مرد یخین می‌آید- یوجین اونیل

محل وقوع داستان میخانه‌ای کوچک است در حوالی دهه 1930 در آمریکا... در پرده‌ اول نمایش، اکثر شخصیت‌های اصلی داستان در میخانه نشسته‌اند. در واقع روی صندلی‌هایشان به خواب رفته‌اند. آنها آس‌و‌پاس‌هایی هستند که سالهاست در این میخانه جا خوش کرده‌اند. صاحب این میخانه (هاری هوپ) مردی حدوداً شصت ساله است که از بیست سال قبل و پس از مرگ همسرش از خانه‌اش (همین ساختمان) بیرون نرفته است. وجه اشتراک‌ این آدم‌ها که در همان پرده اول با داستان همگی آنها آشنا می‌شویم این است که خیلی وقت است کشتیِ زندگی‌شان به گِل نشسته‌ است! آنها جمع می‌شوند و از دیروزهای باشکوه خود داستان می‌گویند و با چتربازی، نوشیدنی‌ای به دست می‌آورند و مست می‌کنند و در عالم مستی از فرداهایی چون بهشت دادِ سخن می‌دهند. هاری هر شب اِتمام حجت می‌کند که از فردا این بساط مفت‌خوری را جمع می‌کند وهمه باید بدهی‌های خود را بدهند و همچنین خودش نیز از فردا بیرون می‌رود و... باقی افراد هم برای فردا صبح‌شان اهدافی مشابه دارند و خلاصه اینکه تنور جنبش فرداصبح در این مکان گرم است!

شب آغاز داستان، شبی خاص است چون همه درحالی‌که چُرت می‌زنند به انتظار ورود یکی از دوستان خود به نام "هیکی" هستند. هیکی فروشنده حدوداً پنجاه ساله دوره‌گردی است که ظروف آشپزخانه می‌فروشد و سالی دو بار به این مکان می‌آید و همه‌ی پول خود را صرف مشروب‌خوری دوستان می‌کند. یکی از مواقعی که او طبق برنامه حتماً می‌آید همین ایام است که مصادف با تولد هاری است. هیکی آدمی شوخ و شنگ است و با مسخره‌بازی‌های خود همه را سرِ حال می‌آورد و خلاصه اینکه یوم‌اللهِ سورچرانی آنهاست.

بالاخره صبح سر و کله هیکی پیدا می‌شود اما او این‌بار حضوری متفاوت دارد. او نه‌تنها عرق‌خوری را ترک کرده و به قول خودش به آرامش رسیده است بلکه با احساس و ایفای نقشی پیامبرگونه، می‌خواهد دوستان خودش را نیز به بهشت آرامش رهنمون کند. او در این زمینه به دوستانش چه بشارتی می‌دهد؟ این خوش‌خیالی‌ها باعث عدم آرامش آدم‌هاست. کافیست به خودمان دروغ نگوییم و با فردافردا کردن خودمان را گول نزنیم.

هیکی پیامش را می‌دهد اما نتیجه چه خواهد شد!؟...

*****

یوجین اونیل (1888 – 1953) نمایشنامه‌نویس نامدار آمریکایی و برنده نوبل ادبی سال 1936 و برنده چهار جایزه پولیتزر است. او نمایشنامه‌های زیادی در کارنامه خود دارد؛ "مرد یخین می‌آید" در سال 1939 نگاشته شده است و نسخه سینمایی آن توسط جان فرانکن هایمر در سال 1973 و با مدت زمان 239 دقیقه تولید شده است... به‌گمانم یک واو هم جا نیانداخته است!

این نمایشنامه به طور مشترک توسط بهزاد قادری و یدالله اقاعباسی ترجمه شده است.

مشخصات کتاب من؛ انتشارات سپیده سحر، چاپ اول 1380، قطع پالتویی، 199صفحه، تیراژ 3300 نسخه. 

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.9 از 5 است. (نمره گودریدز 3.96  از مجموع 6611 رای و در آمازون 4.1 است)

پ ن 2: با چیزهایی که در مورد نحوه نگارش "سیر روز در شب" یا "سفر طولانی از روز به شب" (یکی از معروف‌ترین آثارش) خواندم خیلی علاقمند شدم آن کار را هم بخوانم. کاری که در سراسر آن نویسنده گریه کرده باشد باید چیز جالبی باشد.

 

پیامبر و فیلسوف!

