روباه - دیوید هربرت لارنس

چند وقت پیش یکی از آشنایان در مورد گربه‌ای که در انباری باغشان زایمان کرده صحبت می‌کرد و اینکه چند روز بعد روباهی به سروقت بچه‌ها آمده و.... در واقع روباه مورد نظر به حکم غریزه جان بچه‌گربه‌هایی که در محدوده او اضافه شده بودند گرفته است. من هرچه فکر کردم متوجه نشدم واقعاً آن گربه‌ها چه خطری برای قلمرو او داشتند و چه چیز از روباه کم می‌کردند و اینکه روباه پس از این عملیات چه چیزی اضافه‌تر دارد!  

******

«معمولاً، دو دختر را به نام خانوادگی‌شان می‌شناختند، بنفورد و مارچ. مزرعه را با هم گرفته بودند و قصد داشتند همه کارها را خودشان انجام دهند: یعنی، می‌خواستند مرغداری کنند، از فروش طیور اموراتشان را بگذرانند، و در کنارش ماده گاوی نگه دارند، و یک یا دو چهارپای دیگر هم پرورش بدهند. متأسفانه، اوضاع بر وفق مرادشان نشد.»

پاراگراف ابتدایی داستان مرزهای داستان را تقریباً روشن می‌کند. این دو دوست رویای خود را با خرید مزرعه عملی کرده‌اند تا روی پای خویش بایستند، بیشترِ پول خرید را بنفورد که پدرش تاجر است پرداخت کرده و در مقابل فعالیت‌های اجرایی مزرعه را مارچ که قوی‌بنیه‌تر است و دوره‌های نجاری را دیده است انجام می‌دهد. در ابتدای کار پدربزرگ بنفورد که تجاربی در این زمینه دارد همراه آنهاست اما او خیلی زود از دنیا می‌رود و دخترها خیلی زود از خیر نگهداری چهارپایان گذشته و حوزه فعالیت خود را محدود به نگهداری ماکیان می‌کنند. آنها در آغاز داستان علیرغم تمام کم‌وکاستی‌ها مشغول زندگی روزمره خود هستند. یکی از مشکلات آنها روباهی است که گاه و بیگاه به مرغداری آنها می‌زند.

این موقعیت تقریباً پایدار با ورود پسر جوانی از تعادل خارج می‌شود. «هنری» سربازی است که در ایام مرخصی به مزرعه پدربزرگش آمده و با مالکین جدیدِ آن مواجه می‌شود و سپس با تعارف دخترها، در آنجا اتراق می‌کند و...

لارنس در این داستان کوتاه تبحر خود را در نمایش دادن ترکیبی از عواطف انسانی و غرایز حیوانی در شخصیت‌های داستانش نشان می‌دهد. شخصیت‌هایی که گرفتار نوعی جبر غریزی می‌شوند. این رمان کوتاه از دیدگاه سوم‌شخص دانای کل روایت شده است و بزعم من قدرتمند آغاز و کم‌توان به پایان می‌رسد. در ادامه مطلب بیشتر در مورد آن خواهم نوشت.

******

دیوید هربرت لارنس (1885-1930) زندگی پرفراز و نشیب و البته کوتاهی داشت. پدرش یک معدنچی و مادرش معلم بود. عمدتاً با بیماری‌های ذات‌الریه و آنفولانزا و سل دست و پنجه نرم می‌کرد و سر آخر بر همین نمط خیلی زود روی در نقاب خاک نهاد. در زمان مرگ شهرت او نزد عوام بیشتر چیزی شبیه به یک نویسنده پورنوگرافی بود اما به هرحال بودند کسانی مثل ادوارد مورگان فورستر که او را در همان زمان «بزرگترین رمان‌نویس نسل ما» خطاب کردند.

پس از «زنی که گریخت» این دومین اثری است که از ایشان می‌خوانم ومتاسفانه هیچکدام جزء شاهکارهای او محسوب نمی‌شوند! در این دو اثری که من خواندم نویسنده بیشتر به پسری خجالتی می‌ماند تا آنچه که صد سال قبل به آن شهرت داشت! شاهکارهای او که در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور دارند عبارتند از: پسران و عشاق (1913)، رنگین کمان (1915)، زنان عاشق (1920) و عاشق لیدی چاترلی (1928).

