بلم سنگی ژوزه ساراماگو

"هر آینده‌ای افسانه‌ای است" این جمله را نویسنده به نقل از آلخو کارپنتیه (رمان‌نویس کوبایی) قبل از شروع داستان آورده است و پس از آن شروع به روایت یکی از این افسانه‌ها می‌نماید. همین‌جا لازم است اشاره‌ای بکنم به یکی از سخنان مارکز که می‌فرمود (قریب به مضمون): من در داستانهایم از واقعیت می‌نویسم لیکن واقعیت آمریکای لاتینی چنین شکلی دارد که در نگاه دیگران شبیه افسانه‌هاست! این بخش از اروپا که ساراماگو نیز از آن خطه برخاسته است چندان از آمریکای لاتین دور نیست:

شکافی در کوه‌های پیرنه در مرز اسپانیا و فرانسه رخ می‌دهد و بدین‌ترتیب شبه‌جزیره ایبری که شامل اسپانیا و پرتغال است از اروپا جدا می‌شود. قبل از وقوع این واقعه, اتفاقات و حوادث کوچک اما عجیبی رخ می‌دهد. زنی جوان (ژوانا کاردا) با یک شاخه نارون خطی روی زمین می‌کشد...خطی که پاک نمی‌شود. همزمان با کشیدن این خط, سگ های سِربِر شروع به عوعو می‌کنند و مردم به ترس و وحشت می‌افتند چرا که از قدیم اعتقاد داشتند زوزه این سگها نشانه‌ای از پایان دنیاست و البته این سگها تاکنون چنین صداهایی از خود درنیاورده بودند. همزمان با ژوانا, مردی جوان (ژوآکیم ساسا) در کنار ساحل هوس می‌کند سنگی بزرگ را به داخل دریا بیاندازد اما برخلاف تصورش سنگ به فاصله دورتری به نسبت توانایی‌اش پرتاب می‌شود. همچنین در همان زمان دسته‌ای سار بر فراز سر معلمی جوان (ژوزه آنائیسو) پرواز می‌کند و هرجا که او می‌رود او را همراهی می‌کنند. در همان زمان پیرمردی (پدرو اورسه) از روی صندلی بلند می‌شود و پا بر زمین می‌کوبد و لرزش زمین را زیر پای خود حس می‌کند...لرزشی که دیگران حس نمی‌کنند. در همان زمان زنی جوان (ماریا گوابایرا آریادنه) اقدام به شکافتن جورابی پشمین می‌کند و رشته ای از پشم آبی پدید می‌آید که تمامی ندارد...

این آدمها رفته رفته یکدیگر را پیدا و با هم سفری را آغاز می‌کنند. همانند کل شبه‌جزیره که با جدا شدن از اروپا سفری را در اقیانوس اطلس آغاز می‌کند... درونمایه سفر معمولن حکایت از آن دارد که قرار است با مفاهیمی چون زندگی, دنیا, خودشناسی و... مواجه شویم.

*****

بلم سنگی در واقع اشاره به کل شبه‌جزیره ایبری دارد که همچون قایقی حرکت می‌کند و... یک خلاقیت ویژه از خالق کوری. البته برعکس باید گفت! چون نویسنده فقید پرتغالی برنده نوبل سال 1998 این کتاب را در سال 1986 نوشته است و کوری در سال 1995 منتشر شده است.

من خلاقیت به کار رفته شده در داستان را دوست داشتم. نکات ظریف و نوع نگاه نویسنده به انسان را دوست داشتم اما در بخش‌هایی از داستان کمی روده‌درازی رخ می‌دهد که خواننده‌های عجول و ناصبوری چون من را آزار می‌دهد. راوی سوم‌شخص داستان در جایی اشاره می‌کند که ایجاز فضیلت بی‌چون و چرایی نیست و ضمن تایید اینکه گاهی به‌سبب حرف زیادی چیزهایی از دست می‌رود، ادعایش این است که "از گفتن بیش از آنچه دقیقاً لازم است چه چیزهایی که به دست نیامده" و این دقیقن همان توصیفی است که من می‌خواستم برای کتاب بیاورم: روده‌درازی‌هایی می‌بینیم که گاه چیزهای خوبی از آن بیرون می‌آید و البته گاه آزارنده نیز هست و نمی‌دانم مسئولیت آن را باید به گردن متن اصلی بیاندازیم یا متن ترجمه شده.... این کتاب دو بار ترجمه شده است: مهدی غبرایی با انتشارات هاشمی و کیومرث پارسای با انتشارات علم.

