لولیتا - ولادیمیر ناباکوف

همان‌گونه که در پُست قبلی (اینجا) ذکر شد، پیش‌درآمدِ رمان، متن کوتاهی است که فردی آکادمیک به نام جان ری جونیور  نوشته است و در آن عنوان می‌کند که متن پیشِ رویِ خواننده، اعترافات خودنوشتی است که شخصی به نام «هامبرت هامبرت» آن را در زندان نوشته است. هامبرت قبل از آغاز محاکمه به‌دلیل عارضه قلبی در زندان از دنیا رفته است و وکیلِ او این نوشته‌ها را مطابق وصیت‌نامه‌ی هامبرت به این پروفسور داده است تا بتوان با تغییراتی آن را به چاپ رساند. بنا به تصریح ایشان متن نیاز به اصلاحات و تغییرات چندانی نداشته است که نشان از تسلطِ هامبرت بر ادبیات انگلیسی دارد.

هامبرت در سال 1910 در پاریس به دنیا آمده است. در سه سالگی مادرش را در اثر برخورد صاعقه از دست می‌دهد. پدرش هتلدار است و کودکی‌اش در رفاه می‌گذرد و زنانی که دور و بر پدرش هستند قربان صدقه‌اش می‌روند و دست نوازش بر سرش می‌کشند. در تابستان سال 1923 با دختری همسن و سال خود به نام آنابل آشنا می‌شود و این آشنایی اوج می‌گیرد اما هربار که می‌خواهد به وصل بیانجامد اتفاقی کوچک آنها را ناکام می‌گذارد. خیلی زود آنابل در اثر ابتلا به بیماری از دنیا می‌رود اما هامبرت هیچگاه نمی‌تواند او را فراموش کند و آمیختگی روحی او با آنابل تا سالها ادامه دارد. این واقعه به‌زعم راوی و احتمالاً برخی روانکاوان موجب می‌شود گسلی در زندگی هامبرت پدید بیاید. بخشی از وجود او در این سوی گسل به حیات خود ادامه می‌دهد (مدرسه را به پایان می‌رساند و به دانشگاه می‌رود و...) اما بخشی دیگر از وجود او در آن سوی شکاف باقی می‌ماند به‌نحوی که هامبرت در ارتباطات بعدی خود با زنان پیوسته در جستجوی آنابل است و نهایتاً این‌چنین می‌شود که او نیاز جسمی و روحی خود را در دخترکان نوبالغی همچون آنابل جستجو می‌کند.

این جستجوها البته به واسطه محدودیت‌های اجتماعی و قانونی خطرناک است و چنانچه او دست از پا خطا کند مجازات‌های سنگینی در انتظارش خواهد بود. از این زاویه هامبرت خودش را فردی ترسو می‌داند اما یک‌بار که احساس شجاعت می‌کند در پی یک آگهی تبلیغاتی برای ارضای نیاز ویژه خود سر از بازار سیاه و غیررسمی درمی‌آورد و با گروهی زورگیر روبرو می‌شود و از به عینیت رساندن تصورات ذهنی‌اش پشیمان می‌شود. برای اینکه در اثر فشارهای اینچنینی دچار دردسر نشود به فکر ازدواج می‌افتد. زنی لهستانی‌تبار به نام والریا را با توجه به رفتارهای کودکانه‌ای که دارد انتخاب می‌کند. بعد از چهار سال زندگی مشترک، ارثیه‌ای از طرف عمویش به او می‌رسد به شرط اینکه بنا به وصیت متوفی به آمریکا برود. والریا از رفتن به آمریکا استنکاف می‌کند و هامبرت پس از طلاق به تنهایی به آمریکا می‌رود. به مشاغلی از جمله انجام کارهای پژوهشی در ادبیات فرانسه برای دانشجویان انگلیسی‌زبان مشغول می‌شود اما فشارهای روانی-جنسی موجب می‌شود چند نوبت در آسایشگاه بستری شود.

