زوال بشری- اوسامو دازای

مقدمه اول: شخصیت اصلی این کتاب بدون شک یک خودویرانگر است. در خوردن الکل زیاده‌روی می‌کند، به مورفین اعتیاد پیدا می‌کند و در طول داستان دو مرتبه دست به خودکشی می‌زند و... و البته نشانه‌های دیگری هم در این زمینه دارد که ادعای خودویرانگری او را محکم‌تر می‌کند. خودویرانگری پدیده‌ای روانی است که در آن حالت، فرد نه تنها خود را موفق نمی‌داند و مدام خود را تخطئه می‌کند بلکه اگر دیگران او را موفق و خوشبخت یا باهوش بدانند آن را ناشی از بدفهمی و یا اغراق دیگران تلقی می‌کنند. آنها در این مسیر حتی تا جایی پیش می‌روند که احساس می‌کنند دیگران را فریب داده‌اند و از این بابت احساس گناه و شرمساری می‌کنند و طبعاً مدام در این هراس هستند که دستشان رو خواهد شد و دیگران متوجه فریبکاری آنها می‌شوند. اضطراب و عدم اعتماد به نفس و افسردگی و ناامیدی، تبعات داشتن چنین رویکردی است. اوسامو دازای هم یک خودویرانگر بود! این را فقط به خاطر شش بار اقدام به خودکشی از نوزده سالگی تا سی‌ونه سالگی نمی‌گویم بلکه بیشتر به خاطر عذرخواهی‌هایش بابت فریب دادن خوانندگان داستان‌هایش و آن شرمساری بابت داستان‌نویسی که در نامه آخرش قبل از خودکشی نهایی نوشت عرض می‌کنم. می‌گویند اکثر آدم‌ها نشانه‌هایی از این سندرم در خود دارند اما عوامل و شرایطی (تربیت و سنت‌های خانوادگی، مقایسه، کمال‌گرایی و...) باعث فعال شدن یا فعال‌تر شدن آن می‌شود. این روزها با گسترش شبکه‌های اجتماعی و امکان مقایسه بیش از پیش خود با دیگری این احتمال بیشتر خواهد بود. مراقب باشیم!   

مقدمه دوم: جایی در داستان شخصیت اصلی از رباعیات خیام یاد و چندین رباعی را پشت سر هم ذکر می‌کند. در نسخه‌ای که من خواندم مترجم محترم که از ژاپنی اقدام به ترجمه کرده است تلاش کرده تا این اشعار را نیز از ژاپنی به فارسی ترجمه کند. نتیجه امری بسیار بامزه و شگفت‌انگیز است! خود ایشان هم عنوان کرده است که تشخیص اینکه کدام رباعی‌ها مد نظر بوده امکان‌پذیر نیست و صرفاً به کمک ترجمه انگلیسی کتاب و همچنین استفاده احتمالی مترجم انگلیسی از ترجمه فیتزجرالد از خیام، سه رباعی از حدود ده رباعی استفاده شده در متن را شناسایی و در پانوشت آورده است. ترجمه پر تیراژ دیگری که از این کتاب به فارسی انجام شده را هم نگاه کردم و در آن ترجمه فقط همان سه رباعی، در متن آورده شده است (شاید ترجمه انگلیسی هم فقط همین سه رباعی را آورده باشد) به هر حال ترجمه‌ی شعر امری سخت و به نظر من نشدنی است و حاصل هم کیلومترها با اصل شعر فاصله دارد. نمی‌دانم محمد قاضی بود یا مترجمی دیگر که جایی عنوان کرده بود ترجمه اشعار حافظ به این می‌ماند که بلبلی را بکشیم و گوشت آن را انتقال بدهیم! گوشت بلبل توانایی نغمه‌خوانی ندارد. ترجمه‌ی داستان و نثر البته این حکم را ندارد (انشاءالله که ندارد!).

