فرانکنشتاین – مری شلی

مقدمه اول: کمی بیش از دویست سال از زمان انتشار این اثر گذشته است. سال 1818. فکر کنم مقارن زمانی است که هنوز عباس‌میرزا به عمق عقب‌ماندگی ما پی نبرده بود! لذا واقعاً جای شگفتی دارد که در آن زمانه چنین داستانی خلق شده و در آن به مسئله شبیه‌سازی و حواشی اخلاقی آن پرداخته شده، اما شگفتی بیشتر این است که نویسنده‌ی داستان یک خانم هجده نوزده ساله است و خارق‌العاده‌‌تر این‌که کتاب هنوز قابل خواندن است و خوانده می‌شود... این یعنی جاودانگی!       

مقدمه دوم: در دورانی که سرعت تحولات بسیار پایین بود و برخی جوامع (مثل ما) تقریباً وضعیت راکدی داشتند، ضرب‌المثلی رایج بود که می‌گفت «مادر را ببین دختر را بگیر»، یعنی تقریباً می‌شد بیست سال بعد را با دقت بالایی پیش‌بینی کرد. پس از آن نیز اگرچه سرعت تحولات و تغییرات بیشتر شد اما به هر حال «ژن» هنوز جایگاه تعیین‌کننده‌ای دارد. با این وصف اگر به خانواده خانم مری شلی نگاهی بیاندازیم و بخصوص مادرش، دیگر برای تعجبِ مندرج در مقدمه اول جایی نمی‌ماند. مادر او مری ولستون کرافت (1759-1797) نویسنده و فیلسوف انگلیسی است که اولین فمینیست بریتانیایی محسوب می‌شود. در عمر بسیار کوتاهش هم رمان نوشت و هم رساله در باب احقاق حقوق زنان. با شنیدن اولین اخبار در خصوص انقلاب فرانسه به آنجا شتافت و چند سال در آن دوران پرآشوب فعالانه زیست و قلم زد. تلاش مُجدانه‌ای داشت که ذهنش را از خرافات به ارث رسیده پاک کند و به همین خاطر تا صد سال بعد هم هاضمه جامعه پذیرای افکار و رفتار او نبود. زندگی پر فراز و نشیبی داشت. در نهایت با ویلیام گادوین، فیلسوف آنارشیست انگلیسی ازدواج کرد و البته یازده روز بعد از به دنیا آوردن مری از دنیا رفت.    

مقدمه سوم: نحوه شکل‌گیری داستان جالب توجه است. نویسنده به همراه پرسی شلیِ شاعر (همسر مری) و لرد بایرون و یکی دو نفر دیگر در سوییس هستند و بعد از خواندن چند داستان ترجمه شده در ژانر وحشت و ارواح، تصمیم به ذوق‌آزمایی در این زمینه می‌گیرند. بعد از چند روز، نویسنده در خواب، صحنه‌ای را تجربه می‌کند که پایه و اساس این داستان می‌شود و با تشویق و حمایت همسرش این اثر را پر و بال داده و به پایان می‌رساند.    

******

داستان با نامه‌ای که جوانی به نام رابرت والتون از سن‌پطرزبورگ برای خواهرش در لندن می‌فرستد آغاز می‌شود. این جوان که رویای کشف رازهای قطب شمال را در سر دارد، یک کشتی اجاره کرده و به همراه ملوانانی که استخدام کرده راهی سفر اکتشافی می‌شود و در هر مرحله گزارش خود را در قالب نامه برای خواهرش می‌فرستد. طبعاً از یک جایی به بعد این نامه‌ها به یادداشتهای روزانه که گاه به گاه نوشته شده تبدیل می‌شود. در یکی از روزها چند تن از ملوانان سورتمه‌ای را در دوردست می‌بینند که فردی عظیم‌الجثه آن را هدایت می‌کرده و فردای آن روز فردی را می‌یابند که سگ‌های سورتمه‌اش مرده و خودش هم رو به موت است. یکی دو روز طول می‌کشد تا حال این مرد جوان بهبود یافته و به حرف بیاید. نام او ویکتور فرانکنشتاین است و اندکی بعد سرگذشت خود را برای والتون بازگو می‌کند. ویکتور جوانی شیفته علم و تحقیق بوده و در آزمایشاتش موفق به کشف نحوه حیات بخشیدن می‌شود و چون امکان ساخت اعضای بدن به شکل ظریف را در کوتاه‌مدت نداشته، در تجربه اول موجودی با دو و نیم متر قد و به همین نسبت حجیم خلق می‌کند. خلقی که بلافاصله بعد از حیات بخشیدن، از انجام آن پشیمان می‌شود چرا که... 

