پاییز پدرسالار- گابریل گارسیا مارکز

خزان خودکامه یا پاییز پدرسالار توصیفی شاعرانه و خاص از یک دیکتاتور تیپیکال از خطه‌ی آمریکای لاتین است که البته با مختصری حذف و اضافه می‌توان بر دیکتاتورهای نقاط دیگر جهان تطبیق داد. داستان از جایی آغاز می‌شود که در تعطیلات انتهای هفته، لاشخورها با شکافتن توری پنجره‌های عمارت ریاست‌جمهوری وارد آن می‌شوند و برخی از مردم با دیدن این صحنه بالاخره جرئت می‌کنند وارد محوطه کاخ شوند. برخی از آنها در روزهای گذشته یک گاو را برای لحظاتی روی ایوان کاخ دیده بودند اما از آنجایی که گاوها نمی‌توانند از پله‌ها بالا بروند و وارد اتاق مخصوص بالاترین مقام کشوری بشوند به این نتیجه رسیده بودند که چنان چیزی را ندیده‌اند! اما حالا با دیدن لاشخورها...

درهای عمارت با کوچکترین فشار باز می‌شود، خبری از سربازان و محافظان نیست، خبری از خیل زنان و فرزندان نامشروع دیکتاتور نیست، هیچ‌کس نیست و علف‌های هرز همه‌جا را فرا گرفته است. در ساختمان اصلی تاپاله گاو و لاشه‌های گاو که توسط کرکس‌ها خورده شده است در همه‌جا دیده می‌شود و بالاخره:

در آنجا او را دیدیم، در تک‌پوش نظامی نخی بی‌نشان و پوتین‌هایش، با مهمیز طلا بر پاشنه چپ، پیرتر از همه پیرمردها و همه جانوران خشکی یا دریا، دمر بر زمین دراز کشیده و دست راستش را بالش سر کرده بود، همان‌گونه که هر شب، در همه شب‌های دراز زندگی نکبت‌بار مستبدی منزوی خوابیده بود.

ژنرال پیرمردی است که بنا به روایات مختلف بین 107 تا 232 سال عمر کرده بود، عمری دراز و افسانه‌ای و حکومتی که بسیار طولانی می‌نمود و به جاودانگی پهلو می‌زد. اما از آنجا که هیچ چیز این دنیا ابدی نیست، زمان او نیز به پایان رسید و چیزی از او باقی نماند، جز جنازه‌ای دریده شده توسط لاشخورها، عمارتی آکنده از تاپاله گاو و فضله پرندگان، حدود پنج‌هزار فرزند نامشروع، تصویری که همه‌جا بود، مملکتی به فنا رفته، افسانه‌هایی در مورد او و خانواده‌اش، شعرها و ترانه‌هایی در هجوش، داستان‌هایی در باب جنایات و کارهای احمقانه‌اش... داستان در واقع روایت شاعرانه و تلخی است از زندگی او. کتاب حاوی شش پاره است که همگی با همان صحنه ابتدایی داستان یعنی پیدا شدن جسد دیکتاتور آغاز می‌شود. مثل شعری بلند و شش‌تکه که هر تکه‌اش با ابیاتی تقریباً مشابه آغاز شده باشد. 

*******

مارکز این اثر را مهمترین کار ادبی خودش می‌داند. سال‌ها روی آن کار کرد و چندین بار آن را متوقف و دوباره از نو آغاز کرده بود و آن‌قدر این کار را ادامه داد تا لحن و ساختار مناسب و مورد نظرش را یافت. اصولاً نوشتن داستان دیکتاتورها از موضوعات اساسی و مورد علاقه نویسندگان آمریکای لاتین است و چه آثار نابی...

در این داستان مارکز تلاش کرده است عصاره دیکتاتورهای منطقه کارائیب را در شخصیت داستانش بریزد. مارکز نقل می‌کند که ژنرال عمر توریخیوس (دیکتاتور پانامایی از 1972 تا 1981) دو روز قبل از مرگش به او گفته است:«خزان خودکامه بهترین داستان توست؛ ما همه همانطور هستیم که تو توصیف می‌کنی!»... در ادامه مطلب خواهیم دید که مارکز آنها را چگونه توصیف کرده است.

