ابداع مورل - آدولفو بیوئی کاسارس

راوی اول‌شخصِ داستان، مردی است از اهالی آمریکای جنوبی (ونزوئلا) که از سوی قانون تحت پیگرد است و با توصیه و کمک یک فرش‌فروشِ ایتالیایی در کلکته، خود را به جزیره‌ای متروکه و عجیب رسانده است تا از دسترس مأمورین خارج گردد. به گفته‌ی این دوست ایتالیایی هیچ بنی‌بشری نمی‌تواند در این جزیره دوام بیاورد کما اینکه عده‌ای سفیدپوست در سال 1924 وارد آن شده و بناهایی را ساخته‌اند ولی بعد همه‌چیز را رها کرده و رفته‌اند. شایعاتی در مورد یک بیماری مرموز و مرگبار در این جزیره مطرح است. می‌گویند ملوانان یک کشتی نظامی ژاپنی در گشت‌زنی خود به حوالی این جزیره رسیده و در ساحل آن با یک کشتی روبرو شدند که همه کارکنانِ آن به‌نحو مرموزی مُرده بودند. این ژاپنی‌ها از ترس آن کشتی را غرق کرده‌اند.

طبعاً دوست ایتالیایی تمام تلاش خودش را برای جلوگیری از عزیمت راوی به این جزیره به کار برده است اما راوی عنوان می‌کند زندگی چنان برایش عذاب‌آور شده بود که با میل و رغبت به سوی این جزیره روان شده است. روایت راوی از صدمین روز سکونتش در جزیره آغاز می‌شود. یعنی از زمانی که اتفاقی غیرمنتظره در جزیره رخ داده و راوی را بر آن می‌دارد تا یادداشت‌هایی بنویسد که به قول خودش ممکن است عاقبت به وصیت‌نامه‌ی او بدل شود. یکی دو صفحه از ابتدای داستان را اینجا بشنوید.

در ادامه مطلب درخصوص داستان و مضامینی همچون جاودانگی، بهشت، عشق و... خواهم نوشت. پیش از آن فقط به نکته‌ای اشاره می‌کنم که بد نبود در اولین پانویس به آن اشاره می‌شد: کتاب حاوی پانویس‌هایی با عنوان یادداشت ویراستار است که جزء داستان هستند و در واقع خود نویسنده آن را تدارک دیده است، و منطقاً باید این کار را می‌کرد. یادداشت‌های راوی کشف شده و ناشری آنها را بعد از ویراستاری به چاپ رسانده است. این ویراستار دستش باز بوده و گاه تردیدها یا دخل‌وتصرف‌های خودش را با اعتماد به نفس کامل در چند پانویسی که داده بیان کرده است. اشکال کار کتابی که ما می‌خوانیم آن است که مترجم هم زحمت پانویس‌هایی را به خود داده است و اینها در کنار هم قرار گرفته است و این شائبه را در ذهن خوانندگان ساده‌ای همچون من ایجاد می‌کند که ویراستارِ بنگاهِ نشرِ فارسی برای خود چنان وسعتِ نظارتی (آن هم از نوع استصوابی!) قائل شده است که چنان پانویس‌هایی را بنویسد! باور کنید چند بار در حین خواندن داستان به سراغ شناسنامه کتاب رفتم تا نام ویراستار را شناسایی و مورد عنایت قرار دهم و متعجب می‌شدم که با آن اعتماد به نفس چگونه حاضر شده است نامش نوشته نشود!

*****

آدولفو بیوئی کاسارس (1914-1999) در آرژانتین و در خانواده‌ای مرفه به دنیا آمد. پدرش تباری فرانسوی داشت و مادرش از خانواده‌ای ریشه‌دار و سرمایه‌دار بود. این تک‌فرزند خانواده خیلی زود با توجه به ارتباطاتی که مهیا بود به محافل ادبی پیوند خورد و در هفده سالگی با بورخسِ سی‌ویک‌ساله آشنا شد. این دوستی به همکاری مستمری منتهی شد. بیوئی قبل از انتشار «ابداع مورل» در سال 1940 چند داستان دیگر نوشته اما موفقیتی کسب نکرده بود. ابداع مورل با پیشگفتاری از بورخس به چاپ رسید و خیلی زود نویسنده آن را به شهرت رساند.

