کشتن مرغ مینا - هارپر لی

«وقتی که برادرم جیم تقریباً سیزده‌ساله بود، دستش از ناحیه آرنج به سختی شکست.» داستان با این جمله آغاز می‌شود و راوی در ادامه بیان می‌کند که سالها بعد از این حادثه، گاهی در صحبت با برادرش معتقد بوده که ماجراهای خانواده یوئل به این حادثه منجر شده است اما برادرش ریشه قضیه را به وقایع دو سه سال قبل از آن ارتباط می‌دهد. راوی معتقد است با این سبک استدلال، ریشه‌های حادثه را باید در قرن نوزدهم جستجو کنند! او نهایتاً با شرح مختصری از ورود جد بزرگش به این منطقه در ایالت آلاباما و پایه‌گذاری سکونت‌گاهی که بعدها به شهر کوچکی به نام «می‌کمب» تبدیل شد آغاز می‌کند و ظرف سه چهار صفحه از لحاظ زمانی به جایی می‌رسد که مورد نظر برادرش بود؛ یعنی اوایل دهه 1930 و زمانی که او شش‌ساله و برادرش ده‌ساله است. پدر آنها «آتیکوس فینچ» که به حرفه وکالت مشغول است، شخصیتی شرافتمند و مورد اعتماد در شهر محسوب می‌شود که همواره او را به عنوان نماینده در انجمن ایالتی انتخاب می‌کنند. همسر آتیکوس خیلی زود از دنیا رفته است و او به همراه دو فرزندش و خانم سیاه‌پوستی که آشپز آنهاست روزگار را می‌گذرانند. در جایی از داستان، پدر دفاع از جوان سیاه‌پوستی را به عهده می‌گیرد که متهم به تجاوز به دختری سفیدپوست است. این شهر کوچک در حالت عادی آکنده از نشانه‌های تعصب و تبعیض است ولذا دور از ذهن نیست که در چنین فضایی این خانواده به دلیل تصمیم آتیکوس برای دفاع از یک متهم سیاه‌پوست تحت فشار افکار عمومی قرار بگیرند و...

*****

ما در مقابل پدیده‌های تاریخیِ تبعیض، عموماً موضعی همدلانه با طرف مظلوم داریم. در واقع کمتر کسی پیدا می‌شود که با موضوعاتی نظیر آنچه که بر سیاه‌پوستان در آفریقای جنوبی، بر سرخپوستان و سیاه‌پوستان در آمریکا، یا بر یهودیان در زمان هیتلر گذشته است، مواجه شود (در قالب داستان و فیلم یا  کتاب تحلیلی و گزارشی و...) و طرف ظالم را تقبیح نکند. با این حساب آیا می‌توان نتیجه گرفت بشر به توفیقات بزرگی در این زمینه دست یافته است!؟ قطعاً خیر! داشتن مواضع پاستوریزه در قبال موضوعات تاریخی، هنر یا مجاهدتی نیست که بتوانیم به آن ببالیم بلکه هنر آن است که در زندگی روزمره خودمان و وقایعی که در زمان حال و دور و بر خودمان رخ می‌دهد موضع و رفتار معقولانه داشته باشیم. اگر افکار و رفتار خودمان را بسنجیم و انصاف و احساس هم داشته باشیم احتمالاً گاهی به حال خود گریه خواهیم کرد!

در ادامه مطلب بیشتر در مورد تعصب و تبعیض خواهم نوشت.

*****

«نلی هارپر لی» (1926-2016) در مونروویل ایالت آلاباما، از ایالات جنوبی آمریکا به دنیا آمد. پدرش وکیلی برجسته بود و خودش نیز در رشته حقوق تحصیل کرد و تا پیش از نوشتن این کتاب در یک شرکت هواپیمایی مشغول به کار بود. این کتاب به محض انتشار (در سال 1960) بسیار مورد توجه واقع شد و جایزه پولیتزر را نیز برای او به ارمغان آورد. دو سال بعد فیلمی بر اساس این رمان توسط رابرت مالیگن ساخته شد که یکی از فیلم‌های محبوب تاریخ سینمای هالیوود است و گریگوری پک نیز در نقش آتیکوس موفق به دریافت جایزه اسکار شد.