این کتاب دست‌کم شش ترجمه‌ چاپ شده دارد که ممکن است به زودی به هفت افزایش یابد. اولین بار  انتشارات امیرکبیر در سال 1358 با ترجمه حسین مهری این کتاب را روانه بازار کرده است. پس از آن ترجمه محمد فیروزبخت است که توسط پنج ناشر مختلف وارد بازار شده است. محمدرضا راه‌ور و سهیلا اینانلو نیز طبع و بخت خود را آزموده‌اند اما تنها ترجمه‌هایی که از چاپ اول (با یک ناشر) عبور کرده‌اند، ترجمه‌های کیومرث پارسای (چاپ یازدهم1395) و اسدالله امرایی (چاپ سوم 1395) است. در ادامه مختصری در این خصوص نیز خواهم نوشت.

...........................

پ ن 1: نمره کتاب از نگاه من 3.9 است (در سایت آمازون 4.1 و در گودریدز 3.84 از مجموع 13560 رای).

پ ن 2: مشخصات کتاب من، نشر ثالث، ترجمه اسدالله امرایی، چاپ اول1391، تیراژ 1100نسخه، 296صفحه

 

پیش از این در هنگام نوشتن درخصوص کتاب‌های همچون آقای رئیس‌جمهور (آستوریاس) و امثالهم در باب دیکتاتورها و خصوصیات آنها نوشته‌ام. خالی از لطف نیست که از زبان مارکز هم این خصوصیات را دوره کنیم. بعد از خواندن کتاب به ذهنم رسید این خصوصیات قابلیت آن را دارند که در قالب یک‌سری توهمات طبقه‌بندی شوند.

توهم توطئه اطرافیان - شکاکیت و تنهایی

اولین خصوصیتی که از دیکتاتور در داستان، زیر بینی‌مان می‌زند شکاکیت اوست. عموم دیکتاتورها با زدوبند و توطئه به قدرت دست پیدا می‌کنند لاجرم شک و تردید نسبت به دیگران و رقبای احتمالی همیشه در پس ذهن آنها فعال است. قدرت معشوقه‌ایست که هر آن ممکن است رقیب یا رقیبان دیگر بتوانند دل او را بربایند و به همین سبب شش‌دانگ باید حواسشان جمع باشد... غافل از این که عجوزه‌ی قدرت، عروس هزار داماد است.

چه بسیار همراهانی که به سبب یک سوءظن، بدن‌شان از زیر تحمل سنگینی بار سرشان خلاص می‌شود و سبکبار از قطار همراهی با دیکتاتور پیاده می‌شوند. تفاوتی ندارد که تا چه اندازه به دیکتاتور نزدیک باشید، اتفاقاً هرچه نزدیک‌تر باشید خطر بیشتری شما را تهدید می‌کند. دیکتاتور کوره‌ایست که عناصر اطرافش را خالص و خالص‌تر می‌کند... ناب‌گرایی... افکار و سلیقه‌های متفاوت حذف می‌شوند. به همین خاطر است که آنها روز به روز تنها و تنهاتر می‌شوند. در شعر بلند مارکز، تنهاییِ دیکتاتور بارزترین خصوصیت اوست.

توهم جاودانگی

دیکتاتورها آن‌چنان زندگی و حکومت می‌کنند گویی به جاودانگی خود ایمان دارند. باور این موضوع برای ما سخت است که کسی چنین گمانی داشته باشد اما وقتی به رفتار و گفتار آنها دقیق شویم راهی نمی‌ماند جز این‌که قبول کنیم آنها چنین پاوری دارند! و به نظر می‌رسد اطرافیان و طرفداران آنها با شعارها و غلوهایی که در مورد او می‌کنند چنین احساسی در آنها به وجود می‌آورند!

در نظر ندارم بیشتر از سه روز بمیرم، بنابراین به زحمتش نمی‌ارزد مرا برای دفن در مقبره مقدس به اورشلیم ببرید و برای آن‌که به مباحثات پایان دهد، دلیل نهایی را رو می‌کرد، مهم نیست چیزی در یک دوره واقعی نباشد، به مرور زمان واقعی می‌شود...(ص191) قسمت آخر جمله بسیار قابل تامل است.