..........................

مشخصات کتاب من: ترجمه مجتبی ویسی، نشر ثالث، چاپ اول 1389، تیراژ 1100 نسخه، 150صفحه که البته 120 صفحه مربوط به خود داستان است.

........................

پ ن 1: نمره من به کتاب  4.3 از 5 است. گروه B (نمره در سایت گودریدز 4.05 نمره در آمازون 4.6)

پ ن 2: کتاب بعدی «آداب بی‌قراری» اثر یعقوب یادعلی (نشر نیلوفر) و پس از آن «خواهرم قاتل زنجیره‌ای» اثر اویینکان بریت وِیت (نشر ققنوس) خواهد بود.

مرگ، جاودانگی، بهشت!

یکی از مهمترین مسائلی که انسان از دیرباز با آن دست و پنجه نرم کرده است موضوع «مرگ» است. واقعیتی که پیش روی ماست مرگ است و مانند یک شمشیر که بر فراز گردن ما آویخته است تمام حیات ما را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. شاید همین نقطه پایان است که ما را مدام به داوری کارهای خود و نگاه عیب‌جویانه به گذشته خود سوق می‌دهد چون به‌هرحال محدود بودن زمان می‌طلبد که ما بهترین عملکرد خود را بروز دهیم یا حداکثر بهره‌برداری ممکن را به عمل آوریم. طبعاً در این راه اکثریت ما مغلوب خواهیم شد؛ مغلوب خودمان! و به قول راوی «وظیفه ما در بازی زندگی کشتن یک فرد است و آن فرد خودمان هستیم».

یکی از نتایج رویارویی انسان با مرگ، شکل گرفتن میل به جاودانگی یا شعله‌ور شدن آن است. عرصه‌ای که از همان دوران «قدیم» برای جولان این میل فراهم بود (به غیر از متون مقدس و زندگی پس از مرگی که پیش روی انسان قرار می‌دهد) داستان‌ها و افسانه‌ها است که در دوران جدید داستان‌های فانتزی یا علمی-تخیلی قابلیت پرداختن به آن را دارند، اتفاقی که در این داستان رخ داده است و به نظرم موفق هم بوده است.

بهشتی که راوی در همان ابتدای روایت (ص34) به آن اشاره می‌کند چیزی نیست جز «خاطره بشریت» و طبعاً اگر در آن نامی به نیکی ثبت گردد و گرامی داشته شود انسان به آن جاودانگی مطلوب دست یافته است. بهشتی که در متون مقدس از آن یاد شده البته یک مکان است؛ مکانی که در آن آمال و آرزوهای انسان در نهایت مطلوب آن «وجود» پیدا می‌کند. اما وجه اشتراک هر دو «ابدیت» است.

ابداع مورل در حقیقت تلاشی برای صورت‌بخشی به این ابدیت و جاودانگی است. معمولاً راه رسیدن به جاودانگی پیدا کردن اکسیری برای زنده ماندن یا جوان نگاه داشتن اعضا و اندام بدن بوده است و در این زمینه‌ها افسانه‌های بسیاری شنیده و خوانده‌ایم و در دوران مدرن هم داستانها و فیلم‌های قابل توجهی در این راستا خلق شده‌اند. مورل اما راه تقریباً متفاوتی را طی می‌کند؛ از نگاه او فقط کافی است که درصدد حفظ عضوی باشیم که با قسمت هشیاری و آگاهی ما سروکار دارد. اختراع او در این راستاست و دوستانی که کتاب را خوانده‌اند به جزئیات آن واقفند.

