قهرمانان و گورها ارنستو ساباتو

راهی که آدم در پیش می‌گیرد تا به خصوصی‌ترین بخش خویشتن‌اش بازگردد همواره دربرگیرنده سفری طولانی است که از راه دیگر مردمان و جهان‌های دیگر می‌گذرد.

*****

"آله‌خاندرا" دختری 19 ساله از خاندانی قدیمی و ساکن بوئنوس‌آیرس است. داستان با یک شوک شروع می‌شود. آله‌خاندرا پدرش را به قتل رسانده و خودش را کشته است و ما گزارش کوتاه پلیس را در این رابطه می‌خوانیم. پس از این گزارش کوتاه نیم صفحه‌ای، بلافاصله با دو تن از شخصیت‌های اصلی داستان روبرو می‌شویم: "مارتین" پسر جوانی است که دو سال قبل از حادثه با آله‌خاندرا برخورد کوتاهی داشته است و این برخورد در ماه‌های منتهی به حادثه به یک رابطه عاشقانه (حداقل از یک سمت) تبدیل شده است. شخصیت دوم، مردی میانسال به نام برونو است که رابطه‌ای خاص با آله‌خاندرا و خانواده‌اش داشته است.

مارتین بعد از حادثه، در یک فضای آکنده از ناامیدی و سرخوردگی، به جنوب کشور رفته و حالا بعد از مدتها به پایتخت بازگشته است و در دیدار با برونو به کنکاش در خاطرات و اتفاقاتی که به آن حادثه منتهی شد می‌پردازد.

داستان در بیشتر مواقع از زاویه دید سوم‌شخص روایت می‌شود. فصل اول با عنوان "اژدها و شاهزاده خانم" به وقایع آشنایی و اوج گرفتن رابطه مارتین و آله‌خاندرا، و فصل دوم با عنوان "چهره‌های نامرئی" به سیر نزولی این رابطه اختصاص دارد. فصل سوم با زاویه دید اول‌شخص از جانب یکی از شخصیت‌های اصلی داستان یعنی "فرناندو" تحت عنوان "گزارش درباره نابینایان" روایت می‌شود که یکی از درخشان‌ترین روایت‌هایی است که من به قلم یک شخصیت پارانوییدی دیده‌ام. فصل آخر با عنوان "خدایی بی‌نام و نشان" یک روایت ترکیبی دارد: در قسمت‌هایی همانند فصل اول، با مارتین و روزهای نزدیک به حادثه همراهیم و در یک بخش، برونو گویی روبروی راوی دانای‌کل داستان نشسته باشد و درونیاتش را بیرون بریزد (آنچنان‌که در محضر روانکاو است) و بخش‌هایی نیز با فونت ایتالیک به روایت یک حادثه‌ی خاص از جنگ‌های داخلی آرژانتین در یک قرن قبل می‌پردازد که حائز اهمیت است (این روایت در فصل اول نیز به نوعی بیان شده بود). عناوین این چهار فصل را ذکر کردم تا بگویم انتخاب عناوین بسیار هوشمندانه صورت پذیرفته است.

نویسنده در مقدمه از دغدغه خودش برای نوشتن نوعی از داستان می‌گوید که به کمک آن خود را از دل‌مشغولی‌هایی که برای خودش هم روشن نیست برهاند و همین موجب شده است راوی با این‌که در عمده داستان به نوعی موضع دانای‌کل را دارد اما دست به قضاوت خاصی نمی‌زند. روشن نبودن دلمشغولی را اگر بگذاریم کنار هدف نویسنده؛ که راه یافتن به دهلیزهای هزارتو و تاریک درون انسان است؛ آن‌گاه از نظر من، ما دو فاکتور خواهیم داشت که می‌تواند گاهی یک رمان را از حیث داستان‌سرایی به مرز سقوط بکشاند و اینجا است که من به‌عنوان خواننده‌ی رمان ذوق‌زده می‌شوم و می‌ایستم و کلاه نداشته‌ام را به احترام این نویسنده فقید آرژانتینی برمی‌دارم و می‌گویم: شاهکار بود، شاهکار! و البته که در این‌گونه موارد هیچ‌چیز اتفاقی نیست!

*******

از ارنستو ساباتو پیش از این تونل (اولین اثر نویسنده) را خوانده بودم که آن هم کار خوبی بود. این کتاب در واقع دومین اثر نویسنده است که این هر دو توسط مصطفی مفیدی ترجمه شده است (گویا در همین ایام نمایشگاهی کتاب سوم ایشان هم به زیور طبع آراسته شده است). اما نکته‌ای که باید اینجا اشاره کنم، نبود این اثر و هیچ‌کدام از سه اثر این نویسنده (که موفق به کسب جایزه سروانتس شده است) در لیست 1001 کتابی است که قبل از مرگ باید خواند؛ گویا تهیه‌کنندگان آن لیست این اثر را برای بعد از مرگ خود کنار گذاشته‌اند تا در آن گوشه تاریک گور با شعف و اشتیاق به مطالعه مشغول شوند!