نهایتاً تصمیم می‌گیرد برای تکمیل کارهای پژوهشی‌اش به شهری دورافتاده برود و در خانه پسرعموی یکی از کارمندان سابق عمویش مستقر شود. یکی از آیتم‌هایی که او را به این سفر ترغیب می‌کند آن است که این پسرعمو دختری 12 ساله دارد. پیش از رسیدن او خانه‌ی پسرعمو در آتش می‌سوزد و میزبان از او می‌خواهد به خانه یکی از آشنایان به نام هیز برود. هامبرت که قصد بازگشت دارد در خانه‌ی خانم هیز با دخترک دوازده ساله‌ای روبرو می‌شود که به قول خودش انگار روح آنابل در او حلول یافته است. از بازگشت صرفنظر می کند و در آن خانه مستقر می‌شود و داستان او با این دخترک که لولیتا می‌نامدش آغاز می‌شود...

جرم هامبرت در اواخر این سرگذشت‌نامه برای ما مکشوف می‌شود و اگر این اعترافات نبود ریشه‌های ارتکاب این جرم بر همگان پوشیده می‌ماند؛ ریشه‌هایی که خود، جرمِ سنگینِ دیگری است و به همین دلیل هامبرت تأکید دارد که این نوشته‌ها بعد از مرگ خودش و ... به چاپ برسد. این سرگذشت‌نامه چنان چندوجهی و لایه‌لایه از کار درآمده است که بعید می‌دانم هیچ خواننده یا قاضی عادلی با یک بار خواندن آن بخواهد حکمش را صادر کند! راز جذابیت کتاب علیرغم موضوع دهشتناک آن در همین نظم و دقت و پیچیدگی سرگذشت‌نامه است.

در ادامه مطلب تلاش شده است با برخی وجوه داستان زورآزمایی شود.

*****

ترجمه‌ی خانم پدرام‌نیا تقریباً اولین و تنها ترجمه این کتاب است. خوشبختانه ترجمه مرحوم ذبیح‌الله منصوری را داشتم و... مقایسه که نه!... مقداری از آن را خواندم. می‌توان آن کتاب را برداشت‌های ایشان از رمان ناباکوف دانست. تاکنون دو نسخه‌ سینمایی بر اساس این رمان ساخته شده است: استنلی کوبریک (1962) و آدریان لین (1997) که طبیعتاً این دو نسخه هم برداشت‌هایی از کتاب هستند!

................

مشخصات کتاب من: ترجمه اکرم پدرام‌نیا، نشر زریاب (افغانستان)، تابستان1393

پ ن 1: نمره من به کتاب 5 از 5 است. گروه B (نمره در سایت گودریدز 3.9 در سایت آمازون 4.1 ).

پ ن 2: توصیه من این است که در خوانش اول به ارجاعات و پی‌نوشت‌هایی که مترجم محترم زحمت گردآوری آن را کشیده است مراجعه نکنید چون ممکن است در همان ابتدا برخی از جذابیت‌های داستان را از بین ببرد اما مراجعه به آنها در خوانش دوم لازم و واجب است. البته چندتا از آنها مثل ص123 و ص357 اشتباه است.

پ ن 3: بازخوردهای اولیه و برچسب‌هایی که به این داستان خورده است را همه شنیده‌ایم... یک نمونه‌ی ساده‌اش نظر سردبیر نشریه ساندی اکسپرس لندن است که آن را «پورنوگرافی محض» خواند. در نوشته‌های مختلف درخصوص تأثیرگذاری این داستان عنوان می‌شود که در حال حاضر به دختران نوبالغ افسونگرِ و چه و چه، لولیتا می‌گویند! که این فقره‌ی اخیر نشان می‌دهد چرا ناباکوف به دوباره‌خوانی و چندباره‌خوانی هر کتابی توصیه می‌کند و آه و افسوس می‌کشد!

 