از این نویسنده سه کتاب در لیست 1001 کتاب حضور دارد که این کتاب جزء آنها نیست اما کوری باید می‌بود!

.....

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ ترجمه مهدی غبرایی، انتشارات هاشمی، چاپ سوم 1386، تیراژ 2200 نسخه، 371 صفحه، 5000 تومان.

پ ن 2: بین نوشتن کتاب اول و دوم نویسنده 35 سال وقفه وجود دارد! و اصل کار نویسنده بعد از این وقفه آغاز می‌شود.

پ ن 3: نمره کتاب از نگاه من 3.4 از 5 شد. در سایت گودریدز نمره 3.8 را کسب کرده است.

 

زندگی آی زندگی ...

زندگی چیست؟ معنادار است؟! هدفمند است؟!

با به دنیا آمدن ما زندگی آغاز نمی‌شود و به قول یکی از شخصیت‌های این داستان زندگی ما خیلی بعدتر آغاز می‌شود و چه بسا برای برخی خیلی دیر... و حتا ممکن است اصلن آغاز نشود! حالا این مسئله‌ی شروع زندگی است... مسئله اصلی پایان آن است. پایان آن و کیفیت پایان آن مشخص نیست... مثل همین شکافی که در اروپا رخ داده است؛ چنانچه خودمان را به کنار شکاف برسانیم و به درون آن نگاه کنیم (شکافی که از سطح زمین شروع و انتهایش به نسبت قدرت دید ما نامشخص است) آغاز آن را می‌بینیم و اگر به درون آن بنگریم ممکن است سرمان گیج برود و سقوط کنیم و چنانچه گیج هم نرود قدر مسلم آن است که انتهای شکاف را نخواهیم دید!

حرف نویسنده از نظر من این است که مقصد و هدف زندگی برای ما قابل تشخیص نیست. حواس ما و قوه ادراک ما چنین توانی را ندارد. اما چنین نیازی را حس می‌کنیم.

شاید یکی از اصلی‌ترین کارکرد ادیان و دلیل گسترش و ماندگاری آنها همین پاسخگویی به این نیاز باشد. ادیان برای پیروان‌شان این مسئله را حل می‌کنند که ما در این دنیا چه می‌کنیم و قرار است مقصد انتهایی‌مان کجا باشد. اما خب برای نویسنده‌ای همچون ساراماگو این جواب‌ها از افسانه‌های آمریکای لاتینی هم افسانه‌تر است!! هموست که می‌گوید: عمیقا معتقدم مشکل ما این نیست که خدایی وجود ندارد، مشکل ما مذهب است که بر وجود آن خدا گواهی می‌دهد. من مذاهب را محکوم می‌کنم، تمام مذاهب را ، از این رو که برای بشر زیان‌بارند. این حرف تلخی است، اما کسی باید آن را به زبان آورد.

منطق نویسنده در این زمینه (معنایابی برای زندگی) با توجه به داستان از نگاه من چنین است:

گزاره الف) سفر وقتی معنا دارد که تمامش کنی.

گزاره ب) زندگی سفری است که انتها ندارد.

نتیجه) در جایی که معنایی قابل دستیابی نیست به دنبال معنا نگردیم.

اما طبیعتن زندگی ادامه دارد و توضیح هرچیزی به وقتش پیدا خواهد شد!