روباه در سال 1922 نوشته شده است و تا سال 2006 در این لیست هزار و یک کتابی حضور داشت اما به همراه دو اثر دیگر ایشان خارج شد تا جا برای آثار غیر انگلیسی‌زبان در این لیست اندکی باز شود.

............

مشخصات کتاب من: ترجمه کاوه میرعباسی، نشر باغ نو، چاپ اول 1382، شمارگان 3300نسخه، 104 صفحه.

............

پ ن 1: نمره من به داستان 3.3 از 5 است. گروه A ( نمره در گودریدز 3.42 نمره در آمازون 3.7)

پ ن 2: مطلب کوتاهی درباره نویسنده: اینجا

پ ن 3: چند سال قبل مستندی در مورد زندگی این نویسنده دیدم. فکر کنم کاری بود که سی چهل سال قبل توسط شبکه بی.بی.سی در یک مجموعه مستند در مورد نویسندگان و شاعران انگلیسی ساخته شده بود. حدود بیست قسمت از آن را داشتم و دیدم. نکته جالب برایم این بود که خانه‌هایی که این بزرگان در صد، صد و پنجاه سال قبل زندگی می‌کردند همگی موجود بودند. یا به صورت موزه و یا در حال استفاده شخصی! این‌گونه هم نبود که خانه‌ی مورد نظر با خانه‌های اطراف متفاوت باشد... در این فاصله خانه‌های ما چند نوبت کوبیده و از نو ساخته شده است و باز هم دقیق که نگاه می‌کنیم کلنگی است! آن مجموعه را به علاقمندان شدیداً توصیه می‌کنم.

پ ن 4: کتاب بعدی که در مورد آن خواهم نوشت «کشتن موش در یکشمبه» اثر امریک پرسبرگر است. پس از آن به سراغ کتاب «فداکاری مظنون X» اثر کیگو هیگاشینو خواهم رفت.

 

کاین کارخانه‌ایست که تغییر می‌کنند!

صد سال از زمان نگارش داستانهای لارنس می‌گذرد و زمانه بسیار عوض شده است اما علیرغم تغییرات گسترده بیرونی، درون انسانها خیلی تفاوت نکرده است. برای اینکه توضیح واضحات نداده باشم به عنوان نمونه به صفحه ابتدایی داستان اشاره می‌کنم؛ جایی‌که نویسنده شخصیت‌های اصلی داستانش را اینگونه معرفی می‌کند: «هیچکدام‌شان خیلی جوان نبودند: یعنی تا مرز سی سالگی فاصله زیادی نداشتند.»

البته بلافاصله می‌گوید «قدر مسلم، پیر هم به حساب نمی‌آمدند!» که بیشتر موجب خنده ما می‌شود. زمانه خیلی عوض شده است هرچند هنوز جاهایی در گوشه کنار سرزمین خودمان هنوز هم این جملات خنده‌دار نشده است!

اما شاهدم برای اینکه درون خیلی متفاوت نشده این است که نوع مواجهه مارچ با هنری و کنار گذاشته شدن عقل و منطق و غریزی عمل کردن در این مواجهه به هیچ وجه برای ما غریبه نیست. نوع نگاه هنری به مارچ در انتهای داستان و اینکه انتظار دارد زن تن به دریای محبت مرد بدهد و خود را در وجود او کاملاً غرق کرده و وجود مستقلی نداشته باشد، هم نگاه غریبی نیست. چیزهایی از این دست یا تغییرناپذیرند (همانند جبری که غریزه جنسی بر انسان وارد می‌کند) یا به سختی تغییر می‌یابند (همانند عقاید مردسالارانه).

نویسنده در زمان خودش بابت نوع بیان صحنه‌های ارتباط زنان و مردان در داستانهایش بسیار تحت فشار قرار گرفته بود و عملاً مجبور به ترک انگلستان شد. برخی آثارش تا مدتها اجازه چاپ نداشتند و در میان خاص و عام به ارائه توصیفات پورنوگرافیک شهرت داشت. در بالاتر اشاره کردم که در این دو اثری که از این نویسنده خواندم نشانه‌ای از این شهرت ندیدم و این بیش از آن که به سانسور ارتباط داشته باشد با تغییر زمانه مرتبط است.

به مَأمَنی رو و فرصت شِمُر غنیمتِ وقت!