نحوه مواجهه با روایت

اتفاقات در دنیای واقع به صورت خطی (نسبت به زمان) و زنجیروار رخ می‌دهد. وقتی یک راوی می‌خواهد این اتفاقات را شرح بدهد، به ابتدا و انتهای این وقایع واقف است و با تحلیلی که از روابط علت و معلولی وقایع در ذهن خودش دارد به یک جمعبندی می‌رسد و روایت اینگونه خلق می‌شود. در مرحله بعد ما وارد می‌شویم! ما خوانندگانی هستیم که متنی که از ذهن راوی تراوش شده است را می‌خوانیم و قدم به قدم با نکته‌ها و اتفاقات روبرو می‌شویم و از آنجایی که نمی‌دانیم در سطر بعد و صفحه بعد و یا در انتها با چه منظره‌ای روبرو می‌شویم در خوانش اول امکان ندارد که بر همه‌ی نکات و اهمیت آنها احاطه پیدا کنیم. حکایت ما حکایت شخصیت‌های داستان در هنگام وقوع اتفاقات است. تنها بعد از اتمام خوانش اول است که ما می‌توانیم به جایگاه راوی در چنین داستان‌هایی نزدیک شویم. این در مورد همه کتاب‌های گروه B و C (در مورد گروه‌بندی اینجا) صادق است.

در مورد این اثر به‌طور خاص چنین مواجهاتی قابل تصور است:

الف) مطالعه بخش‌های ابتدایی و کنار گذاشتن کتاب... هامبرت به درستی در همان اوایل (ص32) پیش‌بینی می‌کند که خواننده او را با دهانی کف کرده و خشمگین نظاره می‌کند!

ب) به پایان رساندن کتاب به هر ترتیب ممکن با عنایت به شهرت کتاب و نویسنده.

معمولاً در حالت الف و ب چنین احکامی صادر می‌شود: پورنوگرافی محض؛ عشقی ناب اما گناه‌آلود و یا لولیتای افسونگر با سرنوشتی تلخ!!

ج) رویکرد دیگر آن است که تلاش کنیم از لایه بیرونی اثر عبور کنیم و به لایه‌های زیرین آن پا بگذاریم. با کنار هم گذاشتن نکات ریز و درشتی که بر قلم راوی جاری شده است چیزهایی را کشف کنیم و چهره شخصیت‌های داستان را واضح‌تر کنیم. خودافشایی راوی در این گستردگی که ما با آن مواجهیم این احتمال را بالا می‌برد که نکته‌های کلیدی از زبان او در زمانی که انتظارش را نداریم خارج شود.

با این مقدمه سوالِ اصلی خودم را طرح می‌کنم: تصویری که راوی از خودش، از لولیتا و حتی اشخاص دیگر داستان می‌دهد چه نسبتی با واقعیت دارند؟

افسانه لولیتای افسونگر

وقتی پس از خواندن کتاب، نیم‌ساعت ابتدایی فیلم (نسخه آدریان لین) را دیدم فی‌الواقع شاخ درآوردم! چرا برداشت لین از لولیتا با تصویر ذهنی من چنین تفاوت فاحشی دارد؟ لولیتای لین کاملاً اغواگر و افسونگر است و به نظرم کاملاً مطابق نص صریح اعترافات هامبرت (بخصوص در قسمت‌های ابتدایی) از کار درآمده است. درحالی‌که لولیتای ذهنی من دختربچه‌ای ساده است مثل همه هم‌سن‌وسالان خودش و با همان میزان شیطنتی که در نوجوانان نرمال سراغ داریم و نه بیشتر. این شاید ادعای بزرگی به نظر برسد و آماده گفتگو پیرامون این ادعا در کامنت‌‌ها هستم. اما این تفاوت از کجا ناشی می‌شود؟ از نحوه مواجهه با متن. حالا سعی می‌کنم در ادامه مدعای خودم را ثابت کنم.

قطاری در حال حرکت است و مسافری داخل قطار در جهت حرکت قطار یا خلاف جهت آن در حال دویدن است، وقتی از ما به عنوان ناظر بیرونی سوال شود که سرعت یا میزان جابجایی مسافر را به دست بیاوریم طبعاً حواسمان باید باشد که تاثیر حرکت و سرعت قطار را در نظر بگیریم! لولیتایی از ذهن هامبرت روی کاغذ آمده است؛ حرکت اول ما مشخص نمودن دستگاه مختصات ذهن راوی است:

الف) نظریه نیمفِتیَت عام!