نکات متفرقه و تستی

1- اشخاص داستان چرا گرد هم می‌آیند؟ وجه اشتراک آنها چیست؟ اتفاقاتی به طور همزمان برایشان رخ داده است... اتفاقاتی که تفسیر و فهم آنها مشکل است. شاید این‌گونه باشد اما شاید از این همزمانی‌ها برای همه آدمها رخ بدهد. به نظرم رسید وجه اشتراک‌شان خلاص‌شدن آنها از منطق ظاهری است, چیزی که ژوانا کاردا به این اسم نام گذاری می‌کند. وقتی او ژوزه و ژوآکیم را در لیسبون پیدا می‌کند و از آنها می‌خواهد برای دیدن خطی که کشیده‌است همراهش بروند... در انتهای این سفر می‌گوید اگر این همه راه را با من نمی‌آمدید سرخورده می‌شدم چون شما را به عنوان کسانی می‌دیدم که از هر نوع منطق ظاهری در این دنیا فارغ شده‌اید...

2- در طول داستان اشاراتی به تفاوت ایبریایی‌ها با اروپایی‌ها شده است. عمده این تفاوت به نوع نگاه آنها به دنیا است. همسایگان اروپایی آنها، دنیا را تحت دستگاه مختصات دکارتی می‌بینند... همان جمله معروف مارکز در باب واقعیت کارائیبی را به یاد آورید... شبه جزیره ایبری جایگاهش جایی بین اروپا و آمریکای جنوبی است!

3- فرم آوردن دیالوگ‌ها در داستان بدین‌گونه است که جملات پشت سرهم نقل می‌شود و فقط جملات اشخاص متفاوت با یک ویرگول بولد شده از هم جدا می‌شود: بر پایه این شواهد بوده که ما به تحقیق درباره حوادث غیرطبیعی رو آورده‌ایم که در روزهای اخیر اتفاق افتاد, و مال شما یکی از آنهاست، حتماً انداختن سنگی توی آب نمی‌تواند باعث شکافتن قاره‌ای از هم شود, من تمایلی ندارم که سرگرم فلسفه‌بافی‌های بیهوده شوم, اما مگر بین میمونی که بیست میلیون سال پیش از درخت پایین آمده و ساختن بمب هسته‌ای رابطه‌ای می‌بینید ، رابطه دقیقاً در همان بیست میلیون سال نهفته است، جواب خوبی است اما...

 4- نکته جالب شکاف کوچکی است که در جایی از داستان به آن اشاره می‌شود؛ شکاف در بخش جبل‌الطارق! شکاف اول معقول بود چون شبه‌جزیره قرار است از قاره اروپا جدا شود اما چرا جبل الطارق سرجایش مانده است!؟ جستجو کردم و تازه فهمیدم که شهر کوچک جبل‌الطارق که مشرف به تنگه استراتژیک جبل‌الطارق است جزء بریتانیا محسوب می‌شود! (اینجا را بخوانید)

5- فکرش را بکنید که عده‌ای به تصادف عقیده ندارند, در‌صورتی‌که مدام در این جهان به تصادف برمی‌خوریم و به فکر می‌افتیم مبادا منطق اصلی این دنیا تصادف باشد.

6- آن اتفاقات اولیه داستان به اشخاص ربطی ندارد بلکه به لحظه ربط دارد. در یک لحظه اتفاق افتاده است...اتفاقی که در لحظات دیگر رخ نمی دهد و نخواهد داد.

7- شرحی که در جایی از داستان درخصوص سگ های گالیسیایی می‌دهد جالب توجه است: ...گرسنه به دنیا می‌آیند و پس از یک عمر محرومیت, چوب و چماق و سنگ خوردن از گرسنگی می‌میرند, به همین علت است که سگ گالیسیایی دم علم نمی‌کند, بلکه آن را لای پا قایم می‌کند تا جلب توجه نکند, و هر وقت فرصت دست دهد با گاز گرفتن تلافی می‌کند.

