امپراتوری خورشید - جیمز گراهام بالارد

"جیم" پسربچه یازده ساله‌ی انگلیسی است که به همراه پدر و مادرش در شانگهایِ چین زندگی می‌کند. او در سال 1930 در شانگهای به دنیا آمده است و پدرش مدیر یک کارخانه نساجی است. اگر یک جمع و تفریق بکنید متوجه می‌شوید زمان شروع روایت اوایل جنگ جهانی دوم است و همانطور که احتمالاً حدس زده‌اید داستان پیرامون مصائب این جنگ خانمان‌سوز است با این تفاوت که یک "کودک" و کشور "چین" در کانون روایت قرار دارند.

معمولاً گاهی در اواخر مطلب پیرامون توصیه و چه و چه اشارات کوچکی دارم اما این بار در همین ابتدا باید عرض کنم که این کتاب واقعاً خواندن دارد! فکر کنم بهتر باشد من یک پیش زمینه‌ای در مورد زمان-مکان روایت در اختیار دوستان قرار بدهم و باقی را بگذارم خوانندگان احتمالی خودشان طی‌طریق نمایند و لذت ببرند.

در اوایل دهه 1930 ژاپنی‌ها که از نظر قوای نظامی برتری محسوسی در آسیایِ جنوب‌شرقی داشتند با مستمسک قرار دادن حرکات تروریستی برعلیه بازرگانان‌شان در شرقِ چین, به این مناطق لشگرکشی و منطقه وسیعی را اشغال نمودند. چند سالی بود که چین پس از انقلاب 1911 تحت لوای حکومت جمهوری اداره می‌شد و البته به علت جنگهای داخلی تضعیف شده بود. ژاپنی‌ها پس از دستیابی به پیروزی, یکی از بازماندگان سلسله امپراتوری سابق را در این مناطق(منچوری) به تخت نشاندند.

بعدها در سال 1937 ژاپنی‌ها حملات دیگری انجام دادند و حتا نانجینگ (پایتخت قدیمی چین) را تسخیر کردند و عمده بنادر چین را تحت کنترل گرفتند. در سال 1941 و همزمان با حمله به پرل هاربر, نیروهای ژاپن در شهر بین‌المللی شانگهای به ناوهای انگلیسی و آمریکایی حمله کردند و عملاً شعله‌های جنگ جهانی دوم در آن گوشه دنیا هم افروخته شد. "امپراتوری خورشید" از همین‌جا آغاز می‌شود.

حالا قبل از این‌که بروید به ادامه‌ی مطلب یا بروید به دنبال تهیه‌ی کتاب, یک سوال: آیا می‌دانستید که از حدود 70 میلیون نفر تلفات جنگ جهانی دوم، بیشترین تلفات غیرنظامیان را چینی‌ها داشتند!؟ تلفات چینی‌ها 20 میلیون نفر بود که بیش از 16 میلیون نفر آن غیرنظامی بودند. در پس‌زمینه‌های "امپراتوری خورشید" با کم و کیف این تلفات آشنا می‌شوید و البته با موضوع مهم‌تری که یکی از تم‌های اصلی داستان است: "جنگ" یا "اخبار جنگ"... واقعیت چیست!؟ و البته یکی از مهم‌ترین تبعات جنگ که در ادامه مطلب به آن خواهم پرداخت.

******

جیمز گراهام بالارد متولد 1930 در شانگهای است! بله درست است! وقایع داستان مبتنی بر اتفاقاتی است که نویسنده با گوشت و پوستش حس کرده است و البته تاثیر آن سالها و تا آخر عمرش با او بود و در داستانهایش نمود یافت. در مورد بالارد اینجا بیشتر بخوانید (یکی از تیترهای ادامه‌ی مطلب هم با الهام از همین مطلب در نظر گرفتم). از بالارد در سال 2006 هفت کتاب در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور داشت اما در ویرایش‌های بعدی این تعداد به "دو" کاهش یافت؛ همین کتاب و کتاب CRASH.  

............... 

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ ترجمه علی‌اصغر بهرامی, نشر چشمه, چاپ دوم 1388, 1200نسخه, 432صفحه

پ ن 2: در مورد نمره... چندین بار نمره دادم، هربار بین 4.5 الی 4.8 شد... منتها برای داستان‌هایی که از برخی جنبه‌ها یک چیز نویی پیش چشم آدم می‌گذارند نمی‌توان چیزی کم کرد! نمره کتاب 5 از 5 می‌باشد. (نمره در سایت گودریدز 4 و در سایت آمازون 4.5  می‌باشد. بله جدیداً خوش‌نمره شده‌ام!)

پ ن 3: وقتی کتاب را می‌خواندم مدام با توصیفات و تصاویری روبرو می‌شدم که با خودم می‌گفتم این داستان خوراک فیلم‌شدن است. وقتی به انتها رسیدم و مقدمه مترجم را خواندم متوجه شدم اسپیلبرگ در سال 1987 زحمتش را کشیده است. جالب است بدانید کریستین بیل نقش جیم را بازی می‌کند و همچنین تام استوپارد که اینجا کتابی از او معرفی کرده‌ام, فیلنامه اقتباسی را نوشته است.

  

دنیای جفنگ نو

جنگ‌ها از هم سبقت می‌جستند و زود به شانگهای می‌رسیدند، درست مثل جزر و مد دریای چین که شتابان از رود یانگ‌تسه بالا می‌آمدند و تابوت‌هایی را که از جایگاه آبسپاری مردگان در بندِ چینی‌ها به رود سپرده بودند به شهر پر زرق و برقِ شانگهای پس می‌دادند.