راوی در همان اوایل درخصوص دختران بین 9 تا 14 سال دست به تئوری‌پردازی می‌زند. ایشان معتقد است که برخی از این دختران دارای سرشت انسانی نیستند و می‌توانند برای برخی مردان یک نوع شیفتگی و دیوانگی به ارمغان بیاورند او این‌ها را نیمفت می‌نامد (کلمه‌ای ابداعی از ریشه نیمف به معنی الهه‌های اساطیر یونانی)... طبق این تئوری همه دختران نیمفت نیستند و همه نیمفت‌ها زیبا نیستند. نتیجه اینکه تعداد قلیلی از افراد نیمفت محسوب می‌شوند. اما چه کسانی قادر به شناسایی نیمفت‌ها هستند؟ بنا به نظریه هامبرت، «منحرفان جنسی» قادر به چنین تشخیصی هستند! و جالب است که خود نیمفت‌ها به این قدرت افسونگری خود واقف نیستند.

دوستانی که کتاب را خوانده‌اند یک بار با دقت مرور کنند و از خود سوال کنند که آیا هامبرت با دختری در این سنین روبرو شده است که او را نیمفت نخوانده باشد؟! یکی اثیری‌ترین نیمفت است و دیگری دلرباترین نیمفت و آن‌یکی... جالب است که علی‌رغم جایگاه والایی که لولیتا در ذهن راوی دارد یک نوبت که او را با نیمفت‌هایی که دور و برش جمع شده بودند مقایسه می‌کند لو را دلرباترینِ آنها می‌خواند اما بلافاصله در این صفت تفضیلی تردید می‌کند و نهایتاً دو سه مورد را دلرباتر عنوان می‌کند! آنها به هر شهری که وارد می‌شدند یکی از کارهایشان این بوده است که با ماشین کنار مدرسه‌ای بایستند تا هنگام تعطیلی مدرسه، هامبرت از دیدن منظره‌های زیبا کیفور شود؛ با این حساب خواننده وقتی با ادعای اغواگری و افسونگری لولیتا توسط راوی روبرو می‌شود آیا نباید حواسش به حرکت قطار باشد!؟

ب) تحریک‌پذیری بالا

هامبرت با یک عدد تحریک می‌شود! به یاد بیاوریم که محرک سفرش به رمزدیل وجود یک دختربچه 12 ساله در خانه‌ی پسرعموی مک‌کوی بود بدون اینکه سوژه مورد نظر را دیده باشد. یا به یاد بیاوریم که با دیدن سایه‌ای در پشت پنجره خانه روبرویی تحریک شده و بعد متوجه می‌شود آن سایه متعلق به بازوی مرد همسایه است. وقتی فردی با چنین سطحی از تحریک‌پذیری یک سوژه را اغواگر و افسونگر می‌خواند این ادعا را می‌بایست در چه ضریبی ضرب کنیم تا به تصویر واقعی نزدیک شویم؟!

ج) چندشخصیتی

راوی در چند نوبت به شخصیت‌های مختلف خود اشاره می‌کند: «هامبرت ستمگر»، «هامبرت کوچولو»، «هامبرت بامطالعه» و... طبیعتاً تصویری که هر کدام از این هامبرت‌ها از یک شخصیت‌ ارائه می‌کنند می‌تواند با یکدیگر متفاوت باشد.

د) اغراق

هامبرت در خیلی از موارد اغراق می‌کند... از تیپ و قیافه گرفته تا توانایی‌های جسمی خودش. لذا وقتی فردی اغراق‌گر شخص دیگری را اغواگر و افسونگر می‌خواند می‌بایست یک ضریب بین صفر و یک برای اصلاح آن در نظر گرفت.

ه) تخیلات ذهنی قدرتمند

سوخت موتور محرک راوی در ارتباطاتش با زنان، نیمفت‌ها هستند. او در این زمینه قدرت تخیل بالایی دارد. جایی عنوان می‌کند رقیق‌ترین رویاهایش از شهوانی‌ترین روابطی که نابغه‌ترین نویسنده بر روی کاغذ آورده است هزاربار هوس‌انگیزتر بوده است. لذا با این توصیفات می‌توان گفت اغواگری یک سوژه برای ایشان فرایندی است که در ذهن او شکل می‌گیرد و می‌تواند نسبت چندانی با واقعیت نداشته باشد.

