هابیت یا آنجا و بازگشت دوباره - جی.آر.آر تالکین

اگر به نقاشی‌های روی دیواره غارها توسط انسان‌های نخستین نظر داشته باشیم، می‌توانیم بگوییم اولین جوانه‌های رویش داستان در میان آدمیان با عنصر خیال‌پردازی و فانتزی همراه بوده است. آنها برای تعریف و تحلیل وقایع طبیعی از نیروهای فراطبیعی بهره می‌جستند؛ از شب و روز گرفته تا آمدن باران و... تا بلایای بزرگ طبیعی همه به کمک چنان نیروهایی درک و تحلیل می‌شدند. از این زاویه ژانر ادبیات فانتزی قدمتی طولانی دارد. رمان اما محصول دوران مدرن است و در ابتدای شکل‌گیری خود، به‌خصوص به دنبال بازنمایی و خلق و بازآفرینی «واقعیت» در قالب داستان بود و از این منظر در نقطه مقابل افسانه‌ها و حکایات پیشین قرار می‌گرفت. طبعاً برای خلق رمان هم عنصر خیال‌پردازی نقشی محوری دارد و شاید به خاطر همین وجه مشترک خیلی زود ژانر فانتزی راهش را باز کرد و در همان قرن نوزدهم آثار شاخصی در این گونه ادبی نوشته شد. اما می‌توان گفت یکی از نقاط عطف در روند رمان‌های فانتزی با آثار تالکین در نیمه قرن بیستم نشانه‌گذاری شد.

هابیت اولین اثری است که از این نویسنده به چاپ رسید (1937) هرچند اینک می‌دانیم او از بیست سال قبل در حال نوشتن داستان‌ها و خرده‌روایت‌هایی بود که همگی به نوعی مرتبط با دنیایی بود که او در خیال خود با خلاقیت تمام در حال ساختن و پرداختن آن بود. هابیت اولین داستانی بود که از این آفرینش‌ها منتشر شد و موفقیت آن مقدمه‌ای بود بر زایش اثر سترگ او «ارباب حلقه‌ها».

داستان این کتاب گزارش سفری است ماجراجویانه که در آن یک هابیت به نام «بیل‌بو بگینز» به همراه سیزده دورف و ساحری به نام «گندالف» قدم در راهی می‌گذارند تا در آن قدرت و ثروت از دست رفته‌ی دورف‌ها را بازپس‌بگیرند. سفری که به منزله‌ی پا نهادن در میدان نبرد خیر و شر است....

در ادامه مطلب به داستان بیشتر خواهم پرداخت.

*******

جان رونالد روئل تالکین (1892-1973) نویسنده بریتانیایی، سی و اندی سال در سمت استادی زبان‌شناسی تاریخی در دانشگاه آکسفورد فعالیت کرد. او به ساختن زبان‌های جدید علاقه داشت و در این مسیر طبع‌آزمایی‌هایی زیادی داشت اما مهمترین برساخته‌ی او خلق دنیایی خیالی با همه لوازم آن (اسطوره، تاریخ، جغرافیا، زبان، فرهنگ و...) بود که موفقیت آن تاکنون از لحاظ جذب تعداد مخاطب در قالب کتاب و فیلم و غیره بی‌نظیر یا کم‌نظیر بوده است. هابیت به زبان‌های متعددی ترجمه و خوانده شده است هرچند در ایران فقط حدود شش بار ترجمه شده است!!

.................

مشخصات کتاب من: ترجمه رضا علیزاده، انتشارات روزنه، چاپ هفتم، تیراژ 2000نسخه، قطع جیبی، 432 صفحه.

مطلب دوستمان مهرداد در مورد این کتاب: اینجا

................

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.7 از 5 است.گروه A (نمره در سایت گودریدز 4.3 از مجموع بیش از سه میلیون و هفتصد و پنجاه هزار رای و نمره در آمازون 4.7 )

پ ن 2: این کتاب در لیست‌های مختلف از جمله لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور دارد. توصیه من این است که خیلی خیلی قبل از مرگ خوانده شود!

پ ن 3: کتاب بعدی که در مورد آن خواهم نوشت «اتحادیه ابلهان» اثر جان کندی تول است. برنامه‌های بعدی «ابله محله» اثر کریستیان بوبن (پشت سر هم خوانده شدن این دو کتاب به این اوضاع و احوال بلاهت‌آمیز ارتباطی ندارد) و «پریرا چنین می‌گوید» اثر آنتونیو تابوکی خواهد بود (دیدید ارتباطی نداشت وگرنه «ابله» داستایوسکی را می‌خواندم!).