ترسیم شرایط زمان-مکان روایت اهمیت بسزایی دارد. در بخشی از داستان بنفورد با دوچرخه عازم دهکده می‌شود تا چیزهایی برای پذیرایی از مهمان خریداری کند که در آنجا راوی می‌گوید در سال 1918 آذوقه کم بود و این نشان می‌دهد که داستان از لحاظ زمانی در انتهای جنگ اول جهانی و یا کمی پس از آن جریان دارد. آثار و تبعات جنگ در برخی سطور و بین سطور خودش را نمایان می‌کند. با اینکه دامنه جنگ اول هیچگاه به نزدیکی مکان داستان (موقعیتی روستایی در انگلستان) نرسید اما تبعات آن نظیر تورم در اثر کاهش ارزش پول ملی، کمبود مواد غذایی، بیماری، کمبود نیروی کار، ترس و احساس عدم امنیت و... توسط خواننده قابل دریافت است. جنگ اگرچه پدیده‌ای منفی است اما گاه در میان تبعاتش یکی دو اثر مثبت قابل احصاء است! مثلاً در این داستان می‌بینیم که دو دختر اقدام به زندگی در مزرعه و به‌نوعی کار و زندگی مستقلانه کرده‌اند. طبعاً شرایط جنگی و اعزام مردان به جبهه‌های حق علیه باطل (در آن حجم وسیعی که جنگ اول داشت) یک فرصت تاریخی برای زنان بود. فرصتی که آنها توانستند از زیر سایه مردان خارج شده و در قدم اول از لحاظ اقتصادی به نوعی استقلال دست یابند. همانطور که می‌دانیم این قدم ابتدایی بود و در واقع زنان در فاصله بین دو جنگ در ممالک اروپایی توانستند حتی تا مرحله کسب حق رأی و فعالیت سیاسی (که حوزه‌ی اختصاصی مردان تا آن زمان بود) پیش بروند.

روبهِ پُر فریبِ حیلت‌ساز!؟

ما انتظاری که از روباه داریم مکار بودن است. یعنی با دیدن عنوان کتاب پیش از آغاز داستان ما انتظار داریم با شخصیتی که بخواهد با حیله‌گری به مقصود خود برسد، روبرو شویم. از آنجایی که هنری و روباه در داستان مترادف هم انگاشته می‌شوند چنین رفتاری را از هنری انتظار داریم. او کمی پس از ورودش به مزرعه چنین وجهی را از خود نشان می‌دهد. فکر مکارانه‌ای به سرش می‌زند تا به نوعی صاحب مزرعه بشود. راهی که به ذهنش می‌رسد ازدواج با مارچ است ولذا تصمیم می‌گیرد آهسته و زیرکانه به شکارش نزدیک شود (ص31) اما خیلی زود (چند ساعت بعد از لحاظ زمانی و چند سطر بعد از لحاظ روایی!) ناگهان موضوع را مستقیماً با سوژه در میان می‌گذارد و از او درخواست ازدواج می‌کند(ص32). خواننده می‌ماند که این چطور نزدیک شدن آهسته و زیرکانه‌ایست!

عجیب اینکه پس از آن ما دیگر به عنوان خواننده اثری از مکر و حیله‌گری نمی‌بینیم و فقط یک مثلث عشق و نفرت قابل رویت است: نفرت متقابل بنفورد و هنری و تمایلی دوطرفه بین هنری و مارچ. در انتها هم هیچ صحبتی از هدف اولیه (تصاحب مزرعه) به میان نمی‌آید و هنری فقط از اینکه می‌بیند همسرش خیلی احساس خوشبختی نمی‌کند نگران است! همین نگرانی انتهایی نشان می‌دهد هنری چندان در مواجهه با مارچ غیرصادقانه عمل نکرده است.