و) پارانویا

هامبرت یک بیمار پارانوئیدی است و احتمالاً جندین نوبت بستری شدنش در آسایشگاه که یک نوبت آن بیش از یک سال طول کشیده است به همین دلیل بوده است. من روانپزشک نیستم اما اگر این شرح‌حال را جلوی روانپزشکان بگذاریم تشخیص اکثریت آنها پارانویا خواهد بود. همین‌جا باید بگویم که این متن یکی از عالی‌ترین متونی است که از زبان یک راوی پارانوئیدی نوشته شده است (البته در میان خوانده‌های من)... در کتاب قهرمانان و گورها یک فصل از کتاب روایتی بود از زبان یک راوی پارانوئیدی که آن هم به‌واقع معرکه بود.

هامبرت دچار سوءظن و بدبینی شدید است و به مرور بر شدت آن افزوده می‌شود (یکی از نقاط اوج را در ص289 ببینید)، او در شرایط بحرانی و پرفشار دچار توهم می‌شود؛ به عنوان مثال وقتی لولیتا از جلوی چشمان او دور و از این بابت دچار استرس می‌شود در توهمات ذهنی‌اش لولیتا را در حال خیانت کردن به انحاء مختلف می‌بیند. این توهمات گاهی منجر به این می‌شود که مدام احساس می‌کند تحت تعقیب است و حتا کار به جایی می‌رسد که ماشین‌های جلویی خود را هم در شمار تعقیب‌کنندگان خود محسوب می‌کند. هامبرت گاهی در گوش خود صداهایی می‌شنود که به او انجام کارهایی را گوشزد می‌کند (مثلاً ص102 یا ص122)... او هم مثل بیماران پارانوئیدی هدف بزرگی برای خودش در نظر داشت (شکستن طلسم نیمفت‌ها- ص183) این حالات نهایتاً به جایی منتهی می‌شود که ارتباط او با واقعیت قطع شود. «ذهن زیبا» را یادتان هست؟ هامبرت هم چنان مشکلی دارد.

چهره واقعی هامبرت

او شاعر است یا جنایتکار؟ خودخواه است یا به فکر دیگران؟ دون ژوآن است یا یک ناتوان جنسی؟ مهربان است یا خشن؟

در متن برای هرکدام از گزینه‌های سوالات فوق چیزهایی قابل یافتن است اما به نظر من بهتر و درست‌تر این است که بگوییم هامبرت می‌تواند ظرف مدت کوتاهی فاصله بین دو قطب متضاد را بپیماید. نمونه تاثیرگذار و به قول خودش «به‌گونه‌ای وحشتناک طنزآمیز» از این حالت در پاراگراف اول ص383 قابل مشاهده است.

تا اینجا همه‌ی مطلب پیرامون روح و روان راوی بود اما حالا که صحبت از «چهره» شد، هامبرت در طول داستان چندبار بر خوش‌قیافه بودنش تاکید می‌کند؟! زیاد! حالا به ص36 بروید و آنجایی را بخوانید که پس از ارتباطش با مونیک و در لحظاتی شاد (فوق‌العاده شاد) به تصویرش در آینه اشاره می‌کند. آیا به نظر شما قیافه واقعی هامبرت این‌گونه نیست؟ اینجا یکی از معدود مواردی است که تصویر بیرونی و منعکس در آینه خودش را روایت می‌کند و نه تصورات ذهنی از خودش را.

چهره واقعی لولیتا

به تصویر جلدی که برای این مطلب انتخاب کردم دوباره نگاه کنید؛ تصویر با سایه‌اش چه تفاوتی دارد؟ خطوط سایه با معیارهای این زمانه از لحاظ جنسی جلب توجه می‌کند درحالی‌که تصویر اصلی یک تصویر شماتیک از یک کودک نوپاست. سایه آن چیزی است که در ذهن هامبرت شکل می‌گیرد و احتمالاً کمی اغراف‌آمیزتر به روی کاغذ می‌آید. ما با خواندن ساده‌ی متن با همین سایه روبرو می‌شویم. بی‌انصافی و کم‌دقتی است که همین سایه را بچسبیم و حکم صادر کنیم! طراحان حرفه‌ای و خلاق چقدر کار را برای توضیح ساده می‌کنند.