........................

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ انتشارات نیلوفر، چاپ اول پاییز1384 ، تیراژ 2200 نسخه، 600 صفحه، 5500 تومان.

پ ن 2: نمره من به کتاب 5 از 5 می‌باشد.

پ ن 3: مواردی برای اصلاح؛ در پانویس ص43 تاریخ استقلال آرژانتین اشتباهاً 1910 عنوان شده که سال 1810 صحیح است. و اشکالات تایپی در صفحات 327 و 330 و 441 و 481 و 555 دیده می‌شود. "به‌به" دایی آله‌خاندرا است و در فصل اول چندبار با پسوند عمو معرفی می‌شود.

 

رویکرد نویسنده به انسان

آیا نیروهایی که خارج از اراده ماست و کنترلی بر آن نداریم موجب شکل‌گیری شخصیت و رفتار ما می‌شود یا این‌که انسان‌ها می‌توانند آن چیزی بشوند که آرزویش را دارند؟ (جبرگرایی در برابر انتخاب آزاد)

آیا انسان‌ها محکوم‌اند زندگی فلاکت‌بار و پرتعارض و آشفته‌ای داشته باشند یا اینکه می‌توانند از لحاظ روانی سالم و خوشحال و موجودات کاملی باشند؟ (بدبینی در برابر خوشبینی)

آیا رفتار انسان محصول تجربیات گذشته است یا براساس اهداف و مقاصد آینده توجیه می‌شود؟ (علیت در برابر غایتمندی)

آیا انسان‌ها معمولاً از کاری که انجام می‌دهند و این‌که چرا انجام می‌دهند آگاه‌اند یا این‌که نیروهای ناخودآگاه آنها را به سمت رفتار مورد نظر سوق می‌دهد؟ (خودآگاه در برابر ناخودآگاه)

آیا انسان‌ها عمدتاً تابع فاکتورهای وراثتی هستند یا این‌که شخصیت آنها عمدتاً توسط روابط اجتماعی‌شان شکل می‌گیرد؟ (وراثت در برابر محیط اجتماعی)

ساباتو نظریه‌پرداز نیست، حتا روانشناس هم نیست، حوزه تخصصی‌اش چیز دیگری است (فیزیک)...اما از این داستان مشخص است که چه میزان در این زمینه‌ها تامل کرده است. نویسنده، روان‌رنجوری آله‌خاندرا و دیگر شخصیت‌های اصلی داستان و روان‌پریشی پدرش را استادانه، با دقت و ظرافت توصیف نموده است و علل رفتار‌های آنها را هم با روایت‌هایی که از کودکی این اشخاص و پیشینیان دورشان می‌دهد، ریشه‌یابی می‌کند. او وزنه تاثیرگذار در رفتار شخصیت‌های داستاش را در ناخودآگاه فردی و جمعی جسته است... جایی که معمولاً محدوده‌ای تحت کنترل محسوب نمی‌شود.

از همین زاویه است که "انسان" در نگاه او یک راز است و حالا که قلم به دست دارد (و حتا از زاویه دید دانای‌کل نیز استفاده می‌کند) به این رویکردش وفادار می‌ماند و رازگونگی شخصیت‌های داستانش را پایمال نمی‌کند.

  نقاط قوت داستان

در مورد این داستان خیلی می‌توان حرف زد. به جرئت می‌توان گفت این کتاب قابلیت سرپا نگاه‌داشتن یک وبلاگ به مدت شش ماه را دارد! اما بهتر است که خود شما آنها را کشف و استخراج نمایید و یا حتا بدون کشف لذت ببرید. فقط به صورت کلی برخی وجوه کتاب را که به نظرم قوی بود می‌آورم تا یادم بماند:

1- داستان‌هایی که در اواخرش من به عنوان خواننده دوست ندارم تمام شود و در‌عین‌حال بی‌قرارم بدانم که چه می‌شود در صدر لیست رمان‌های دلخواه من قرار می‌گیرد. این کتاب هم این‌گونه بود. شبی که تمامش کردم, خواب از سرم پرید. داشتم به این فکر می‌کردم چگونه این کار را با من کرد!؟ یاد لیونل مسی افتادم! واقعاً آدم گاهی مثل بوآتنگ کله‌پا می‌شود! خب این‌که هر دو آرژانتینی هستند نقطه شروعی می‌تواند باشد برای کشف این چگونگی!