توهم نجات‌دهندگی- پایان دیکتاتور، پایان دنیا

دیکتاتورهایی از این دست طوری حکومت می‌کنند که گویی حکومتشان ابدی است و طوری قدرت را قبضه می‌کنند و یا به عبارت بهتر طوری توسط قدرت قبضه می‌شوند که هیچ‌کس نمی‌داند در نبود آنها مملکت چگونه اداره خواهد شد! و این اضطراب که پس از آنها چه بلایی سر مملکت می‌آید یکی از استرس‌هاییست که مردم تجربه می‌کنند.

آنها جانشین‌پروری نمی‌کنند. جانشین و ولیعهد و امثالهم دارای این امکان بالقوه هستند که پایان کار شما را جلو بیاندازند! پس چه کاری است که مار در آستین بپرورانیم! اساساً وجود جانشین، به معنای آن آست که روزی پایان کار شما خواهد رسید و این حقیقتی است که دیکتاتورها دوست ندارند متوجه آن شوند.

یکی از راه‌هایی که چاپلوسان درگاه در این‌خصوص به کار می‌بندند این است که نشان می‌دهند بعد از مرگ دیکتاتور دنیا وارد دوره آخرالزمانی خود می‌شود و اگر پررو باشند دیکتاتور را به یکی از نشانه‌های آخرالزمان، و اگر خیلی پررو باشند او را به یکی از یاران منجی موعود یا خود منجی تبدیل می‌کنند.

توهم عشق مردم به آنها- دیکتاتورهای مداح‌پرور و مداحان دیکتاتور‌پرور!

اگر بخواهم یکی از روایت‌های مذهبی مورد علاقه‌ام که در دوران کودکی و نوجوانی به کرات شنیده‌ام و هیچگاه به کاربردن آن را ندیده‌ام بازگو کنم، بدون شک به کلام امام اول شیعیان و خلیفه چهارم اهل سنت اشاره می‌کنم که "به دهان متملقان و چاپلوسان و مداحان باید خاک پاشید". البته خدا پدر توجیه را بیامرزد... کافیست که شیدای قدرت شویم... تبصره‌ها یکی پس از دیگری و با توجیهات زیبا ظاهر می‌شوند و ما را به جایی می‌رساند که اسیر این مداحی‌ها شده‌ایم. مثل همه دیکتاتورها.

در داستان افسانه‌های مختلفی که پیرامون دیکتاتور شکل گرفته است را می‌بینیم (مثلاًشفابخشیِ). ممکن است این موارد برای مردم برخی کشورها خیال‌پردازی‌های یک نویسنده باشد اما برای کارائیبی‌ها این‌ها خاطره است! پاچه‌خواران تا آنجا رفتند که در کتاب‌های درسی نوشتند مادر ایشان همانند حضرت مریم بدون هیچ‌گونه تماسی با مردان، او را باردار شده است!

ممکن است بگوییم خود این آقایان بهتر از همه می‌دانند که اینها غلو و زیاده‌روی است و مداحان گند کار را درآورده‌اند پس چرا هیچ واکنشی نشان نمی‌دهند!؟ جواب را باید در خودفریبی جست. اگر دیکتاتورها توانایی فریب دادن خود را نداشته باشند نسل‌شان منقرض می‌شود! آنها از همه فجایعی که ذیل حکومت‌شان رخ می‌دهد باخبر هستند منتها در اکثر موارد توجیهات عجیب و غریبی درمی‌آورند و گاهی خودشان را به آن راه می‌زنند و خود را از همه‌چیز بی‌خبر نشان می‌دهند. به عنوان مثال در همین داستان دیکتاتور کاملاً واقف است که استقبال‌های خودجوش به صورت برنامه‌ریزی شده برای خوش‌آمد او ترتیب داده می‌شود اما با کمال بیشرمی همین را دلیل عشق مردم به خود عنوان می‌کند! آنها همیشه در پی اثبات عشق مردم به خود هستند. 

توهم بر حق بودن – نپذیرفتن مسئولیت!