بعد از ماجرای تماس اتفاقی پای لولیتا با بدن هامبرت روی کاناپه در پاره‌ی13 از بخش اول که منتهی به حالت خلسه‌ی لذت‌بخشی می‌شود راوی به یک جمعبندی می‌رسد: «بنابراین، رویای دون، آتشین و گناه‌آلودم را بنا گذاشته بودم و هنوز لولیتا سالم بود، و من سالم بودم. اما به واقع آنچه دیوانه‌وار مالک شده بودم لولیتا نبود، بلکه نوآوری خودم بود، لولیتای هوس‌انگیزِ دیگری، شاید واقعی‌تر از لولیتا، لولیتایی که آن یکی را در بر می‌گرفت و می‌پوشاند، لولیتایی که میان من و او شناور بود و هیچ آرزویی نداشت، و به یقین بی‌هیچ آگاهی‌ای و بی‌هیچ زندگی از آنِ خود.» (ص89)

این جمعبندی خیلی کلیدی است و جان کلام در نسبت لولیتای واقعی و لولیتای ذهنی هامبرت در همین کلام است. او پس از این همواره تلاش می‌کند این تصویر ذهنی را به هر طریقی که شده روی لولیتای واقعی منطبق کند؛با تهدید، با تطمیع، با دست پیچاندن و...

چهره واقعی کوئلتی!

اینکه دامنه بحث را به کلر کوئلتی هم برسانیم در نوع خود ممکن است جالب باشد چون حضور عینی او در داستان قابل قیاس با دو شخصیت اصلی دیگر نیست. کوئلتی در ذهن راوی شخصیتی هم‌پایه اهریمن است. بیماران پارانوئیدی معمولاً دشمنان زیادی در ذهن خود دارند که این البته مترادف با نبودن دشمن در عالم واقع نیست. هرچه که هست او هم از فیلتر ذهنی راوی گذشته است. این را فراموش نکنید!

وقتی هامبرت در حال نوشتن این اعترافات است طبعاً اسامی شخصیت‌ها را تغییراتی داده است و با توجه به احاطه‌اش به زبان و بازیگوشی‌اش در بازی با کلمات کارهای مختلفی انجام می‌دهد. بهعنوان مثال در ص48 چنین کاری را با آثار و نوشته‌‌های کوئلتی می‌کند؛ به این اسامی دقت کنید: نمایشنامه نیمف کوچک، بانویی عاشق آذرخش، عشق پدرانه! همه‌ی این اسامی ردپایی در ذهن هامبرت دارند (دومین اسم به‌نوعی به مادر هامبرت اشاره دارد که در اثر برخورد صاعقه مرده است).

حال یک قدم جلوتر برویم! جان ری جونیور (J.R. JR.) در پیش‌درآمد داستان عنوان می‌کند که اگر خواننده کنجکاو بخواهد برای شناسایی شخصیت‌های داستان و منابع جرم و... به روزنامه‌های سپتامبر و اکتبر سال 1952 مراجعه بکند به جایی نخواهد رسید و چیز دندان‌گیری نخواهد یافت. چرا!؟ یعنی نویسنده‌ای در این دو ماه به قتل نرسیده است!؟ این مسیر را می‌توان باز هم ادامه داد و به خود جان ری جونیور که اسمش بی‌گمان شباهت قابل تاملی به هامبرت هامبرت دارد گیر بدهیم!

وضعیت لولیتایی ما!

آیا کسی هست که از سر سادگی، از روی کنجکاوی یا بازیگوشی و یا باری به هر جهت مرتکب خطایی نشده باشد؟ گاهی این اشتباهات در هنگام وقوع برای ما جذاب و پرهیجان هستند و بعدها... بعد از گذشت زمان متوجه ابعاد آن می‌شویم. متاسفانه در اکثر اوقات، خلاصی از آن به سادگی دچار شدن به آن نیست. وقتی لولیتا را در وضعیت ناخوشایندِ احساسِ بی‌پناهی در مقابل کسی که قاعدتاً جز او پناهی ندارد می‌بینیم فقط می‌توانیم بگوییم: طفلک لولیتا!

هامبرت علی‌رغم تمام ضعف‌های روانی‌اش تا جایی که خود را تحت کنترل چارچوب‌های اجتماعی و قانون می‌بیند، چندان خطرناک نیست اما وای بر زمانی که از کنترل خارج شده و قدرت را به دست بگیرد و از زیر آن فشار خارج شود... (دیوی که از بطری خارج می‌شود)... هامبرت مفلوک به هامبرتی مستبد تبدیل می‌شود. کثیری از آدمیان ظرفیت قرار گرفتن در موضع قدرت را ندارند و در صورتی که در چنین وضعیتی گرفتار آیند سرنوشت محتوم‌شان خلق تراژدی است.