تا قبل از ورود بشارت‌دهنده (هیکی) موضوع بشارت اصلاً چیز پنهانی نیست، در واقع بیشتر افراد حاضر به رویاها و امیدهای واهی خود (و به‌ویژه دیگران!) وقوف کامل دارند. راکی (میخانه‌چی و کارمند هاری) داستان را با اشاره به همین مزخرفات روزمره و همیشگی رئیس شروع می‌کند. لاری (آنارشیست سابق و شخصیت فیلسوف نمایش) همان اوایل چنین تحلیلی از وضعیت دوستان حاضر دارد: اون چیزی که همه ما حرومزاده‌های دیوونه رو، چه مست و چه هوشیار، تو زندگی سرپا نگه می‌داره، اون دروغیه که توی امیدهای واهی واسه خودمون می‌سازیم...(ص35) او معتقد است که این آدم‌ها از این طریق ظاهر زندگی خود را حفظ می‌کنند و چنانچه همین امیدهای واهی نیز از آنها گرفته شود دیگر انگیزه‌ای برای ادامه زندگی وجود ندارد.

واکنش دیگران بعد از آمدن هیکی و بیان حرفهایش، با نوعی ناراحتی و نفرت نسبت به او همراه است. او مثل همه پیامبران این تیپی، نوع مهربانی‌اش متفاوت شده است و نمی‌تواند بی‌خیال شود تا یک آدم بدبخت با دروغ سر خودش کلاه بگذارد. او نگاه کردن به آینه و دیدن بدون نقاب خود را یک دوای تلخ توصیف می‌کند. ساکنین میخانه قصد دارند همان کاری که قرار بود فردا صبح انجام بدهند را انجام بدهند اما نه به خاطر حرف‌های هیکی...بلکه چون خودشان همین قصد را داشتند. آنها حرف‌های هیکی را در مورد دیگران صادق می‌دانند اما در مورد خودشان خیر!

آنها بالاخره (در پرده سوم) یکی‌یکی با حالی نزار از میخانه خارج می‌شوندو همان زمان هیکی پیش‌بینی می‌کند که همگی آنها تا شب دوباره برخواهند گشت. شبیه شام آخر مسیح است که پیش‌بینی می‌کند تا فلان زمان مرا انکار می‌کنید! خلاصه اصل مطلب را در بازگشت همه آنها می‌بیند. شاید به عدم آمادگی درونی افراد برای پذیرفتن پیام یا عدم انطباق دنیای بیرون با خواسته‌های درونی آنها اشاره دارد. اگر اینطور است پس اصرارش برای پر دادن این کفترها چیست؟! هدفش به‌زعم خودش این است که کاری کند این آدمها اینقدر با خودشان درگیر نباشند: حالا آزادین که خودتون باشین بی اون که ناچار باشین احساس ندامت یا گناه بکنین یا به خودتون درباره فردایی بهتر دروغ بگین... حالا دیگه فردایی نیست... برای همیشه از شرش خلاص شدین... کشتینش. (ص173)

اینجا دیگر به عهده ماست که بین پیامبر و فیلسوف انتخاب کنیم... از کدام مسیر می‌توان به آرامش رسید.

نکته‌ها و برش‌ها

1)  عنوان کتاب از شوخی‌ هیکی در مورد همسرش وام گرفته شده است. او در هنگام مستی عکس همسرش را به دوستانش نشان می‌داده و گاهی در مورد این‌که همسرش الان با مرد یخین در حال عشقبازی است باصطلاح خودمان شوخیِ ناموسی می‌کرده است! اصطلاح مرد یخین می‌تواند به همین خوشخیالی‌ها و امیدهای واهی اشاره داشته باشد. در واقع همسر هیکی علیرغم همه‌ی مصایبی که در زندگی با هیکی تحمل کرده است همیشه به اصلاح او خوشبین است و هر گندی که هیکی می‌زند به اعتقاد او آخرین گند است و... وقتی هیکی از همسرش و مرد یخین صحبت می‌کند به نوعی به همسرش و پیوندش با این خوش‌خیالی‌ها اشاره می‌کند. به نظرم در انتهای داستان هم شرایط برای بازگشت مرد یخین مهیاست. اگر مرد یخین را کنایه از شناخت افراد از خویشتن بگیریم و اعتراف به مرگ آرمان و آرزوها باز هم انتهای داستان معنادار خواهد بود ولی آن شوخی ناموسی هیکی بی‌معنا می‌شود!