«کشتن مرغ مینا» یکی از پرفروش‌های تاریخ رمان است و به زبانهای متعددی ترجمه و چاپ شده و می‌شود. پس از موفقیت‌های این اثر، کتاب دیگری از این نویسنده منتشر نشد تا اینکه یک سال قبل از مرگ، زمانی که در آسایشگاه سالمندان بستری بود، وکیلش از پیدا شدن دست‌نویسی از یک رمان به نام «برو و دیدبانی بگمار» خبر داد. این کتاب اواسط دهه 1950 نوشته شده و وقایعش مربوط به بیست سال بعد از وقایع کشتن مرغ میناست.

مشخصات کتاب من: ترجمه فخرالدین میررمضانی، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم 1393، 414صفحه، تیراژ 2000نسخه.   

....................................

پ ن 1: نمره من به کتاب 4 از 5 است. گروه A. (نمره در گودریدز 4.27 با بیش از 4 میلیون رای! که در نوع خود یک رکورد است آن هم برای کتابی که سالها قبل از ظهور اینترنت و سایت گودریدز چاپ شده است. نمره در سایت آمازون 4.8 )

پ ن 2: در کتابخانه ملی می‌توان نام دو مترجم دیگر را برای این کتاب دید اما همه چاپ‌هایی که انتشارات مختلف از این کتاب روانه بازار کرده‌اند مربوط به ترجمه آقای میررمضانی است. ترجمه خوبی است اما نیاز به یک ویرایش سبک دارد.

پ ن 3: کتاب بعدی «مداد نجار» اثر مانوئل ریباس خواهد بود.

پ ن 4: مطابق جمع‌بندی آرای انتخابات کتابهای بعدی به ترتیب «مرحوم ماتیا پاسکال» و «صدای افتادن اشیاء» خواهد بود.

  

نژاد و نژادپرستی

باور غلطی در میان مردم رواج دارد که انگار می‌توان انسان‌ها را بر اساس مشخصات فیزیکی و تفاوت ساختمان بدنی تحت عنوان «نژاد» طبقه‌بندی کرد و به اعضای هر طبقه به صورت عام برخی صفات و خصوصیات شخصیتی و رفتاری را نسبت داد. برخی که پا را از این هم فراتر می‌گذارند و از برتری این بر آن دم می‌زنند یا لااقل در ذهنشان چنین چیزی جریان دارد.

ما عموماً نژاد را با ملت که گروهی سیاسی (مشخص شده با مرزهای سیاسی) است اشتباه می‌گیریم و گاهی هم این مفهوم را با «زبان» درهم‌می‌آمیزیم و از سامی و آریایی و... صحبت می‌کنیم که گروه‌های زبانی محسوب می‌شوند. گاهی از «نژاد یهود» صحبت می‌کنیم که داخل آن می‌توان نمونه‌هایی از همه انواع دیگر (چه بر اساس رنگ پوست چه بر اساس شکل جمجمه و...) یافت. علاوه بر این فکر می‌کنیم که تفاوت‌های بدنی موجود منجر و منتج به خصایص اخلاقی، روانی و... حتی بهره هوشی می‌گردد درحالیکه اغلب این گفته‌ها پایه و اساس علمی ندارد. اما چرا کماکان در میان عموم مردم هنوز کاربرد دارد؟ چرا وقتی مردم عموماً در موقعیتی مشابه دادگاه توصیف شده در این داستان قرار می‌گیرند علیرغم محرز بودن حقیقت دوست دارند بر عقاید قبلی خود باقی بمانند؟! برای رسیدن به پاسخ این سوال باید به اصطلاحات تعصب و تبعیض گریزی بزنیم.

تعصب و گریزی به جامعه‌شناسی گیدنز

گیدنز در کتاب مستطاب خود «جامعه‌شناسی»، چنین می‌گوید: «تعصب (prejudice) به عقاید یا نگرشهای اعضای یک گروه درباره‌ی گروهی دیگر اطلاق می‌شود... تعصب متضمن داشتن عقاید از پیش تصور شده درباره‌ی یک فرد یا گروه است که اغلب بر مبنای شنیده‌هاست نه مدارک و شواهد مستقیم، عقایدی که حتی به رغم اطلاعات جدید، در برابر تغییر مقاوم‌اند.»