در ادامه مطلب به برخی برداشت‌ها و برش‌ها خواهم پرداخت.       

******

مری ولستونکرافت شلی (1797-1851) در لندن به دنیا آمد. مادرش در اثر عوارض زایمان از دنیا رفت و او نزد پدر (ویلیام گادوین) و نامادری پرورش یافت. گفته‌اند که او در اثر محرومیت از توجه عاطفی، بیشتر وقت خود را با کتاب‌های کتابخانه پدرش می‌گذراند که گفته‌ای بدآموز است! و شاید غلط! چه بسیار محرومین از توجه عاطفی که راه به هیچ کتابخانه‌ای نبردند. مری در شانزده هفده سالگی با پرسی بیسی شلی که یکی از دوستداران ویلیام گادوین بود، آشنا شد. این آشنایی به عشقی منجر شد که مورد تایید پدر نبود و... مری به همراه ناخواهری خود و شلی انگلستان را ترک کردند و در اروپا چند هفته‌ای به مسافرت مشغول شدند. با مرگ همسر شلی، آن دو با یکدیگر ازدواج کردند. پنج شش سال زندگی مشترک این دو چندان با خوشی همراه نبود چرا که از چهار بچه‌ای که به دنیا آوردند فقط یکی زنده ماند و پرسی شلی هم در 1822 در اثر غرق شدن کشتی در 29سالگی از دنیا رفت. مری شلی تا زمان مرگش چندین رمان دیگر نیز نوشت اما هیچ‌کدام شهرت فرانکنشتاین را پیدا نکرد. اقتباس‌های سینمایی و تلویزیونی از این اثر از انگشتان دست و پا فراتر رفته است.

اولین ترجمه فارسی از این اثر در سال 1317 (کاظم عمادی) صورت پذیرفته ولذا بدیهی است تا الان تعداد ترجمه‌ها دو رقمی شده باشد که مطمئنم شده است ولی اگر میزان دقیق آن را خواسته باشید: نمی‌دانم! اطلاعی ندارم!

 ...................

مشخصات کتاب من: نشر مرکز، ترجمه کاظم فیروزمند،چاپ اول 1389، تیراژ 1600 نسخه، 262 صفحه.  

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.9 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.86 نمره در آمازون 4.5)  

پ ن 2: آن‌قدر در مورد فرانکنشتاین دیده و شنیده‌ایم که معمولاً خود را بی‌نیاز از خواندن کتاب می‌دانیم. تقریباً مثل خیلی از کتاب‌های دیگر!

پ ن 3: در سال 2017 فیلمی بر اساس زندگی مری شلی ساخته شد.

پ ن 4: کتاب بعدی ... خواهد بود.

 

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) در جایی از داستان والتون می‌گوید ویکتور در دوران خوشبختی خود موجود باشکوهی بوده زیرا که الان در زمان بدبختی‌اش هم مرد شریفی است. از همین استفاده می‌کنم و می‌گویم این کتاب در زمان نوشته شدنش واقعاً باشکوه و 5 امتیازی بوده است وقتی که هنوز هم قابل خواندن و قابل تأمل باقی مانده است. کافی است در نظر بیاورید داستان در زمانی نوشته شده است که برخی شهرها هنوز دروازه داشتند و این دروازه شب‌ها بسته می‌شد!  

2) با والتون در زمینه شریف بودن ویکتور مخالفتی ندارم اما این میزان مسئولیت‌ناپذیری که در برخورد اول با مخلوق خود به نمایش می‌گذارد با شرافت او قابل جمع نیست! مثل این می‌ماند که با ذوق و شوق کودکی به دنیا بیاوریم و بعد نه از سر ناداری و نه از سر ناچاری، بلکه صرفاً بر اساس ظاهر آن، نوزاد را سر راه بگذاریم. این بخش از طرح داستان کمی خام بود و جای کار بیشتر داشت. ویکتور هیچ تلاشی در جهت پذیرش مسئولیتِ خود انجام نمی‌دهد و صرفاً زهر ندامت در جام ریخته و با کامی تلخ، ناله سر می‌دهد.  