آنها خودشان را دایماً در مسیر حق می‌بینند و در واقع خود را محور آن می‌دانند؛ هرکس با آنهاست بر حق است و هرکس که با آنها نیست... چنانچه فجایعی در حکومت آنها رخ دهد آنها هیچ مسئولیتی را قبول نمی‌کنند و این خطاها همیشه مربوط به زیردستان یا دشمنان آنهاست.

در همه چیز خود را صاحب‌نظر می‌دانند و دخالت می‌کنند، از تعمیر چرخ خیاطی گرفته تا کود مورد نیاز گوجه‌فرنگی، اما در عین حال ما باید قبول کنیم که از شکنجه‌ی مردم بی‌اطلاع بوده‌اند! دیکتاتور داستانِ ما خطاب به رییس سازمان امنیتی خودش چنین می‌گوید: در اجرای وظیفه خود به نحو احسن بکوشید، مصالح ملی را در نظر بگیرید، من در این مورد نه چیزی می‌دانم، نه چیزی دیده‌ام و هرگز به آن‌جا پا نگذاشته‌ام.... مثلاً می‌خواست مسئولیت فجایعی که این سازمان مخوف انجام می‌داد به عهده او نباشد و آرامش خودش را حفظ کند!

بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر!

بالاخره مرگ در زمانی که او انتظارش را نداشت به سراغش آمد. بنده قدرت شده بود و لاجرم دچار تنهایی عمیق. قربانی پرستش قدرت شد و بی‌خبر از معنای زندگی! دوست داشت جاودانه باشد و به آن ایمان آورد. با آن‌که می‌دانست فریبش می‌دهند ولی به آن تن می‌داد چرا که از شعارها و رفتارهای طرفدارانش احساس جاودانگی می‌کرد. در طول سال‌های پرشمارش دریافت که دروغ، راحت‌تر از تردید، مفیدتر از عشق و بادوام‌تر از حقیقت است. آنها به شنیدن دروغ عادت می‌کنند و اینگونه دروغگویی و فریب را در جامعه گسترش می‌دهند. بزرگترین ضرر وجودی آنها از بین بردن و تلف کردن منابع نیست بلکه از بین بردن اعتماد و سرمایه اجتماعی جامعه است. حفره‌ای که سالیان سال برای پر کردن آن باید تلاش کرد... تلاشی که شاید به نتیجه هم نرسد.

روایت، ترجمه

مارکز در مورد نوشتن داستان‌هایش جایی اشاره کرده بود که پیش از آغاز هر داستانی یک تصویر در ذهنش نقش می‌بندد و بر اساس همان تصویر می‌نویسد. تصویری که برای این داستان در ذهنش نقش بسته است تصویر یک دیکتاتور بسیار پیر است که در کاخی پر از گاو تنهاست. این روایت شعری است در مورد تنهایی قدرت... و به قول خودش لغت به لغت آن مثل یک شعر انتخاب شده است.

روایت داستان از طریق یک راوی اول شخص جمع  آغاز می‌شود که شامل تعداد زیادی از آدم های بدون هویت یا با هویت‌های ناشناس است که گاه در قالب اول شخص مفرد به روایت مشغول می‌شوند. و گاهی هم سوم شخص... تغییر راویان گاه داخل یک جمله صورت می‌پذیرد و از این زاویه هم شباهت‌هایی با شعر دارد.

جملات داستان عموماً بلند است و خبری از نقطه گذاری نیست. در فصل آخر من نقطه‌ای به معنای پایان جمله ندیدم و اگر اشتباه نکرده باشم این فصل بیش از پنجاه صفحه‌ای یک جمله بیش نیست! البته تعداد زیادی ویرگول هست که به ما در خواندن آن کمک می‌کند! از این زاویه هم شباهت‌هایی به شعر دارد.

ترجمه این اثر با عنایت به موارد بالا بدون شک بسیار چالش‌برانگیز است چرا که علاوه بر ریزه‌کاری‌هایی که از تجربیات شخصی مارکز سرچشمه می‌گیرد، زبان اثر پر از اصطلاحات کارائیبی است که شاید فقط رانندگان تاکسی به تمام آنها واقف باشند. وقتی حساب کنیم که احتمالاً درصدی از این ظرایف در ترجمه به انگلیسی گنگ شده است و درصدی دیگر در برگردان آن به فارسی... آن‌وقت به خودمان حق می‌دهیم که در برخی فرازها گیج و گول به متن خیره شویم و چیزی دستگیرمان نشود.