از خودمان بپرسیم در گزینش‌های ما در حوزه فردی و اجتماعی پارامتر سلامت روانی چقدر اهمیت دارد!؟

برش‌ها و برداشت‌ها

قرار بود در این قسمت برش‌ها و برداشت‌هایی از متن بیاورم که مطلب بسیار طولانی شد و ترجیح دادم حالا که مصمم شده‌اید دوباره کتاب را بخوانید خودتان اقدام به برش و برداشت کنید و در بخش کامنت‌‌ها در مورد آنها صحبت کنیم. اما چند نکته متفرقه را در ادامه می‌آورم (دروغ چرا!؟ اینها را تایپ کرده بودم و دیلیت کردن آن حیف است!!):

1) پیش‌درآمد ابتدای کتاب مدعیِ است داستان با خودش نتیجه‌ای اخلاقی به همراه دارد، اما ناباکوف به‌رغم این ادعا معتقد است که لولیتا هیچ نتیجه‌ی اخلاقی با خود یدک نمی‌کشد. طبعاً ناباکوف غایت یک اثر هنری را داشتن نتیجه اخلاقی نمی‌داند. از نظر او: برای من یک اثر داستانی زمانی یک اثر داستانی است که مرا به خلسه زیبایی‌شناسانه ببرد.

2) هامبرت علی‌رغم اینکه عموماً به جنبه‌های نرم رفتاری خودش اشاره می‌کند و تصویری محافظه‌کار و سازشگر و ترسو از خودش ارائه می‌دهد، گاهی سهواً فکت‌هایی رو می‌کند که قاعدتاً می‌بایست شاخک خواننده را به جنبش درآورد. به عنوان نمونه وقتی زندگی خود را با والریا در چند پاراگراف شرح می‌دهد و به خیانت همسرش و دوست روسی او می‌رسد و جدا شدن آنها از یکدیگر، برای ما تصویر آدم ناتوان (علی‌الخصوص ناتوان جنسی) و مفلوکی شکل می‌گیرد که حتی جرأت یک اردنگی زدن را ندارد. این تصویر در کل تصویر درستی است منتها برای هامبرتی که در خلوت نیست. در خلوت او کاملاً چیز دیگری است. بعدها وقتی در مقابل همسر دومش شارلوت و برنامه‌ریزی‌های او برای دور کردن لولیتا قرار می‌گیرد افکار مختلفی به ذهنش می‌رسد و... در آنجا ناگهان شارلوت را با والریا مقایسه می‌کند و می‌گوید آنطور که از پس والریا می‌توانست بربیاید نمی‌تواند با شارلوت برخورد کند و اعتراف می‌کند دست والریا را از جایی که قبلاً شکسته بوده می‌پیچانده و او را وادار به کارهایی می‌‌کرده است... چه کارهایی؟! احتمالاً از همان تیپ فانتزی‌هایی که در شب ابتدایی به آن مبادرت کرده بود.

3) در صحنه بازگشت شارلوت به خانه (زمانی که لولیتا را اردوگاه برده است و آن نامه اظهار عشق را نوشته است و...)، هامبرت داخل باغچه است و ناگهان شارلوت را پشت پنجره اتاق لولیتا می‌بیند؛ آیا به ذهنتان رسید که چرا هامبرت دوان‌دوان به داخل ساختمان دوید تا قبل از خروج شارلوت از اتاق به او برسد و عشق خود را به او ابراز کند؟! بله! برای اینکه در فضای اتاق لو می‌تواند شور و حالی به ابراز عشقش بدهد! بعد از آن هم تنها به کمک مشروب و تصوراتش می‌توانست انجام وظیفه کند درحالیکه به راحتی می‌توانست با لنگه جورابِ لولیتا به شارلوت خیانت کند.