این‌که چقدر جزئیات ابداع مورل می‌تواند نظر خواننده را جلب کند مهم است اما مهمتر از آن برخی حواشی آن است به عنوان مثال همین ابدیت تکرارشونده که ممکن است ما ناظران بیرونی، آن را عذاب‌آور هم ارزیابی کنیم. طرح این مسئله «تکرارشوندگی» به نظرم به‌خودی‌خود یکی از نکات مثبت و قابل تأمل این داستان بود البته پاسخ راوی یا رهیافتی که به این مسئله دارد هم در نوع خودش جالب است اما برای من وضوح و بیان و نشان دادن صورت مسئله جذابیت بیشتری داشت:

« یک ابدیت دوّار و تکرارشونده شاید به دیده یک فرد ناظر عذاب‌آور جلوه کند ولی نزد کسانی که در بطن آن هستند، امری عادی و پذیرفتنی به شمار می‌رود. آنها به دور از اخبار ناخوشایند و درد و بیماری تا ابد چنان به زندگی خود ادامه می‌دهند که گویی هر اتفاقی نخستین بار است که رخ می‌دهد. هیچ خاطره‌ای از اتفاقات گذشته ندارند...»

در این مورد باز هم جای حرف هست و خواهد بود.

آیا عشق یک دلمشغولی آسیب‌رسان است؟!

در مقدمه‌ کتاب (به قلم استادی از دانشگاه کالیفرنیا) عنوان شده است که در نگاه نویسنده عشق یک «دلمشغولی آسیب‌پذیر و آسیب‌رسان» به‌شمار می‌آید. درستی یا نادرستی این موضوع به کنار، در این قسمت می‌خواهیم ببینیم این گزاره قابل انطباق بر «ابداع مورل» هست یا خیر، چون به‌هرحال موضوع عشق در کنار جاودانگی دو محور اصلی داستان هستند.

سرنوشت راوی از یک زاویه ممکن است فاجعه تلقی شود: تفکرات و تلقین‌های راوی درخصوص «فاوستین» و تداوم آن (بخصوص در نیمه دوم داستان) او را به مرگ انتخابی سوق می‌دهد. در واقع این تنها زاویه‌ای بود که من در راستای گزاره بالا از متن داستان توانستم استخراج کنم. من وقتی به پایان داستان رسیدم نسبت به مسیری که راوی برگزید (متوجه هستید که تلاش می‌کنم لو ندهم!) احساس شگفتی و غم را توأمان تجربه کردم. علت غمناکی همانا پدیده «مرگ» است که چنین انعکاسی در ذهن ما دارد. شاید از این زاویه عشق را (از نگاه نویسنده) بتوان آسیب‌رسان تلقی کرد اما در خوانش دوم با توجه به مواردی که در ادامه خواهم آورد نمی‌توانم با این گزاره موافق باشم.

راوی در مقابل تمام مصیبت‌هایی که در زندگی خود تجربه کرده و برای فرار از آنها به این جزیره (با آن شایعات ترسناک!) پناه آورده بود و یک راه‌حل درمانی (که به قول خودش شاید مسخره به نظر برسد) را پیش گرفته بود: «هیچ‌وقت امید نداشته باش تا ناامید نشوی؛ خود را مرده بپندار تا از مرگ امان یابی». او تمام امیدهایش را از دست داده یا کنار گذاشته و در نتیجه به قول خودش به یک آرامشی دست پیدا کرده بود. این نقشه راه راوی است البته تا قبل از اینکه فاوستین را ببیند. مواجهه با این زن چه تغییراتی در راوی ایجاد می‌کند؟ اول اینکه موضوعی برای دلبستگی رخ می‌نماید و در ادامه «امید» است که در ذهن او جوانه می‌زند. این رویش امید طبعاً با توجه به رویکرد قبلی او آغاز یک فاجعه است اما کافیست به گُل‌نوشته‌هایی که او (نوشتن یک پیام با گُل‌آرایی!) در ذهنش برای جلب توجه فاوستین اتود می‌کند توجه کنیم (ص59): «تو مرا از مرگی تدریجی در این جزیره نجات دادی» یا «تو مرد مرده را در این جزیره از خواب مرگ بیدار کرده‌ای». هرچند که او نهایتاً به «پیشکش ناقابل عشق من» اکتفا کرد اما آن دو جمله کاملاً عدم توفیق راهبرد قبلی را نشان می‌دهد.