 جهانی که صلح و آرامش بیشتری داشت

داستان از یک روز صبح در ایام قدیم آغاز می‌شود که به قول راوی جهان در آن زمان در صلح و آرامش به سر می‌برد؛ زمانی که جار و جنجال کمتر بود و سبزی بیشتر... در واقع این شروع نشان می‌دهد نویسنده روند تاریخ را چگونه می‌دیده است. طبعاً با توجه به جنگ مهیب جهانی اول که تازه پشت سر گذاشته شده بود و اروپا آبستن جنگ دیگری بود این نوع نگاه به روند تاریخ (از صلح و آرامش بیشتر به سمت جنگ و تنش بیشتر) امری قابل پیش‌بینی است. اما هرقدر در داستان پیش می‌رویم به نیروهای شروری برمی‌خوریم که نه تنها با خود صلح و آرامش به همراه ندارند بلکه خلاصی از دست آنها شاید فقط به مدد نیروهای فراطبیعی (سحر و جادو و...) ممکن است. فی‌الواقع نبرد خیر و شر از ابتدای خلقت و در طول تاریخ همواره وجود داشته است. پس چگونه می‌توان گفت روند تاریخ از سمت نظم به سمت بی‌نظمی و تنش بیشتر می‌رود؟! یک پاسخ می‌تواند به کیفیت این تنش‌ها و گستردگی آن اشاره کند و در ذیل آن این مطرح گردد که با توجه به متمدن شدن بشر انتظار می‌رفت از دامنه جنگ‌ها کاسته شود و...  برگردیم به داستان... در فضایی که نویسنده خلق می‌کند موجودات خیالی متعدد و بعضاً قدرتمندی در کنار انسان‌ها و دیگران زندگی می‌کنند که طبعاً تضاد منافعی با یکدیگر خواهند داشت اما به طور کلی وضعشان نسبت به زمانی که فقط انسان بر روی این کره خاکی باقی مانده است و دیگر از اژدها و غیره و ذلک خبری نیست، از افسانه‌ها و جن و پری خبری نیست، وضعیت بهتری است.

هابیت، نوجوانان و زندگی

بیل‌بو بگینز چگونه هابیتی است!؟ او از خانواده بگینزهاست که مورد احترام دیگران است. نه به خاطر ثروت بلکه به دلیل اینکه اهل ماجراجویی نیستند. شاید این خصوصیت در ابتدا برای خواننده عجیب باشد. از چنین افرادی کار غیرمنتظره‌ای سر نمی‌زند و حرفی بیان نمی‌کنند که برای دیگران قابل قبول نباشد. در واقع قابل پیش‌بینی بودن به مخاطب آرامش می‌دهد. تقریباً ما آدم‌های بزرگسال ترجیح می‌دهیم با آدم‌هایی قابل پیش‌بینی روبرو شویم. این‌طور نیست؟!

در خانواده مادری بیل‌بو (توک‌ها) افرادی یافت می‌شوند که گاه به سرشان می‌زند به دنبال ماجراجویی بروند و به همین سبب علیرغم ثروتشان چندان مورد احترام نیستند. بیل‌بو چه می‌کند؟! ابتدا علیرغم میل باطنی وارد این ماجراجویی می‌شود اما پس از بازگشت اگرچه مثل سابق مورد احترام نیست و کسی داستان‌هایش را باور نمی‌کند، تا آخر عمر احساس خوشبختی می‌کند.

از این زاویه، داستان این ارزش را رواج می‌دهد: به دنبال رویاها رفتن و ریسک کردن. یک نوجوان می‌تواند این ارزش را خودآگاهانه یا ناخودآگاه از داستان فرا گیرد. اما چرا نوجوان؟! چون به هر حال نوجوان‌ها بیشتر می‌توانند مخاطب این داستان باشند؛ آنها از متعجب شدن و شگفت‌زده شدن لذت بیشتری می‌برند. از طرف دیگر بزرگسالان چندان اهل تصمیم‌گیری‌های پرریسک نیستند و ترجیح می‌دهند به همان روال معمولی که عادت کرده‌اند ادامه دهند و به عبارتی رویاهای خود را فراموش کنند!

برداشت‌ها و برش‌ها

1) فرستاده شدن بیل‌بو به دنبال ماجرا یک لطف است، کاری که گندالف از آن مضایقه نمی‌کند. (ص18)

2) تعریف چیزهای خوبی که آدم داشته و روزهای خوشی که گذرانده است خیلی طول نمی‌کشد و زیاد هم مخاطب را جذب نمی‌کند، اما از چیزهای ناراحت‌کننده و دلهره‌آور و حتی فجیع، قصه خوبی درمی‌آید و... (ص81) این جملاتِ راوی مرا به یاد شروع رمان آناکارنینا انداخت.

