آنسوی حریم فرشتگان - ادوارد مورگان فورستر

یک خانواده انگلیسی سنتی با نام خانوادگی هریتون را تصور کنید؛ مادری مقتدر که به تمام شئونات خانواده نظارت دارد و در امر تربیت تمام منسوبین به خانواده اهتمام ویژه‌ای دارد تا بر نمای بیرونی خانواده کوچکترین خدشه‌ای(به قول وزیر اسبق آموزش پرورش خطشه‌ای) وارد نشود و همه چیز طبق روال استانداردهای خانواده در انگلستان (انگلستانِ سال‌های ابتدایی قرن بیستم) پیش برود. حالا فرض کنید پسر ارشد خانواده بخواهد با کسی ازدواج کند که با معیارهای مادر نمی‌خواند! طبعاً مادر همه تلاشش را می‌کند تا این وصلت سر نگیرد و پس از سر گرفتن همه تلاشش را می‌کند تا عضو جدید خانواده خودش را مطابق معیارها تغییر دهد. این اتفاقات همگی قبل از شروع داستان رخ داده است و حتی پسر ارشد خانواده پیش از شروع روایت روی در نقاب خاک کشیده است و پس از مرگ او، این خانواده به هر ترتیبی، موفق شده است تا عروس خانواده (لیلیا) را در خانه‌ای در نزدیکی خود اسکان دهد تا بتواند بر تربیت او و نوه‌ی خانواده (ایرما) نظارت کافی داشته باشد.

داستان از جایی آغاز می‌شود که اعضای خانواده برای بدرقه لیلیا به ایستگاه راه‌آهن آمده‌اند. قرار است لیلیا برای سفری یکساله به ایتالیا برود. خانواده از تدارک این سفر اهداف مختلفی دارد: اول اینکه با دور کردن لیلیا از انگلستان رابطه او با مرد جوانی به نام کینگ‌کرافت گسسته و از لکه‌دار شدن اسم خانوادگی جلوگیری می‌شود. دوم اینکه با دور شدن لیلیا، تربیت ایرما به انحصار خانواده درمی‌آید. سوم اینکه در این مسافرت و در همراهی با یک دوشیزه‌ی استاندارد (مطابق معیارهای خانواده) به نام کارولین ممکن است چیزهای مفیدی یاد بگیرد و رفتارش تصحیح شود. و در آخر با دیدن ایتالیا که نه فقط تفرجگاه که به منزله‌ی یک دانشگاه (به عقیده فیلیپ هریتون برادرشوهر لیلیا) محسوب می‌شود  سطح فهم و شعورش بالا برود.

این مسافرت آغاز می‌شود اما جریانات مطابق اهداف از پیش تعیین شده پیش نمی‌رود و مشکلاتی اساسی رخ می‌دهد که همه هریتون‌ها را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد و...

*****

ادوارد مورگان فورستر (1879-1970) نویسنده انگلیسی است که عمده شهرتش به واسطه رمان گذری به هند و کارهایش در زمینه نقد ادبی است. نخستین اثر او همین کتاب است که در سال 1905 و در سن 26 سالگی منتشر شد. از میان 6 رمان و چند مجموعه داستان کوتاه او چهار اثر در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور داشت: گذری به هند، هواردز اند، اتاقی با یک منظره و همین کتاب؛ که البته در ورژن‌های اخیر این لیست، کتاب حاضر از لیست خارج شده است. از آثار معروف او در زمینه رمان و نقد ادبی کتاب «جنبه‌های رمان» است که مجموعه‌ای از سخنرانی‌های او پیرامون رمان در کالج ترینیتی کمبریج می‌باشد.

مشخصات کتاب من: ترجمه شیرین تعاونی، انتشارات نیلوفر، چاپ دوم 1380، تیراژ 2200 نسخه، 241 صفحه.

..................