مقدمه سوم: عنوان «زوال بشری» این را به ذهن متبادر می‌کند که داستان به از بین رفتن انسانیت و زوال آن می‌پردازد که بزعم من چنین نیست. عناوین ترجمه‌های دیگر از این داستان هم کمابیش چنین هستند: «نه آدمی»، «دیگر انسان نیست». شخصیت اصلی داستان دچار بیگانگی است. انسان‌ها را موجودات ترسناکی می‌داند و خود را بیرون از گروه آنها می‌داند و می‌بیند. این ادعا را هم ندارد که آدمیان یک زمانی انسان بودند و دیگر انسان نیستند و انسانیت رو به زوال و سقوط است؛ انسان‌ها همین هستند که او می‌شناسد و همین هم بوده‌اند. زوال و سقوطی در کار نیست. این شخصیت به واسطه مکانیزم دفاع از خود، از همان اوان کودکی و نوجوانی برای اینکه از گزند دیگران در امان باشد نقاب به چهره می‌زند و همه تلاشش در این است که این نقاب کنار نرود. در فرازی از داستان او بنا به شرایطی که قصد لو دادن آن را ندارم، احساس می‌کند داغ دیوانگی و ازکارافتادگی بر پیشانی‌اش نقش بسته است و بدین ترتیب عنوان می‌کند که به طور کامل از دایره انسان‌ها خارج شده است. لذا وقتی عنوان را می‌خوانید این را مد نظر داشته باشید که منظور خروج یک فرد از گروه انسان‌هاست و یا با اغماض زیاد، زوال یک بشر.  

******

کتاب یک پیش‌درآمد و یک پی‌نوشت دارد که توسط راویِ بدل از نویسنده نوشته شده و قسمت اصلی در واقع سه یادداشت است که مابین این دو بخش کوتاه قرار دارد و توسط مردی جوان به نام «یوزو» نوشته شده است. این راوی اول‌شخص یادداشت‌هایش را چنین آغاز می‌کند:

«کل زندگی‌ام را با شرمساری گذرانده‌ام»

یوزو کوچکترین فرزند یک خانواده اصیل شهرستانی و پایبندِ سنت‌های قدیمی ژاپنی است. از آن خانواده‌هایی که پدر آن بالا می‌نشیند و فرزندان به ترتیب سن پایین‌تر از او در جای ثابت خود قرار می‌گیرند و طبعاً کوچک‌ترها به حرف بزرگترها گوش می‌کنند و... یوزو از کودکی، ضعیف و مریض بوده است و به واسطه تربیت سنتی هیچگاه «نه گفتن» را نمی‌آموزد و هیچ‌گاه توصیه‌های دیگران را حتی اگر مخالف میل خودش باشد، نمی‌تواند رد کند. شاید به همین خاطر باشد که ما با شخصیتی روبرو هستیم که چندان به خواسته‌ها و امیال خودش واقف نیست. او به واسطه تجربیات دوران کودکی نمی‌تواند سر از کار انسان‌ها دربیاورد و به قول خودش به ایشان بی‌اعتماد و تا سرحد مرگ از آن‌ها می‌ترسد. انسان‌ها از نگاه او اگر حتی مثل یک گاو آرام به نظر برسند باز هم هر آن ممکن است با یک حرکت دُم و با یک ضربه، او را مثل مگس له کنند!

دیگران او را فردی خوشبخت می‌دانند اما یوزو چنین نمی‌اندیشد و اتفاقاً فکر می‌کند فقط یکی از بدبختی‌ها و مصیبت‌های او برای تلخ کردن زندگی هر فردی کافی است. این حتماً اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد اما واقعیت این است که او جنس دردهای خودش را متفاوت از دیگران ارزیابی می‌کند؛ دیگران می‌توانند بابت بدبختی‌های خود اعتراض کنند و فریاد بزنند اما درد او به واسطه احساس گناه است و این در تمام عمر باعث رنج او می‌شود.

تمام این موارد سبب می‌شود یوزو در برقرار کردن ارتباط با دیگران مشکل داشته باشد و برای دفاع از خودش همواره نقاب بر چهره بزند و چهره‌ای دلقک‌گونه و خندان از خودش به نمایش بگذارد درحالی‌که درونش از رنج و ناامیدی لبریز است.

یادداشت اول به دوران کودکی، و دومی به دوران تحصیل در شهر، و سومین یادداشت به دوران دانشجویی در توکیو و پس از آن می‌پردازد. روایتی تلخ و البته اغراق‌آمیز. در ادامه مطلب به برخی نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها خواهم پرداخت.