به عنوان یک خواننده به سه ترجمه مختلف از این کتاب مراجعه کردم... به‌طور کاملاً طبیعی شکل جملات تفاوت‌هایی داشت اما بعضاً تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد که قابل توجیه نیست. ترجمه کیومرث پارسای به‌طور کل ساختار درنظر گرفته شده توسط نویسنده را به هم ریخته است و دیگر خبری از جملات دراز نیست! همه تبدیل به جملات کوتاه و دیالوگ شده است و لحن داستان هم به فنا رفته است! تصویری که در این رابطه در ذهنم نقش بسته، نویسنده خیلی پیری است که سر پل صراط با یک چوبدستی منتظر ایستاده است!!

برداشت من این است که ترجمه اسدالله امرایی ساختار و لحن را حفظ کرده است منتها عاری از خطا نیست. اگر تیراژ و تعداد چاپ را ملاک بگیریم به نظر می‌رسد که انتخاب خواننده‌ها تاکنون ترجمه آقای پارسای بوده است. قصد مقایسه داشتم ولی کار وقت‌گیری است... همین یک جمله را از ابتدای داستان می‌آورم:

نخستین بار که او را به این حالت یافتند، در آغاز خزان زندگی به سر می‌برد. هنوز مردم کشورش برایش اهمیت داشتند و هرگز انتظار نداشت که مرگ، حتی در خلوت اتاق خواب، تهدیدی به حساب بیاید. انگار با این تصور حکومت می‌کرد که مقدر شده است هرگز دار فانی را وداع نگوید. (پارسای، ص13)

نخستین بار که او را یافتند در آغاز زوالش بود، ملت هنوز آن‌قدر زنده بود که او خود را در خلوت خوابگاهش در خطر مرگ احساس کند، او را از فرمان راندن منع نمی‌کرد، پنداری که تقدیرش، جاودانگی است...(امرایی،ص12)

نخستین بار که او را یافتند، در آغاز پاییز خود بود و ملت، هنوز به قدر کافی برایش جالب توجه بود و احساس نمی‌کرد که مرگ، حتا در تنهایی اتاق خوابش هم تهدیدش می‌کند و هنوز حکومت می‌کرد؛ انگار می‌دانست که مقدر شده هرگز نمیرد. (راه‌ور، ص39)

نکات متفرقه و برداشت‌ها و برش‌ها

1) مادرها در زندگی دیکتاتورهای آمریکای لاتین نقش بارزی دارند. آنها معمولاً پدر نداشته‌اند و به نوعی خودساخته بودند و ارتباط خاصی با مادرانشان داشته‌اند. مادر تنها فرد مورد اعتماد آنهاست! به نوعی تنهایی آنها را نیز نشان می‌دهد.

2) مادرش زنی ساده و پرنده‌فروشی دوره‌گرد بود. در سادگی‌اش همین بس که یک بار در مراسمی عمومی بعد از رئیس‌جمهور شدن پسرش می‌گوید: اگر می‌دانست پسرش روزی رئیس‌جمهور می‌شود او را به مدرسه می‌فرستاد تا خواندن و نوشتن یاد بگیرد!

3) بعد از مرگ مادرش معجزاتی برای او خلق شد! عده‌ای پول گرفتند و قصه‌هایی که بعضاً برای ما آشناست در باب شفادهندگی جسد مادر و امثال آن بیان کردند. کار به جایی رسید که لباس‌های او را تکه‌تکه کردند و خلق‌الله به نیت تبرک آن را خریدند! شاید خلق آن معجزات به نیت شاد کردن او انجام نشد بلکه این سوداگری اطرافیان بود که از هر فرصتی برای غارت استفاده می‌کردند! درخواست بررسی و صدور فرمان قداست مادر از واتیکان و قضایای بعدی آن از قسمت‌های قابل تامل داستان است.