از نظر او برخی افراد در فرایند اجتماعی شدن اولیه مستعد دریافت این تفکرات قالبی (stereotype) هستند. او به تحقیق مشهور تئودور آدورنو و همکارانش در سال 1940 در آمریکا اشاره می‌کند. در آنجا به گونه‌ای شخصیت تحت عنوان «شخصیت اقتدارطلب» اشاره می‌شود:

«افرادی که دارای شخصیت اقتدارطلب هستند معمولاً بسیار همرنگ با جماعت و دنباله‌رو هستند، در برابر کسانی که به عنوان مافوق خود در نظر می‌گیرند تسلیم‌اند و نسبت به افراد پایین‌تر از خود بی‌اعتنا. این گونه افراد از نظر نگرشهای مذهبی و جنسی خود نیز بسیار متعصب هستند... ویژگیهای شخصیت اقتدارطلب از یک الگوی پرورش ناشی می‌شود که در آن پدر و مادر نمی‌توانند محبت مستقیم نسبت به کودکان خود ابراز کنند، و خود را دور نگاه می‌دارند و انضباط‌طلب هستند. فردی که این گونه پرورش می‌یابد از اضطراباتی رنج می‌برد که تنها می‌تواند با اتخاذ شیوه‌ی نگرشی خشک و انعطاف‌ناپذیر کنترل شود. این گونه افراد از رویارویی با وضعیتهای مبهم ناتوان هستند، و ناهمسازیها را نادیده گرفته، به شیوه‌ای شدیداً قالبی فکر می‌کنند.»

در واقع وقتی ناتوان از درک علل اضطراب خود هستیم (تعارف که نداریم!) به دنبال بلاگردانی برای فروریختن خشم خود بر سر آن می‌گردیم. بدبختانه وقتی این پیش‌فرض‌ها و نگرش‌ها نهادینه می‌شود به سختی می‌توان آن را تغییر داد. پس باید همت ویژه‌ای کرد و حداقل در تربیت نسل‌های آتی این تسلسل و دور باطل را از جایی گسست یا حداقل ضعیف کرد.

تبعیض و تعصب

قلمرو تعصب در ذهن ماست. وقتی این عقاید از ذهن به زبان یا رفتار منتقل شود تبعیض(discrimination) متولد می‌شود. تبعیض در لغت به معنای تقسیم و جداکردن بعضی از بعضی، رجحان بعضی بر بعضی بدون مرجع است. در مورد مفهوم تبعیض خیلی نیاز به طول و تفصیل نداریم! مثل «زبل‌خان» کافیه که فقط دستمان را دراز کنیم تا...! منظورم در داخل این داستان است و خدای ناکرده جامعه خودمان را در ذهن متصور نشوید!

به‌طور کلی ریشه تبعیض‌ها در تعصبات است و خط مقدم نبرد برعلیه آن نیز باید آنجا شکل بگیرد. تبعیض‌ها منحصر به نژاد نیستند و در زمینه‌های جنسیت، مذهب، قومیت، طبقه اقتصادی هم بسیار قابل رویت هستند.

نکات، برداشت‌ها و برش‌ها

1) مردم شهر آتیکوس فینچ را همواره به نمایندگی خود انتخاب می‌کنند اما اعتقادشان به شرافتمندی فینچ باعث نمی‌شود که در قضاوت خود پیرامون آن جوان سیاه‌پوست تجدیدنظر کنند. آنها انتظار دارند که وکیل تسخیری در دادگاه از این شخص دفاع نکند ولی بعد از انتخاب شدن فینچ چون می‌دانند او به دلیل شرافتمندی‌اش حتماً دفاعی جانانه خواهد کرد به ترس افتاده‌اند. در واقع عموم مردم به ادعای خانواده یوئل مشکوک هستند و نگران این هستند که آتیکوس شک آنها را به یقین تبدیل کند! از این می‌ترسند که بین انتخاب حقیقت و عدالت از یک‌سو و آن تفکرات قالبی نژادپرستانه از سوی دیگر، مجبور به انتخاب شوند. طبعاً خیلی دردناک است که پا روی حقیقت و عدالت بگذارند!