******

اوسامو دازای (1909-1948) در عین اقامت کوتاهش در این دنیا، یکی از مهمترین نویسندگان دوران مدرن ژاپن به حساب می‌آید. زوال بشری به نوعی اتوبیوگرافی بخشی از زندگی این نویسنده‌ است. دازای این کتاب را در ماه‌های پایانی عمر خود نوشت و نهایتاً پس از چندین بار خودکشی ناموفق توانست به زندگی خود خاتمه بدهد. سه نوبت از این خودکشی‌ها به همراه یک زن انجام شده است (از جمله آخرین خودکشی). ترجمه‌ای که من خواندم حاوی یک زندگینامه مفصل و مفید از نویسنده است. زندگینامه نویسنده را می‌توانید اینجا و اینجا بخوانید. ما در شوخی‌های عامیانه خود عنوان می‌کنیم که ژاپنی‌ها از همه چیز برق و انرژی تولید می‌کنند! حق داریم!! کافیست به انیمیشن سگهای ولگرد بانگو و استفاده از شخصیت اوسامو دازای (که اصولاً نویسنده‌ای بدبین و تلخ‌مزاج است) در آن نگاهی بیاندازیم.

...............

مشخصات کتاب من: ترجمه قدرت‌الله ذاکری، انتشارات وال، چاپ چهارم 1402، تیراژ 1000 نسخه، 166 صفحه (قطع جیبی که 20 صفحه از آن هم مقدمه مترجم است که چند صفحه از آن به تاریخچه ترجمه‌های ژاپنی از رباعیات خیام اختصاص دارد که بسیار جالب است).

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.9 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.97 است)

پ ن 2: کتاب بعدی «جزء از کل» اثر استیو تولتز خواهد بود. 

پ ن 3: انتخابات پست قبل ادامه خواهد داشت. 

 نکته‌ها، برداشت‌ها و برش‌ها

1) یادداشت اول به دوران کودکی مربوط است و به نظر می‌خواهد ریشه برخی رفتارهای یوزو را نشان بدهد. این‌که چطور نه گفتن را نیاموخت و چگونه به انسان‌ها بدبین شد و... به نظر می‌رسد که به نوعی به ریشه ترس او از آدمیان هم پرداخته باشد؛ جایی‌که از رفتار و عمل خدمتکاران در پیش چشم او صحبت به میان می‌آید. این بخش کمی گنگ است! دقیقاً مشخص نیست چه اتفاقی رخ داده است. ترجمه‌ای که من خواندم چنین است: «خدمتکاران خانه چیزهایی به من آموختند که قلبم را درد می‌آورد و این‌چنین خیانت کردند. حالا فکر می‌کنم انجام چنان کارهایی در مقابل دیدگان یک کودک، در بین گناهانی که یک انسان می‌تواند مرتکب شود، زشت‌ترین و پست‌ترین و ظالمانه‌ترین گناه است.» در ترجمه دیگری که دیدم به جای مفهوم «در مقابل دیدگان یک کودک» از عبارت «با کودک» استفاده شده است که البته از آن هم می‌توان برداشتی مشابه داشت و به احتمال کمتر برداشتی فراتر... غرض اینکه بر من روشن نشد دقیقاً عامل این ترس و نفرت یوزو از انسان‌ها چیست چرا که آن چیزی که صراحتاً در متن آمده است متناسب با چنان نتیجه‌ای نیست (تا سرحد مرگ ترسیدن از انسانها).

2) در جمله‌ای که در بند بالا نقل شد سه صفت عالی پشت سر هم به کار رفته است که همین خلقیات یوزو را نشان می‌دهد. اهل اغراق است. صفر و یکی است. زشت‌ترین و پست‌ترین و ظالمانه‌ترین را به همین راحتی نمی‌توان تعیین کرد و شاید هم اصلاً نتوان... قدر مسلم می‌توان گفت هر کاری که آن خدمتکاران جلوی چشم او کرده باشند در مقایسه با اتفاقاتی که روزانه می‌توان در حوزه کودکان در اخبار دید و شنید به یک شوخی شبیه است.

3) همین‌که یوزو معتقد است فقط یکی از مصیبت‌ها و بدبختی‌های او کافیست تا زندگی دیگران را به زهرمار تبدیل کند نشان از روحیات او دارد. درد دیگران معمولاً برای ما نوعی غر زدن سانتی‌مانتال است و دردهای خودمان اصیل و منحصر به فرد است!