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.5 از 5 است. گروه A (در سایت گودریدز 3.62 و در سایت آمازون 3.8 )

پ ن 2: کتاب‌های بعدی لولیتا (ناباکف) و بل آمی (گی‌دو مو پاسان) خواهد بود.

 

خروج از سیطره‌ی فرهنگی جامعه

یکی از تم‌های داستان نقد آداب و رسوم قراردادی و سنت‌های اجتماعیِ سفت و سخت و رایج در میان خانواده‌های انگلیسی است و این موضوع با آسان‌گیری و خوش‌باشیِ ایتالیایی‌ها مقایسه می‌شود. شخصیت اصلی داستان،فیلیپ هریتون، فردی تحصیلکرده است که موضوعات و مسائل مختلف را زیر ذره‌بین منطق قرار می‌دهد و به قولی از عقل سلیم برخوردار است؛ او منتقد این آداب و رسوم و روحیات انگلیسی است و اتفاقاً ریشه برخی از عقاید او در این زمینه در سفر به ایتالیا شکل گرفته است. اما همین شخص وقتی در محل زندگی خود قرار می‌گیرد (ساوستونِ لندن) تحت تأثیر همان آداب و رسوم است. این قضیه در مورد کارولین ابوت هم صادق است. این شخصیت‌ها وقتی از محدوده‌ی اقتدار فرهنگی جامعه خارج می‌شوند گویی افکارشان شکوفا می‌گردد و گاه کارشان به طغیان می‌کشد:

من از بطالت، حماقت، اشرافیت، و خرده-ناخودخواهی‌های آن حالم بهم می‌خورد... حس می‌کردم در ساوستون همهٔ عمر مردم مصروف گذشته‌های حقیر در مورد چیزهایی می‌شود که پشیزی برایشان ارزش ندارد، مصروف این می‌شود که مردمی را از خود خشنود کنند که اصلاً دوستشان ندارند؛ حس می‌کردم هیچکس بلد نشده روراست و بی‌غل‌وغش باشد و –از آن هم بدتر- هیچکس یاد نگرفته چطور از زندگی‌اش استفاده کند.

جامعه و سنت‌های دیرپایش به سادگی دچار تغییر و تحول نمی‌شوند. عاقبتِ طغیان هم همیشه خوشایند نیست؛ گاه طغیان‌گران در برابر فشار سنت‌ها خُرد می‌شوند و گاه همچون جوجه‌هایی که پرواز را فرا نگرفته‌اند اسیر چاه یا طوفان می‌گردند. البته همین سرنوشت تلخ موجب می‌شود ریاکاری در جامعه غلیظ و غلیظ‌تر گردد و آدم‌ها اسرارآمیزتر از پیش شوند. اما مگر چه میزان وقت برای زندگی داریم که آن را چنین بگذرانیم!؟

هیچ‌گاه یک عاشق را تهدید مکن!

فیلیپ در ماموریت اول خود و برای جلوگیری از ازدواج لیلیا با جوانک ایتالیایی (جینو) استدلال‌هایی می‌کند که بیشتر بر پایه تفاوت‌های بین دو طرف است. در تحلیل او عشق غایب است اما پیش‌بینی او از اینکه عادت‌های اجتماعی متفاوتِ طرفین خیلی زود آنها را به یکنواختی پیشین که از آن فراری شده‌اند بازمی‌گرداند درست درمی‌آید. اینطور به نظر می‌رسد که گویا او به مقوله عشق اهمیتی نمی‌دهد یا آن را به سخره می‌گیرد اما وقتی فیلیپ در ماموریت دوم با عقاید واقعی کارولین روبرو می‌شود (کارولین هم از سیطره محیط اجتماعی خارج شده است و خودِ واقعی‌اش را نمایان کرده است) احساس می‌کند که عاشق او شده است:

فیلیپ با سیر و سلوک معنوی به منزلگاه عشق رسیده بود: نخستین بار شیفتهٔ طرز فکر، اصالت، و خوبیهای وی شده بود و اکنون این خصوصیات را در یکایک حرکات، و تمامی جزئیات پیکرش بازمی‌یافت. زیبایی‌های ظاهری مادموازل ابوت- از قبیل گیسوان مواج، صدای گوشنواز، و پیکر خوش‌تراش- آخر از همه توجه او را به خود جلب کرده بودند...