3) دنیا از نگاه راوی و نویسنده در زمان‌های دور شگفت‌انگیز بود اما به مرور تغییر می‌کند. این تغییر را در زبان هم می‌توان دید. وقتی بیل‌بو گنجی که اژدها روی آن خوابیده است را می‌بیند حالتی از بهت و شگفت‌زدگی به او دست می‌دهد که در کلام قابل وصف نیست در حالی‌که این حالت قبلاً قابل بیان بوده است.

4) شاید برای نقض بند بالا برخی آدم‌ها و برخی وقایعی که اطراف ما اتفاق می‌افتد به ذهنمان خطور کند. طبعاً نوشیدن ادرار شتر امر شگفت‌انگیزی است! و می‌تواند در صدها سال بعد در قالب یک داستانک فانتزی ظهور نماید.

5) تورین برای مدت زمان محدودی در اثر تماس با گنج دچار تغییرات می‌شود و همین موجب جنگ و هلاکت می‌شود. اژدها هم چنین رویکردی به گنج و طلاها دارد و بدون آنکه استفاده‌ای از آنها ببرد فقط روی آنها می‌خوابد. تصویر ناآشنایی نیست! لذت بردن از این مواهب هنر می‌خواهد؛ هنری که ظرافت‌های خاص خودش را می‌طلبد و کار هرکسی نیست.

6) هیچ شکستی با خودش افتخار به همراه ندارد. به همین خاطر است که ما معمولاً تلاش می‌کنیم بر قامت شکست‌هایمان لباس پیروزی بپوشانیم یا با آبِ تجربه آن را غسل بدهیم.

7) یکی از تم‌های اصلی داستان سعادت و خوشبختی است. چه زمانی دنیا شادتر و انسان‌ها خوشبخت‌تر خواهند بود؟ « اگر خیلی از ماها به خوردن و شادی کردن و ترانه خواندن بیشتر بها می‌دادیم تا اندوختن طلا، آن وقت دنیای ما شادتر از این‌ها بود». این را تورین دم مرگ می‌گوید.

8) از ابتدای آفرینش در قالب داستان و افسانه و شعر گفته شده است که: تاج و تخت نیست پایدار / دل نبندید به قدرت / ماندگار نیست ثروت.  اما گوش شنوایی نیست یا به عبارتی وقتی در مسیری خاص قرار بگیریم گوش‌مان دیگر نمی‌شنود.

9) گاهی پیش می‌آید که دو نفر در مورد موضوعی در حال صحبت با یکدیگر هستند و در میانه صحبتشان کلمه‌ای به زبان می‌آید که ممکن است با تغییراتی به فرد دیگری قابل ارتباط باشد. این فرد سوم اگر بیمار باشد حتماً آن را به خود گرفته و بر اساس آن افکار عجیب و غریبی تولید می‌کند. چرا این را گفتم؟ خواستم بگویم اگر در جایی تحلیل‌هایی دیدید که در آن هابیت و ارباب حلقه‌ها به محافل آن‌چنانی چسبانده شد و تحلیل‌های عجیب و غریب از آن درآورده شد تعجب نکنید! در اوایل جوانی ما اساتیدی در تلویزیون حضور می‌یافتند و از دل تام و جری و سیندرلا فکت‌هایی! بیرون می‌کشیدند که نشان دهند عالم و آدم در پی توطئه برعلیه اعتقادات ما هستند اینجا که اساساً ماجراهایش در سرزمین میانه می‌گذرد و این میانه هم که مستقیم به خاور میانه اشاره دارد و...!!!

10) با توجه به بند بالا این فردی که به واسطه اختراع دستگاه کرونا‌یاب سهم خودش را برای بار چندم از سفره برداشت چندان هم مایه‌ی تعجب نیست!

11) «داستان من در مورد چیزی جز همان جهان داستانی نیست. من از نوشتن ارباب حلقه‌ها مقصود پوشیده‌ای نداشته‌ام. هیچ استعاره و طعنه‌ای در کار نیست. چه از نوع اخلاقی و مذهبی و چه سیاسی و اجتماعی. هیچ ربطی به جنگ‌های هم‌عصرمان ندارد و شخصیت منفی داستان من استعاره‌ای از هیتلر نیست.» این نقل قول از تالکین نشان می‌دهد در تمام دنیا این تیپ مشکلات برداشتی کم و زیاد وجود داشته و دارد.