ما خواهد شد») با عنایت به اِشراف آنها به تمام جوانب کارشان قابل قبول است اما برای دیگرانی که در این میان بدون این آگاهی و  اِشراف آسیب می‌دیدند چطور؟ آیا این امری اخلاقی است؟