4) دیکتاتور به پیش‌گویی اعتقاد وافری دارد. چه کسی ندارد!؟ پیشگویان در مورد نحوه‌ی مرگش نکاتی را گفته‌اند... مرگ در موقعیتی متفاوت به سراغش می‌آید. متعجب می‌شود و باورش نمی‌شود که در آن لحظه بمیرد اما مرگ این چیزها سرش نمی‌شود! نکته جالب این است که راویان شکل قرارگیری جنازه و پوشش آن را مطابق همان پیشگویی روایت می‌کنند.

5) هنری کیسینجر جایی از قدرت به عنوان داروی افزاینده میل جنسی صحبت کرده است که در این داستان هم می‌بینیم که بدجور افاقه می‌کند! بَدَل او در رابطه با عدم تواناییش در عشق به او خُرده می‌گیرد و او پس از آن تلاش‌هایی انجام می‌دهد تا خلاف گفته‌ی دوست مرحومش(!) را اثبات کند. خیلی زحمت کشید اما عشقی به وجود نیامد.  قدرت برای دیکتاتورها جایگزین عشق می‌شود.

6) فکر می‌کنند همه چیز با دستور دادن حل می‌شود! از حل مشکلات اقتصاد و سازندگی گرفته تا معضلات دیگر... از برگرداندن مسیر رودخانه گرفته تا دستور برای آمدن و نیامدن باران و حتا جاودانه شدن عمرش! فلان مشکل را حل کنید! بعد از صدور این فرمان انتظار دارند که مشکل، حل بشود! شاید یکجور توهم سازندگی! یکجور توهم الگوی مدیریت جهانی بودن! و توهماتی از این دست...

7) آنها معمولاً زیر بار قانون مدون و مکتوب نمی‌روند و به صورت آنی از خودشان قانون صادر می‌کنند. کارائیبی‌ها البته کمی بی‌ادب هستند و در این‌باره می‌گویند دیکتاتورها قانون می‌رینند! طبیعی است که دیکتاتورها در همه امور نظر می‌دهند و اساساً صاحب‌نظر هستند و به همین سبب بوی گند قانون آنها همه مملکت را فرا می‌گیرد!

8) ...سر فقرا بی‌کلاه ماند، باور کنید بیچاره‌ها همیشه قاق می‌شوند و اگر یک روز گُه ارزش پیدا کند، آن‌ها بدون سوراخ به دنیا می‌آیند...ص191

9) ترانه‌های هجوآمیز در مورد دیکتاتور چنان گسترده شده بود که طوطی‌ها هم می‌خواندند! ماموران امنیتی به طوطی‌ها هم تیراندازی می‌کردند اما دیکتاتور کماکان معتقد بود مردم او را دوست دارند!

10) نمونه منحصر به فرد خودفریبی در داستان، نوشتن شعار به نفع خود در دستشویی است!! تصور کنید یک دیکتاتور با دست چپ (دیکتاتور مذکور راست دست است) در حمایت از خودش روی در دستشویی شعار می‌نویسد... اگر توانستید این تصویر را در ذهنتان شکل بدهید به راحتی خواهید توانست ظرفیت انسان در فریفتن خود را درک کنید!

11) وقتی علیه رییس سازمان امنیت خودش (ناچو) کودتا می‌کند، و همزمان با هم تنها نشسته اند و گپ می‌زنند و ناچو متوجه قضایا می‌شود و مضطرب می‌شود، دیکتاتور از او می‌پرسد که چرا از مرگ می ترسد؟ جواب ناچو قابل تامل است: کاملاً طبیعی است، ترس از مرگ، آتش زیر خاکستر خوشبختی است، برای همین شما آن را احساس نمی‌کنید. و البته در ادامه می‌افزاید که شما دیگر کسی را در این دنیا ندارید و من آخرین دوست شما بودم! جواب دیکتاتور همان است که همیشه اینگونه افراد می‌زنند: ملت پشت من است!!

12) به دروغ شایعه شده بود که شکنجه‌گران به اندازه یک وزیر حقوق می‌گیرند اما واقعیت این است: بیچاره‌ها به عشق وطن رایگان کار می‌کردند تا ثابت کنند می‌توانند مادرشان را شقه کنند و بدون لرزش صدا، جلو خوک‌ها بیاندازند...ص256