3) در واقع ویکتور از همان ابتدا مخلوقِ خود را طرد می‌کند، آن هم به واسطه ظاهر زشت موجودی که خودش از کنار هم قرار دادن اجزاء مختلف به آن شکل داده درحالیکه پدر و مادر این امکان را ندارند و خصوصیات نوزادشان واقعاً ترکیبی تصادفی است (حداقل تا الان که اینطور بوده است و ممکن است خوانندگان این سطور در سال 2050 به بعد تعجب کنند! نه دوست عزیز زمان ما این امکاناتِ شما نبود). شدت طرد تا این حد است که حتی برای مخلوق خود نامی نمی‌گذارد و در نتیجه امثالِ من تا قبل از خواندن کتاب گمان می‌برد نام آن هیولایی که در ویژه‌برنامه‌های سینمایی دیده و در مقالات مختلف در موردش خوانده، فرانکشتاین است!  

4) این طرد کردن در واقع منشاء تمام تباهی و شری است که او خلق کرده و اکنون گریبان خودش را گرفته است. آقا! خانم! طرد نکنید!... از نظر من که این هیولای بدبخت موجود قابل ترحمی بود. همه‌ی آدم‌ها در حق او بد کردند و این را کسی نمی‌تواند انکار کند. او تشنه محبت و دوستی بود اما این آپشن برای او تعریف نشده بود. این درسی است که باید از داستان گرفت: مسئولیت خود را بپذیریم و قبل از هر کاری به آن بیاندیشیم. حُسن نیت کفایت ندارد! راه جهنم تماماً با سنگ‌های حُسن نیت سنگفرش شده است.

5) با توجه به بندهای بالا شاید فکر کنید اگر من جای ویکتور بودم درخواست هیولا را برای تولید یک همدم اجابت می‌کردم! به نظرم ویکتور در این مقوله کار درستی کرد و این بار به عواقب کار خود اندیشید و حالات مختلف را سبک سنگین کرد و واقعاً تصمیم درستی گرفت. خلقِ موجودِ دوم ریسک بالایی داشت. اما با توجه به صحبت‌های هیولا، ویکتور باید نقشِ پدر و همدم را توامان می‌پذیرفت و قضیه را جمع می‌کرد!

6) به بند بالا باور ندارید!؟ هیولا در بخشی از داستان آنچه بر او گذشته است را روایت می‌کند و به نظرم این روایت برای این‌که ویکتور او را بپذیرد کفایت می‌کند. اما ویکتور شاید به واسطه کینه یا آن زهر ندامت، اساساً به آن سمت که نقش فعالی در پر کردن تنهایی هیولا بازی کند، نمی‌رود. علت چیست؟ این هم یکی از ضعف‌های داستان است. شاید به نظر برسد که ویکتور این روایت را باور نکرده و همه اینها را در پوشه‌ی زبان‌بازی و حیله‌گری هیولا قرار می‌دهد. به نظرم قرینه‌ای برای این مسئله ارائه نشده است و فقط می‌توان به همان کینه و نفرت ویکتور تکیه کرد. این هیولا اصلاح‌پذیر نبود؟ توانایی یادگیری هیولا مثال‌زدنی و از جهاتی غیرقابل پذیرش است (نقطه ضعف دیگر داستان). به‌خصوص ویکتور که هیچ حرکتی در زمینه آموزش و پرورش هیولا نکشیده است باید از توانایی هیولا در یادگیری شگفت‌زده و در همین راستا امیدوار به کشف راه‌حلی برای جمع کردن قضیه باشد اما این اتفاق رخ نمی‌دهد! آیا ویکتور در این زمینه شک دارد؟ یاد آن لطیفه افتادم که اسبی به مدیر سیرک زنگ می‌زند و از توانایی‌های مختلف خود حرف می‌زند و مدیر مربوطه مُدام تکرار می‌کند که این توانایی‌ها چندان جالب توجه نیست و... تا بالاخره اسب عصبانی می‌شود و می‌گوید مردک دو ساعته دارم باهات حرف می‌زنم! این جالب توجه نیست؟!