طبعاً وقتی راوی با حقیقت وجودی فاوستین مواجه می‌شود رنج تحمل‌ناپذیری را تحمل می‌کند اما راهی که در نهایت انتخاب می‌کند جز تکریم عشق معنا و مفهومی ندارد و به نوعی نقش اعتلا دهنده آن را در عین دردناکی بیان می‌کند. خود راوی هم  پاداش خود را ابدیتی آرامش‌بخش عنوان می‌کند (ص147). این ابدیت و بهشت ابدی با همان تعریف اولیه و خاطره بشریت ارتباط دارد.

با توجه به موارد بالا چطور می‌توان گفت از نظر نویسنده عشق یک پدیده آسیب‌رسان است یا عمل راوی در انتها حماقتی بیهوده است؟! کمی سخت است.

..........................................................

میله بدون پرچم عزیز

نامه شما موجب شگفتی من شد. در این هشتاد سال کسی برای من نامه ننوشته بود چون به‌هرحال فقط یک بار در طول داستان اسم من آمده است، آن هم اسم کوچک من! کمتر کسی به حضور من و اهمیت آن اشاره کرده است. شاید برای خوانندگان تعاریف آنچنانی که بورخس از کتاب کرده است و آن را در ردیف آثار کامل قرار داده است یا استفاده از این کتاب در سریال لاست و حواشی دیگری از این دست جلب توجه کرده باشد. شاید در خود داستان کاری که در انتها راوی با خودش کرد بیشتر از چیزهای دیگر توجه مخاطبان را به خود جلب کرده باشد. شما هم که عمده مطالب‌تان را به موضوعاتی نظیر جاودانگی و عشق اختصاص داده‌اید و در مطلبی که روی وبلاگ گذاشته‌اید به من و عشقی که راوی به من داشت هیچ اشاره‌ای نکردید! و فقط در نامه‌ی خصوصی به من در این رابطه چیزهایی نوشتید.

چرا؟!

آیا عشق راوی به فانتین (ببخشید فاوستین) از عشق او به من اهمیت بیشتری داشت؟! کدام واقعی‌تر بود؟! مسلماً احساسش نسبت به من واقعی‌تر بود. اصلاً توجیهی ندارد احساسی که او در مورد من به زبان می‌آورد و روی کاغذ ثبت می‌کند این‌گونه مورد بی‌توجهی خوانندگان قرار گیرد. شاید برخی از آنها اصلاً متوجه حضور من هم نشده باشند. از شما انتظار داشتم بخش اصلی مطلب خودتان را به من اختصاص داده باشید. این انتظار بعد از دیدن نامه شما در من ایجاد شد.

همین‌جا تأکید می‌کنم که من نسبت به فاوستین حسادتی ندارم. مطمئنم اگر او می‌توانست از آن ابدیت پوچ خود خارج شود یقه راوی و من را ول نمی‌کرد! راوی در آن لحظه‌های آخر پس از ابراز عشق به وطنش (چون به هر‌حال توجه دارید که دور از وطن در حال مرگ افتاده بود) بلافاصله از من یاد می‌کند و تأکید می‌کند که در نگاه به فاوست (عذر می‌خوام فاوستین) مرا می‌دیده است. مطمئنم که حسرت لحظات آخرش این بوده که چرا عشقش به من را زودتر کشف نکرده است. اگر قبل از به کار بردن ادوات فیلمبرداری مورل به این مکاشفه رسیده بود شاید راه دیگری را انتخاب کرده بود و خودش را به من می‌رساند.

به نظرم وصیت او به کسانی که بعدها درصدد ساختن دستگاهی برای وصل کردن تصاویر جدا از هم برمی‌آیند کاملاً واضح است! درخواست او پیدا کردن من و چسباندن تصاویر او به تصاویر من بوده است چرا که تصاویر او و فاستر (اه همون فاوستین) به هم چسبیده بود!! چه نیازی به درخواست از دیگران که این کار را بکنند!؟؟ اقدام نیکوکارانه‌ای که او از مخاطبین دست‌نوشته‌هایش انتظار داشت پیدا کردن من و راهی برای ورود به بهشت ذهنِ خودآگاهِ من بود. خوشبختانه تو نیمی از این راه را طی کردی. تبریک می‌گویم. تصاویر و فیلم‌هایی از خودم را برایت واتس‌اپ می‌کنم تا نیمه دوم راه را طی کنی.

ارادتمند

الیزا دِ کاراکاس