2) مطابق قانونی به نام قانون رینز فروش مشروب در برخی اوقات هفته با مشخصات فیزیکی مکانی که در آن مشروب به فروش می‌رسید مرتبط گردید، بدین ترتیب هتل‌هایی که تعداد اتاق‌های آنها از یک میزانی بیشتر بود امکان فروش مشروب در همه‌ی اوقات شبانه‌روز را داشتند به شرط آنکه مشروب را با غذا سرو می‌کردند. نتیجه آن شد که برخی از مکان‌هایی که چنین شرایطی را نداشتند با اضافه کردن اتاق‌هایی بعضاً صوری و سرو نمایشی غذا مجوز را دریافت کردند و ... این اماکن که به "هتل‌های قانون رینز" معروف شدند به‌مرور به جاهایی بدنام تبدیل شدند. این قضیه یک درس است؛ چگونه یک قانون به وسیله‌ای تبدیل شد در راستای خلاف آن چیزی که تصویب شده بود! انتخاب چنین مکانی برای چنین داستانی هوشمندی نویسنده را نشان می‌دهد.

3) نتیجه بشارت هیکی این است که دیگر مشروب به این آدمها فاز نمی‌دهد و آنها مانند کاپیتان هادوک به دوستشان تورنسل (تن‌تن و پیکاروها) مشکوکند... انگار چیزی درون این مشروب‌ها ریخته است! البته چیزی ریخته نشده است... این درجه ای از هشیاری است که موجب وحشت آنها از زندگی می‌شود و کارهایی که سابق بر این فاز می‌داد دیگر نمی‌دهد!

4) در چند نوبت پاریت (جوانی که مادر آنارشیست خود و گروه آنها را لو داده است) سعی می‌کند کار خودش را با توجه به حرف‌های هیکی توجیه نماید اما هیکی و مایِ خواننده چنین اجازه‌ای را به او نمی دهیم. هیکی معتقد است عمل پاریت هرچه بوده از روی نفرت بوده است. او خیلی به توانایی شناختی خود ایمان دارد و مایِ خواننده نیز چنین احساسی نسبت به او داریم. جذابیت کار این است که ما نیز به همراه خود هیکی در انتهای داستان آن دوای تلخ را مزه‌مزه می‌کنیم. جایی که خود هیکی هم پایش می‌لغزد و در اعترافاتش، پرده از جلوی چشمانش برای لحظاتی کنار می‌رود... در تمام این مدت نتوانسته است متوجه تفاوت عشق و نفرت در وجود خودش بشود... اینجا هم خیلی کوتاه و گذرا چنین کشفی حاصل می‌شود. بسیار کوتاه... به حدی که ممکن است خواننده در خوانش اول متوجه این قضیه نشود!

5) لاری با خودش عهد کرده است تا در جامعه‌ای که حکومتش این است "عضو مفیدی" نباشد. او هیچ کاری نمی‌کند. تنهایی و انزوا را دوست دارد و به فکر آن است که روزی مرگ خواهد رسید و او به آرامش دست خواهد یافت. انگار گور خودش را کنده باشد و بالای گور نشسته و به عدم خیره شده باشد! او تمام تلاشش را می‌کند تا از قضاوت و هر عملی از این دست برکنار بماند و به نظر می‌رسد که در کارش موفق است اما او هم هنگامی که خشم‌اگین سخن می‌گوید، برای لحظاتی از ریل خارج می‌شود و پایش به قضاوت و دادن حکم باز می‌شود. او نمی‌خواست ببیند اما چشمانش باز شد و دید و همین به قول خودش ادامه زندگی‌اش را جهنم خواهد کرد.

6) مصالح ساختمانی یه جامعه آزاد آرمانی باید خود آدما باشند و آدم نمی‌تونه با ملات لای و لجن معبد مرمری بسازه وقتی روح ادمیزاد تو لای و لجن دست و پا می‌زنه، هنوز خیلی مونده به عرش فکر کنه. (ص48)

7) بعد از تمام شدن ماجراها فضا دوباره مهیا می‌شود تا هاری "امید" را به خودش و دیگران تزریق کند و اینجاست که عرق دوباره گیرایی خود را باز می‌یابد.

8) هرگونه تغییر که از برون به فرد تحمیل شود، در صورتی که فرد از درون آمادگی پذیرش آن را نداشته باشد، از جانب آن فرد به نوعی مکانیسم دفاعی منجر می‌شود.

9) ... تو طبیعتاً آدم کم‌بنیه‌ای هستی ولی اگه هر شب قبل از صبحانه یه چتول عرق سگی بخوری و اگر هم بتونی جلو خودت رو بگیری و تن به کار ندی ممکنه صدوبیست سال عمر کنی. هشیاری و کاره که آدما رو جوون‌مرگ می‌کنه (ص88) این البته توسط یکی از شخصیت‌ها و از قول پزشکی الکلی بیان می‌شود. آوردن این بند فقط کارکردی طنزآمیز دارد و بنده هیچ مسئولیتی در قبال بدآموزی آن ندارم!