نویسنده البته کاری می‌کند که فیلیپ تاوان آن به سخره گرفتن را بدهد! به نظرم اگر این کار را نمی‌کرد داستان از دست می‌رفت.

جایی که فرشتگان از رفتن به آن می‌هراسند

سوالی که تا انتها به دنبال جواب آن بودم این بود که «آنسوی حریم فرشتگان» به چه چیزی اشاره دارد؟ البته جواب مستقیمی از متن کتاب دریافت نکردم (البته جواب مستقیمی اگر بود فاتحه داستان خوانده می‌شد!) لذا کار پسندیده مجاهدت در این زمینه است. در صحنه‌ای از داستان فیلیپ به کارولین نگاه می‌کند که همچون تابلوهای نقاشی سر جینو را بر سینه خود گذاشته و او را تسلا می‌دهد و چنین افکاری از ذهنش عبور می‌کند:

سراسر آن روز مادموازل ابوت بچشم فیلیپ همچون الهه‌ای جلوه کرده بود... دیدگان وی باز و از عطوفتی نامتناهی و ابهتی شکوهمند سرشار بودند، تو گویی مرزهای اندوه و حرمان را تمیز می‌دادند و در فراسوی آن پهنه‌هایی بس باور ناکردنی می‌دیدند...

فیلیپ در یکی از فرازهای پایانی مجدداً چنین به توصیف کارولین می‌پردازد:

این زن در هر موقعیتی یک الهه بود. هیچ عشقی نمی‌توانست وی را خوار و خفیف کند: وی فراسوی خواری و خفت قرار داشت.

قاعدتاً نقطه‌ی مقابل موقعیت فرشتگان، موقعیت انسانی است؛ جایی که خوبی و بدی، کار درست و خطا، غم و شادی و... حضور دارد. طبعاً موقعیت فرشته‌وار نسبت به موقعیت انسانی برتری ندارد اما در افواه عامه آنجا جایی برتر، عاری از گناه و اشتباه و بطور خلاصه جای فوق‌العاده‌ایست! در هر صورت برای من خیلی مفهوم نیست آنسوی حریم فرشتگان دقیقاً کجاست!

وقتی به نام انگلیسی کتاب مراجعه کردم اوضاع کمی متفاوت شد. عنوان اصلی کتاب چنین است:  where angels  fear to tread

یعنی جایی که فرشتگان از رفتن به آن هراس دارند. با عنایت به داستان شاید بتوان گفت آنجا جایی است که مقوله عشق مطرح می‌شود. به احتمال زیاد! اما وقتی متوجه شدم که این عنوان از شعری از الکساندر پوپ گرفته شده است به قول معروف مشکل چندتا شد... چرا که جمله یا بیت کامل پوپ چنین است:

For fools rush in where angels fear to tread

در این صورت حکم عشق و عاشقی چه می‌شود؟! در کل مجاهدت من به جایی نرسید. امیدوارم دوستانی که قبلاً کتاب را خوانده‌اند یا بعدها کتاب را خواهند خواند و گذرشان به این صفحه می‌افتد نظر خود را در این رابطه بنویسند.

ویکی گفتاورد

تاریخ و تجربه به ما می‌آموزند که هیچ رابطه انسانیِ پایداری وجود نداشته و اینگونه مناسبات به اندازه مردمی که آن‌ها را برقرار کرده‌اند ناپایدار بوده‌اند. و اگر بخواهند که دوام کند (طرفین) باید مانند بندبازان مدام در نوسان باشند. اگر پایدار باشد دیگر یک رابطه انسانی نیست بلکه یک عادت اجتماعی است که تکیه بر محتوای آن از عشق به وصلت منتقل شده است.