4) یوزو به واسطه‌ی نوع نگاهش به انسان طبعاً دوست و رفیقی ندارد. مردان برای او غیرقابل درک هستند و زنان چندین برابر غیرقابل‌درک‌تر... با کمال احترام در روایت یوزو من اثری از این غیرقابل درک بودنِ زنان و حتی مردان ندیدم... یعنی راوی حتی سعی نکرده بود این را نشان بدهد. البته در همان صفحه‌ای که این عبارت را به کار برده بود نکته‌بینی‌های جالبی داشت.

5) در کلاس‌های خصوص نقاشی، یوزو با دانشجویی به نام هوریکی آشنا می‌شود و از طریق او با ساکه و سیگار و فاحشه‌ها آشنا می‌شود و این موارد را به عنوان راه‌های خوب برای فراموشی ترس‌هایش و گریز از دست آدم‌ها ارزیابی می‌کند و چنان پیش می‌رود که حاضر است بدون هیچ حسرت و پشیمانی در این مسیر خود را نابود کند.

6) زنان توجه ویژه‌ای به یوزو دارند انگار به قول خودش «هاله‌ای به جایی از من چسبیده بود که زنان آرزوهای خود را در آن می‌دیدند»... همین‌که علیرغم نگاهی که این مرد به زنان دارد جایگاه ویژه‌ای در نزد آنها دارد نشان از نهادینه شدن مردسالاری در آن زمان-مکان دارد.

7) جذابیت فعالیت در حزب کمونیست برای یوزو در چیست؟! فقط و فقط در غیرقانونی بودن آن. این امر کاملاً با خصوصیات این شخصیت جور در می‌آید. ارتباطش با زنان نیز از همین زاویه قابل درک است و البته بسیاری دیگر از رفتارها و عادات این شخص از همین مسیر قابل فهم می‌شوند.

8) در واقع در مسیر تربیت و اجتماعی شدن این شخص در کودکی، بذر احساس گناه در ذهن او کاشته شده است و او در تمام عمر از این بابت در حال رنج کشیدن است.

9) آقا من شیرینی را امتحان کردم جواب نداد!

10) تقریباً تمام راویان اول شخصِ مردِ روان‌رنجور، احساس خود دون‌ژوان بینی دارند!

11) «هرچه قدر محبوب‌تر می‌شدم بیشتر می‌ترسیدم و مجبور می‌شدم از دیگران فاصله بگیرم و جدا شوم»... حالا به جای محبوب کلمات دیگری بگذارید: موفق، شاد، خوشبخت و... این می‌تواند فرمول تشخیص میزان خودویرانگری باشد.

12) در یکی دو مقطع به نظرم کاملاً امکان بهبود و درمان برای یوزو قابل تصور است... یکی در آن زمانی که با آن مادر و دختر زندگی می‌کند و کم‌کم ترس و احتیاطش در برابر جامعه کمرنگ می‌شود و در کل اگرچه هنوز حسابی می‌نوشد اما شرایط درک واقعیات دنیا را دارد ولذا امکان مذاکره و آشتی با دنیا وجود دارد. دیگری هم بعد از ازدواج با یوشیکو است... در هر دو مورد شیطان (هوریکی) از راه می‌رسد و چنانچه افتد و دانی...!

13) این جمله در راستای اینکه یوزو «نه» گفتن بلد نیست قابل توجه است: « همیشه این ترس را داشته‌ام که اگر پیشنهادی شود و رد کنم، در دل مخاطبم و در دل خودم شکافی عمیق ایجاد خواهد شد که تا ابد ترمیم و معالجه نمی‌شود» البته این جمله را وقتی می‌گوید که اولین «نه گفتن» خودش را به ما خوانندگان اطلاع می‌دهد. این نه را به همسرش می‌گوید!!

14) احساس گناه او چه زمانی از بین می‌رود؟ وقتی سر از تیمارستان درمی‌آورد... جایی که زنان حضور ندارند... پس می‌توان نتیجه گرفت آن بذر گناهی که در ذهن او کاشته شده است مربوط به ارتباط با جنس مخالف است.

15) از پدرش با عبارت «آن وجود عزیز و هراس‌انگیز» یاد می‌کند که لحظه‌ای هم از ذهنش فاصله نمی‌گرفت... این نشان می‌دهد که مشکل او در کجا بوده است... جالب اینجاست که وقتی خبر مرگ پدر به او می‌رسد، خمره رنج‌هایش نصف و سپس خالی می‌شود و بعد برعکس آنچه که ما انتظار داریم، این قضیه را سکوی پرش برای آزادی نمی‌بیند بلکه آن را پایان رقابت و مبارزه می‌بیند و اینکه «حتی توانایی رنج کشیدن را هم از دست دادم»... توانایی یوزو برای دیدن نیمه خالی لیوان معرکه است!