7) چندی قبل بحث اوپنهایمر حسابی داغ بود. بی‌شباهت نیست. علم و اکتشافات علمی نمی‌تواند غایت و هدف باشد. والتون با ذوق و شوق به دنبال رفتن به قطب شمال است؛ جان و مال خودش است و می‌خواهد همه را به خطر بیاندازد. شاید مشکلی به نظر نیاید اما اگر خودمان را جای خواهرش بگذاریم می‌بینیم که هست. جان ملوانان را به خطر انداختن هم مشکل است حتی اگر آنها در بدو سفر از خطرات احتمالی واقف شده باشند. خوشبختانه والتون از سرگذشت ویکتور درس گرفت. به نظرم خود ویکتور درس نگرفت! ویکتور هم از کشف رازهای طبیعت کیفور می‌شد و همین شور و شعفی که داشت او را بی‌دفاع ساخت و در واقع این اشتیاق، برای ذهنی که معطوف به موفقیت در امری شده باشد معمولاً مانع از توجه به حواشی آن خواهد شد. در ص60 از زبان ویکتور نصیحتی بیان می‌شود که پژوهش و کنکاش علمی نباید مانع از لذت بردن از امور ساده و شادی‌ها و ... و در یک کلمه مانع از آرامش بشود که این را به ما انتقال می‌دهد که از تجربیاتش درس گرفته است اما در آن اواخر وقتی ملوانان از والتون می‌خواهند که بازگردند آنها را شماتت می‌کند و از افتخار و خطر کردن حرف می‌زند. به همین دلیل گفتم که او نهایتاً درس نگرفت!  

8) عنوان فرعی رمان «پرومته نوین» است. پرومته در اساطیر یونانی در واقع شخصیتی است که برخلاف نظر زئوس، آتش را برای انسان‌ها به ارمغان آورد و بابت این کار مجازات شدیدی برای او در نظر گرفته شد. معادل پرومته در این داستان فقط می‌تواند ویکتور فرانکنشتاین باشد که در واقع چیزی را که مختص خدایان است به روی زمین آورده است. چه چیزی را؟ حیات بخشیدن و به تبع آن جاودانگی. مجازات این عمل هم آن پشیمانی ابدی و از دست دادن عزیزان و... است. ممکن است بگوییم که با توجه به داستان، حیات بخشیدن چیز خوبی نیست، قبول! ولی آتش که خیلی برای انسان‌ها مفید بود ولذا این تشبیه نقص دارد... استدلال درستی است اما اگر از زاویه گیاه‌خواران نگاه کنیم قضیه متفاوت خواهد شد.   

9) در داستان‌های دوره رومانتیک جایگاه دوست معمولاً چنین جایگاهی است: «...نیمه‌کاره خواهیم بود اگر دوستی بهتر، فرزانه‌تر، و ارجمندتر از خودمان – دوست باید این‌طور باشد – کمک نکند که این طبع ضعیف و ناقص خود را کامل کنیم...»   

10) نیک و بد آینده یک فرد وقتی بچه است دست والدین اوست و آینده بستگی به نوع عملکرد آنها دارد. در این مورد خاص، شرارت هیولا نتیجه مستقیم عملکرد ویکتور است. اگر نام هیولا را ما فرانکنشتاین بدانیم چندان خطا نکرده‌ایم. او محصول فرانکنشتاین است.  

11) این چند جمله هم مناسب برای آگهی ترحیم و سنگ قبر است: «دیر زمانی لازم است تا به نبودن کسی عادت کنیم هر روز می‌دیدیم و وجودش بخشی از وجود خود ما بود و به خود بقبولانیم که دیگر هرگز نخواهیمش دید، که نوازش روح‌بخش نگاهش برای همیشه فسرده است و صدایی که به گوش‌ها چنان آشنا بود دیگر خاموش شده است.» یاد و خاطره همه رفتگان گرامی باد.

12) در این آدرس یک مقایسه کوتاه بین چهار ترجمه انجام شده است که خواندن آن خالی از لطف نیست. در ترجمه‌ای که من خواندم یک مورد واجب جهت اصلاح به چشمم خورد: در ص92 سطر 20 و 22 دو اشتباه ویرایشی داریم. واژه «عکس» انتخاب درستی نیست. منظور همان مدال و گردنبندی است که به گردن ویلیام بود و در جیب جاستین پیدا شد.

13) «وقتی دروغ این‌گونه می‌تواند حقیقت به نظر آید چگونه می‌توان به نیکی و سعادت یقین کرد؟» این واقعاً مشکلی است که همواره پیشِ روی بشر است. و خُب، خیلی‌ها یقین خود را از دست داده و به قطب مخالف ایمان آورده‌اند!

14) از میان رمان‌هایی که خوانده‌ام، یکی از نزدیک‌ترین داستانها به این داستان، «دل سگ» اثر میخائیل بولگاکوف است. تقریباً صد سال بعد از خلق فرانکنشتاین. بولگاکوف البته آن را دستمایه نقد جامعه بعد از انقلاب اکتبر روسیه قرار داده و چه عالی هم از آن بهره برده است.