4) شاید مخالفین نظر من در زمینه افسانه لولیتای افسونگر بخواهند به صحنه خروج لولیتا از اردوگاه به همراه هامبرت (داخل ماشین) اشاره کنند و به آن بوسه‌ای که لولیتا آغازگر آن است استناد کنند (بخصوص که این صحنه در نسخه آدریان لین با آن سبک هالیوودی به تصویر درآمده است!). خودتان را جای هامبرت بگذارید! اگر این بوسه نشانه‌ی چیز خاصی بود آیا واقعاً نیاز بود که در هتل آن همه به خودتان زجر بدهید!؟ برداشت خود هامبرت این است که این عمل برای لو یک بازی یا مسخره‌بازی نوجوانانه و تقلیدی از تصویر ماجراهای عشقی است و به نظرم برداشت درستی است. نشان به آن نشان که در صفحه بعد از هامبرت می‌پرسد اگر مامان بفهمد ما دو تا عاشق یکدیگریم چه خواهد شد؟ به نحوه بیان دقت کنید... یا وقتی در همین مسیر گردن لو را می‌بوسد لو می‌گوید: آب‌دهانت را روی گردن من نریز کثیف! یا در هتل می‌گوید این «بازی بوس» را کنار بگذار... واقعاً برای لولیتا این موارد یک بازی نوجوانانه است. در مورد کارهایی که فردای آن روز انجام می‌دهد و به قول راوی او را اغوا می‌کند هم باز می‌توان تایید کرد که آنها هم برای لو بخشی از دنیای پنهان نوجوانانه است و حتی گمان می‌کرد بزرگسالان از آن بی‌خبرند و... به همین خاطر هامبرت خودش را به کودنی و نفهمی می‌زند تا کار خودبه‌خود پیش برود.

5) به نمایش «انچنتد هانترز» دقت کنید. در این نمایشنامه شش شکارچی در دره‌ای افسون می‌شوند به‌گونه‌ای که زندگی واقعی خود را فقط در خواب یا کابوس به یاد می‌آورند... این شکارچی‌ها به کمک دیانای کوچک (که در نمایش نقش او را لولیتا بازی می‌کند) از افسون رها می‌شوند اما شکارچی هفتم که شاعری جوان است فکر می‌کند دیانا حاصل تخیل خود اوست و دیانا با بوسه‌ای به او ثابت می‌کند که او واقعی است و... اتفاقی که در عمل برای لولیتا نیافتاد!

6) قضیه بقال روبرویی در اواخر ص41 به نظرم پا در هوا مانده است. سرانجام به کمک والریا برای بیرون آمدن از این گرفتاری موهوم چه راه‌های قانونی‌ای پیدا کرده است؟

7) توصیفی که هامبرت از حس خودش هنگام تماشای بازی تنیس می‌دهد اصلاً برای ما عجیب نیست و من اطمینان دارم که یکی از هامبرتیون مسئول کنترل مسابقات ورزشی (بالاخص والیبال) در تلویزیون است.

8) جستجوی هامبرت در هتل‌ها و بازرسی دفاتر آنها کاملاً مرا به یاد «ذهن زیبا» می‌اندازد. من اگر کارگردان بودم شخصیت هامبرت را دقیقاً بر همین واریاسیون بازسازی می‌کردم. هامبرتِ ناباکوف چنین آدمی است.

9) به این موضوع فکر کنیم که بر چه اساسی هامبرت در ملاقات دوباره با لولیتا پس از سه سال، چندین بار از او می‌خواهد به بازگشت و زندگی با او فکر کند؟! تعجب نباید کرد! این خصوصیت مستبدین است. اصولاً پارانویا هم در میان مستبدین به وفور دیده می‌شود. آنها دوست دارند که همسرشان یا ملت‌شان (فارغ از عملکرد آنها) عاشقانه دوستشان داشته باشند... و معمولاً چنین احساسی هم دارند!

10) با توجه به مندرجات صفحه 380 نظر شما در مورد زندگی چیست؟ آیا واقعاً جوکی بیش نیست یا هست؟! به نظر شما شعر هامبرت در اینجا حامل چه مفهوم و معنایی است؟

11) آقای سرنوشت!... اگر کسی را پیدا نکردید که مسئولیت کاری را که شما انجام داده‌اید را بر عهده بگیرد بهترین گزینه آقای سرنوشت است.