16) در بخش موخره هم در تایید بند بالا، زنی که دست‌نوشته‌ها را به نویسنده داده است خیلی ساده در مورد سرنوشت یوزو و بلاهایی که به سرش آمد می‌گوید: «پدرش بد بود». سعی کنیم پدر خوبی باشیم!!         

.........................................

میله جان

چنانچه خوانندگانت توانستند اصل این رباعی‌ها را که در جوف نامه برای شما خواهم فرستاد تشخیص دهند از جانب من برای ایشان جایزه‌ای ویژه در نظر بگیرید. وقتی پیش ما آمدید به‌نحو مقتضی جبران خواهم کرد. نگویید که:

گویند بهشت و حور و کوثر باشد

جوی می و شیر و شهد و شکر باشد

پر کن قدح باده و بر دستم نه

نقدی ز هزار نسیه خوش تر باشد

غیاث‌الدین ابوالفتح

........................................

نمونه رباعی‌های ترجمه شده از ژاپنی:

بس کن دعای بیهوده را

رها کن آنچه چشم را تر می‌کند

قدحی بنوش و خوش باش

دل‌نگرانی عبث را فراموش کن

***

تخم شهوتی کاشتی که نباید کاری کند

عتاب کردی، خوب است، بد است، گناه است، کیفر دارد

عاجزمان کردی! هیچ نمی‌توانیم انجام دهیم

قدرت استقامت و اراده هم که عطا نکردی

***

همه کتاب مقدس را اشتباه می‌خوانند

خرد و هوش هم که ندارند

شادی جسم را ممنوع و می را قدغن کردی

خوب است! ... چنان باشیم، منفوریم!

***

به کیفر و عذاب میندیش

که چون صدای طبلی از دور

تشویش و اضطراب بیهوده است.

تا باد معده، گر قرار به حساب باشد، نجاتی کو!

.....................................

اسپویلیزاسیون

پیش‌درآمد در واقع توصیف راویِ بدل از نویسنده از عکس‌های یوزو است. سه عکس؛ عکس اول بچه‌ایست که در حال خندیدن است اما به هیچ وجه نمی‌خندد! خنده‌ای که بر لب دارد از نگاه راوی نفرت‌انگیز است. عکس دوم یک محصل خوش‌قیافه است اما چهره او نیز از دیدِ راوی نشانی از عواطف انسانی ندارد. در این عکس هم یوزو لبخند بر لب دارد اما این لبخند هم مزورانه و ساختگی به نظر می‌رسد. در عکس سوم موهای یوزو در عین جوانی سفید شده است و در یک خانه محقر نشسته است. این بار در عکس نمی‌خندد و بطور کلی باز هم هیچ احساسی در این چهره وجود ندارد. جمعبندی راوی از عکس‌های یوزو در پیش‌درآمد این است که یوزو به انسان‌ها نمی‌ماند.

یادداشت‌های یوزو در واقع اثبات و یا نشان دادن صحت توصیف راوی از یوزو است. این یادداشت‌ها را احتمالاً یوزو در اواخر عمر کوتاهش نوشته است و از طریق یک آشنای مشترک به دست راوی که نویسنده باشد رسیده است (به همراه سه عکس) و او هم با اضافه کردن پیش‌درآمد و پی‌نوشت(در پی‌نوشت توضیح داده که چگونه این یادداشتها به دستش رسیده است) آن را چاپ کرده است.

در آن بالا عرض کردم که من متوجه علل ترس راوی از انسانها نشدم. مگر اینکه سانسور شده باشد و مثلاً خدمتکاران به او تجاوز کرده باشند و چیزی از این دست... متنی که من خواندم چنین چیزی را به ذهن نمی‌رساند و در نتیجه به طور کلی می‌توان گفت ترس‌های او ذاتی و نهایتاً می‌تواند ناشی از روان‌رنجوری او باشد.

یوزو عمر کوتاه خود را به نوشیدن و حشر و نشر با زنان گذراند و در نهایت فقط دست‌نوشته‌هایش بر جا ماند. دست‌نوشته‌هایی که بسیار بسیار به زندگی اوسامو دازای شباهت دارد. واقعاً چیزی بیش از این برای اسپویل وجود ندارد!