2- این‌که در طول روایت وجه داستانی رمان آسیب نمی‌بیند نقطه قوت مهمی است.

3- اشخاص داستان بسیار قوی پردازش شده‌اند.

4- فرناندو و جهان ظلمانی خودش! این شخصیت و گزارش اول شخصش یکی از نقاط قوت داستان است که باید به صورت مستقل از بند سوم به آن اشاره کرد. یک بیمار روان‌پریش با قدرت استدلال بالا... که نمونه‌اش را در صفحات درخشان 343 الی 353 می‌توان دید. این قضیه طبعاً منافاتی با اینکه ایشان بیمار است، حرامزاده است، کثافت است ندارد! علل برخی رفتارهایش از لابلای صحبت‌های برونو قابل کشف است مثلاً یونگ معتقد بود بهداشت روانی انسان‌ها وابسته به پذیرش بخش‌های دوست‌نداشتنی وجود آنهاست (سایه) و چنانچه این ویژگی‌ها را نپذیریم، اینها به سمت ناخودآگاه پس زده می‌شوند و آنجا قدرت می‌گیرند و گاه کل شخصیت و روان را تسخیر می‌کند. در مورد فرناندو این قضیه بارز است، جایی‌که در بخش چهارم و در روایت برونو از کودکی و نوجوانی‌شان یاد می‌شود و می‌گوید فرناندو روز به روز به پدرش شبیه‌تر می‌شد و او به دلیل تنفر از پدر زورگویش این ویژگی‌ها را انکار و سرکوب می‌کرد و...

5- سرزمین زادبومی هرکسی کودکی اوست و مادری، خانه‌ای و محبتی... توجه به این نکته در شخصیت پردازی ها از نقاط قوت داستان است. روان‌شناسان به کمبود محبت در دوران کودکی و نقش آن در بروز اضطراب و خصومت پرداخته‌اند.کودک به دلیل احساس درماندگی، ترس از والدین، نیاز به محبت والدین و یا احساس گناه ناشی از نشان دادن خصومت،این حس خصمانه را سرکوب کند و این سرکوب موجب پیدایش اضطراب بنیادین می‌گردد به‌نوعی که فرد احساس می‌کند در دنیای خصمانه، تنها و درمانده است.

6- برونو به عنوان کسی که اکثر جملات و تاملات اساسی از جانب او نقل می‌شود این قابلیت را داشت که به سمت یک انسان کامل بودن بلغزد! اما آنجایی‌که گویی جلوی راوی داستان می‌نشیند و مستقیم سخن می‌گوید گوشه‌هایی از گره‌های روانیش را به نمایش می‌گذارد. این از نقاط قوت رمان است. (به این توجه کنید که چرا در صفحات 501 و 502 چندین و چند‌بار به اتفاقات تصادفی اشاره می‌کند)

7- بوئنوس‌آیرس و خیابان‌هایش و نام آنها... و به خصوص آن شعر بورخس با عنوان اینجا بوئنوس‌آیرس است از نقاط قوت داستان است. نام‌های سرشار از پژواک‌های اسرارآمیز.

8- پایبندی نویسنده به نوع رویکردش به انسان در قالب داستان. رازآلود ماندن برخی نکات فرعی از این منظر قابل ستایش است.

9- عناوین فصل‌ها معرکه است. دلیل انتخاب عناوین فصل اول و دوم و چهارم را در پست‌های قبلی گذاشته‌ام. 

10- اشارات هوشمندانه به کتاب قبلی نویسنده یعنی تونل.

11- تعمق در مفاهیمی چون امید، عشق، حقیقت، هنر، شادی، خواب و رویا، روح و تن، خاطره و... و... و بیان مطلوب آنها در قالب رمان.

12- لینک مناسب بخش‌های مرتبط با جنگ‌های داخلی یک قرن قبل با روایت‌های زمان حال (به‌عنوان نمونه به قضیه برج در معراج فرناندو و برج در ذهن ستوان الموس توجه کنید. یا حرکت مارتین به سمت جنوب به موازات حرکت همراهان ژنرال به سمت شمال)

13- هورتنسیا پاث و نوع و کیفیت حضورش در داستان.

14- پایان‌بندی خوب... واقعاً هرچه به پایان می‌رسیدم نگران نحوه پایان‌بندی بودم.

15- آنچه می ماند فقط خاطره است، خاطره‌ای مبهم، که با گذشت هر روز مبهم‌تر می‌شود.