2) آتیکوس در تربیت فرزندانش علاوه بر دانش و آگاهی بسیار صبور است. در برابر دیگران هم بسیار صبور است. اصولاً او یک ابرقهرمان صبور است.

3) به طور کلی می‌توان عقاید مردم این شهر درخصوص سیاه‌پوستان را با عقاید این سه بچه (راوی، جیم و دیل) در مورد همسایه مرموزشان (بو ردلی) متناظر قرار داد. هر کدام از این موارد تقریباً نیمی از کتاب را به خود اختصاص می‌دهند و در هر دو مورد، قضاوت‌ها برخاسته از شایعات و خرافات و باورهای بدون پشتوانه منطقی هستند.

4) عمه الکساندرا وجودش بسیار لازم است. او با دیدن لباس‌های راوی (شلوار پوشیدن که برای دختران عیب محسوب می‌شده) به‌صورت خودجوش احساس وظیفه می‌کند تا به کمک برادرش بیاید و بچه‌ها را «اصولی» تربیت کند. ایشان عصاره عقاید متوسط و بالای جامعه را در مورد نژاد و اصالت و خانواده و... در کتاب ارائه می‌کند و ما متوجه می‌شویم که نویسنده ریشه رفتارهای تبعیض‌آمیز را در کجا دنبال می‌کند.

5) در ایام کریسمس عموجک برای بچه‌ها تفنگ بادی خریده است. پدر به بچه‌ها توصیه می‌کند که فقط به پیت حلبی شلیک کنند و از آنجایی که احتمال می‌دهد آنها از این حکو تخطی کنند تأکید می‌کند که به مرغان مینا شلیک نکنند چون این پرندگان هیچ آزاری به مزارع نمی‌رسانند و فقط آواز می‌خوانند لذا شلیک به آنها «گناه» است. در داستان تام رابینسون (جوان سیاه‌پوست) و بو ردلی هر دو به نوعی مرغ مینا تصویر می‌شوند که جامعه به انحای مختلف به سوی آنها شلیک می‌کنند.

6) علاوه بر نژاد و جنسیت، داستان به سراغ تفاوت‌های مذهبی و نحوه رفتار پیروان آنها با یکدیگر نیز می‌رود. به نظرم این بخش‌ها نظیر صفحات 70 تا 72 از بخش‌های شیرین کتاب است مخصوصاً اینکه راوی یک دختربچه است. نکته‌ای که از زبان خانم همسایه نقل می‌شود بسیار راهگشاست؛ از نظر او برخی پیروان مذاهب اون‌قدر غصه اون دنیا رو دارند که هیچ‌وقت یاد نمی‌گیرند تو این دنیا چه‌جور باید زندگی کرد.

7) «هرکس حق داره هرطور میخواد فکر کنه و توقع داشته باشه که دیگران هم به عقایدش احترام بگذارند. اما من قبل از اینکه با دیگران زندگی کنم، باید بتونم با خودم زندگی کنم. وجدان آدم تنها چیزیه که نمیتونه تابع نظر اکثریت باشه.»

8) خواننده به دلیل جذابیت چیزهایی که از زبان دختربچه روایت می‌شود خیلی زود فراموش می‌کند که موضوع و علت روایت، حادثه‌ایست که منجر به شکستگی دست جیم شده است و شاید تا آخر داستان، یعنی زمانی که این اتفاق رخ می‌دهد آن را به یاد نیاورد!

9) مردم، مردم هستند و نمی‌بایست آنها را به شهروندان درجه یک و دو و سه تقسیم کرد. این چیزی است که فرزندان فینچ به مرور یاد می‌گیرند. البته فقط یک قهرمان صبور و فکور می‌تواند پس از پشت سر گذاشتن اتفاقاتی مشابه آنچه برای این خانواده پیش آمده است به دخترش بگوید خوب که نگاه کنی اکثر مردم خوبند.