یعنی بحث مکر و حیله کلاً به کناری نهاده می‌شود کانه شاید از ابتدا هم مطرح نبوده است بنحوی که من کنجکاو شدم و به متن انگلیسی مراجعه کردم. فکری که به ذهن هنری می‌رسد با قید shrewdly توضیح داده می‌شود که شاید «زیرکانه» یا «هوشمندانه» معادل بهتری باشد تا «مکارانه». البته من تخصصی در زمینه ترجمه ندارم (همین‌جا باید عرض کنم که به نظرم در کل این کتاب ترجمه خوبی دارد) و صرفاً به عنوان خواننده به ذهنم رسید شاید از این زاویه بزعم خودم داستان را از خطر نجات بدهم!! نجات از این نظر که گویی نویسنده پس از این صحنه روباه‌صفتی هنری را فراموش کرده و تا انتها او را فردی صادق در احساسش نسبت به مارچ نشان می‌دهد. کار درستی هم می‌کند چرا که اساساً قضیه مکر محور داستان نیست و اگر در این راه قدم برمی‌داشت کاملاً داستان دیگری می‌شد با سطحی وحشتناک پایین‌تر. محور داستان بزعم من غریزه است و ورود یک مرد به رابطه دوستانه دو زن و تأثیر کشش غریزی حاصل از این ورود، بر رابطه و حالت پایدار قبلی و نتایجی که پس از آن به بار می‌‌آورد. به همین دلیل واقعاً نیازی به پررنگ‌کردن حیله‌گری نیست و نویسنده هم چنین کاری نمی‌کند.  

اما هنوز این سوال قابل طرح است که چرا عنوان داستان می‌شود روباه؟! اینجا من بیشتر به یاد آن روباهی که بچه‌گربه‌ها را کشته بود افتادم و برای همین ابتدای مطلب آن را نقل کردم! انگار هنری بعد از ورود به قلمروی سابق خود به صورت غریزی باید بر مارچ که دختری مستقل و قدرتمند به نظر می‌رسد مسلط می‌شد.

برق یمانی بجست باد بهاری بخاست!

در میان سه شخصیت اصلی داستان شخصی که ضعیف‌تر از دو نفر دیگر به نظر می‌رسد کدام است؟! احتمالاً نظرتان بنفورد است. او از لحاظ جثه نحیف است، کوتاه‌تر است، گویی بیمار است و حتی از لحاظ روحی هم به مارچ وابستگی دارد. لذا همه اینها را کنار هم بگذاریم به نظر می‌رسد او ضعیف‌ترین فرد در این مثلث است. او حتی از بد حادثه به طرزی ناباورانه (و حتی ساده‌‎لوحانه!) از دنیا می‌رود.

با همه‌ی اینها من او را قوی‌تر از دو ضلع دیگر می‌دانم! چون به نظرم رسید او در روابطش کمتر از دو فرد دیگر تحت تأثیر غریزه، فکر و عمل می‌کند. مارچ همانند اسمش (ماه آغازین فصل بهار)، گویی با بیدار شدن غریزه، کاملاً از تعادل خارج شده است. او به حکم غریزه نهایتاً از استقلال و آزادی خود چشم می‌پوشد و حتی می‌توانم به شوخی بگویم به ج.ا. سلام می‌دهد. البته موقعیت مارچ واقعاً ویژه است و نمی‌توان بر او خرده گرفت؛ آن روباهی که بچه گربه‌ها را کشت به یاد بیاورید! انسان‌ها هیچگاه نمی‌توانند برخی محدودیت‌های ناشی از انسان بودنشان را کنار بگذارند و مستقل از آنها زندگی کنند.

عارفان را همه در شرب مدام اندازد!

نوع به پایان رساندن داستان را دوست نداشتم و بیشتر احساس کردم نویسنده جهتِ افتادن درخت را دستکاری کرده تا زودتر کار را تمام کند! مشکلی نیست، او در محدوده داستانش قادر متعال است اما کاش راوی را وانمی‌داشت تا آن‌گونه همچون پیامبران، واکاوی خالق را به ما ابلاغ کند و در این مسیر میکروفون را به دست گرفته و روی پله‌ی بالایی منبر بنشیند.

فارغ از این مسئله که در نمره‌ی نهایی تأثیر گذاشته است باید گفت زندگی یک چالش مداوم است و بعد از هر پیچ، مناظری جدید پیش روی ما قرار می‌گیرد. هنری پس از تصاحب مارچ باز هم احساس ناکامی می‌کند چون با مسئله یا مسائل جدیدی روبرو شده است. از آن مسائلی که عقاب بر سر آن پر بریزد!

انشاءالله که مهاجرت به کانادا راه حل این مسئله بوده باشد! البته که من بعید می‌دانم.