8- انسان‌ها از نگاه راوی واجد دانش و قدرت درکی بیش از آنچه که گمان می‌بریم، هستند. منتها دو آفت برای این دانش قابل تصور است: یکی اینکه اغلب وارد حوزه‌ای می‌شوند که صلاحیت آن را ندارند (نه دانش برای‌شان می‌ماند نه عقل) و دوم این‌که گرفتار کسالتباری زندگی روزمره می‌شوند. اگر ازاین گره‌ها خلاص شوند به موجودات شگفت‌انگیزی تبدیل می‌شوند.

9- یکی از درخشان‌ترین قسمت‌های داستان زمانی است که یک ملوان تنها وارد شهر خالی از سکنه لیسبون می‌شود. این بخش معرکه بود.

10- تفسیرتان از این جمله چیست: سفرها مثل نسل‌ها در پی هم می‌آیند و یکی به دیگری اضافه می‌شوند, بین نوه‌ای که بودید و پدربزرگی که خواهید شد, فرقی نمی‌کند چه پدری بوده‌باشید. بنابراین سفر, هرچند بیهوده, لازم است.

11- مردم هر روز دوباره به دنیا می‌آیند, اما می‌توانند تصمیم بگیرند که آیا به زندگی روز پیش ادامه دهند یا زندگی تازه‌ای را در پیش بگیرند ]...[ اما تجربه هم هست ]...[ ولی معمولاً طوری زندگی می‌کنیم که انگار تجربه قبلی را نداشتیم یا فقط آن قسمتی از زندگی را به کار می‌بریم که به ما اجازه می‌دهد به اشتباه خود ادامه دهیم ]...[ شاید تجربه روی هم‌رفته در جامعه تاثیر بیشتری داشته باشد تا افراد, جامعه از تجربه استفاده می‌کند. اما هیچ‌کس نمی‌خواهد, نمی‌داند, یا نمی‌تواند از تجربه شخصی خودش به نحو کامل استفاده کند.(قسمت قرمز شده به نظرم تجربه باشد نه زندگی)

12- ... همه‌چیز این جهان به هم مربوط است, و ما در اینجا می‌پنداریم که قدرت آن را داریم تا به میل خود آنها را از هم جدا یا به هم متصل کنیم, چه اشتباه غم‌انگیزی, بارها و بارها ثابت شده است که به خطا رفته‌ایم, خطی کشیده بر زمین, خیل سارها, سنگی افتاده در آب دریا, یک جوراب پشمی آبی, اما اینها را به کورها نشان داده‌ایم, در گوش کرهایی با قلب‌های سنگی موعظه کرده‌ایم.

13- در باب باورپذیری تخیل به کار رفته در داستان (شوخی که نیست بخشی از یک قاره جدا می‌شود و دقیقن مانند کوری با یک اتفاق عظیم و ویژه روبرو هستیم و در چنین اوضاعی انسان‌ها بیشتر خودشان را می‌شناسند) در یک مصاحبه با مارکز چنین گفتگویی ردوبدل می‌شود:

مصاحبه‌گر: شما وقایع به ظاهر کاملا تخیلی را با چنان جزئیات دقیقی به تصویر می‌کشید که به آنها رنگی از واقعیت می‌دهد. این ویژگی را وامدار روزنامه‌نگاری هستید؟

 مارکز: این یک ترفند ژورنالیستی است که می‌تواند در ادبیات هم کاربرد داشته باشد. اگر بگویید فیل‌ در آسمان پرواز می‌کند، احتمالا کسی حرفتان را باور نخواهد کرد، اما اگر بگویید چهارصد و بیست و پنج فیل در آسمان پرواز می‌کنند، احتمال اینکه حرفتان را بپذیرند، بیشتر خواهد شد!

ساراماگو هم در این داستان به جزئیات به نحوی پرداخته است که خواننده اگر دل بدهد به کار خودش را در بلم سنگی حس خواهد کرد و فیل‌های پرنده را در افق خواهد دید.