این پاراگراف ابتدایی داستان است و از آن تصویرهای خاص بالاردی است. اولین رخدادی که پس از آن روایت می‌شود انتقال بچه‌ها به سرداب کلیسا برای نمایش فیلمی خبری-تبلیغاتی به نام March of time (زمان به پیش می‌رود) است. در صفحه‌ی انتهایی نیز آپاراتچی‌های نظامی, فیلمی از این دست را که به انتها رسیده, به ابتدا برمی‌گردانند و دوباره نمایش می‌دهند اما مایِ خواننده و "جیم" در این فاصله با چهره‌ی دیگری از جنگ روبرو شده‌ایم.

جیم عاشق هواپیماست و همه مدل‌های مختلف آن را روی هوا و حتا با صدا تشخیص می‌دهد. یکی از مکان‌های بازی‌اش فرودگاه متروکی در حومه شهر است... جایی که هواپیماهای اسقاطی در جای‌جای آن به چشم می‌خورد, همانگونه که اسکلت های سربازان کشته شده در سالهای قبل پس از هر باران به روی زمین می آید. جنگ واقعی کدام است؟ آن‌چیزی است که در فیلم‌ها نمایش داده می‌شود؟ یا آنچه که او دیده است و می‌بیند؟ در فیلم‌ها دشمن مشخص است, قابل تشخیص است, دوست مشخص است, قابل تشخیص است. اما در جنگ های واقعی چطور؟ "در جنگ واقعی کسی نمی داند طرفِ کیست, و نه پرچمی در کار است, نه گوینده‌ای, نه برنده‌ای. در جنگ واقعی دشمنی در میانه نیست." در جنگ واقعی "انسان" مرزها و ظرفیت‌های پستی و شقاوت خود را نمایان می‌کند و در عین حال "انسان" است که رنج می‌کشد.

یکی از موضوعات پرتکرار در داستان, سوالی است که جیم از دیگران درخصوص پایان این جنگ و آغاز جنگ بعدی می‌پرسد. دنیا برای این کودک بدون جنگ مفهومی ندارد چون تمام چیزهای خوب و بدی را که دیده است متاثر از جنگ است. در شرایط جنگی است که بالغ می‌شود. اصلاً تصور دنیای بدون جنگ برایش ممکن نیست و حتا می‌توان گفت استرس‌آور است! بالارد معتقد است برای همه ما و همه انسان‌ها در "دنیای نو" چنین است؛ اگر چنین درکی نداریم حکایت آن قورباغه‌هایی است که در آب جوشی زندگی می‌کنند که به تدریج دمای آن بالا رفته است. این یک نگاه بالاردی به دنیای نو است.

"جیم لب کانال نشست و خاک را از روی قوطی کنسرو شست. از بینی‌اش قطره‌ای خون به داخل آب چکید و بی‌درنگ انبوهی از ماهیان بسیار کوچک که از سر یک چوب کبریت بلندتر نبودند به آن هجوم آوردند. قطره دوم نیز به سطح آب خورد و ناگهان درگیری خشونت‌آمیزی برپا شد که به نظر می‌آمد تمامی ملل ماهیان خُرد به جنب‌و‌جوش در آمدند و بی‌خبر از سطح آفتابیِ آب سبعانه به یکدیگر حمله‌ور شدند. جیم دهانش را پاک کرد, خم شد و گلوله‌ای از چرک و خلط لثه‌های عفونی‌اش را به درون آب رها کرد. گلوله‌ی چرک و خلط مثل بمب زیر‌دریایی میان ماهیان افتاد و آن‌ها را از جنونِ وحشت پراکنده کرد, و چند ثانیه بعد آب خالی شد, به جز همان تکه چرک لثه که از هم می‌پاشید." این عصاره جهان‌بینی بالارد و پیش‌بینی‌اش از آینده بشریت است. کمی تلخ است اما قابل تامل.

انسانیت از دست رفته یا بازگشت به غریزه اصلی

در مجموعه داستان منطقه مصیبت‌زده (شهر) و این داستان و احتمالاً داستانهای دیگر نویسنده, امری که می‌توان به نوعی به عنوان یک محور مشترک از آن یاد کرد, تغییر وضعیت آدمیان از سمت انسانیت به سمت بدویت و حیوانیت در اثر بروز وقایع خاص و خارج شدن اوضاع از کنترل است. خیلی هم چیز غریبی نیست. مطابق هرم مازلو و نظریات مشابه, چنانچه نیازهای اولیه ارضا شده باشد انسان به سمت نیازهای عالی‌تر حرکت می‌کند و اگر پس از حرکت به سمت مراحل بعدی اتفاقاتی رخ دهد که نیازهای اولیه را بیدار کند و یا دستاوردها و اطمینان آدمها در مراحل قبلی در معرض خطر قرار گیرد, طبیعتاً آدمیان به سطوح قبلی باز‌می‌گردند. یکی از این اتفاقات خاص, جنگ است.

جنگ به دلیل در معرض خطر قرار دادن "امنیت" و "غذا" موجب می‌شود که انسان, دستاوردهای تمدنی و ... را به کناری بگذارد و "خود" را برهاند. وقتی جنگ طولانی می‌شود, آدمیان با این شرایط منطبق می‌شوند و کم‌کم در همه زمینه‌ها سقوط می‌کنند. البته بدیهی است که همگان اینگونه عمل نخواهند کرد و همیشه اقلیتی یافت می‌شوند که خلاف جهت دیگران شنا کنند. در این داستان شخصیت اصلی نوجوانی است که رفتارهای دیگران در ذهنش نقش می‌بندد: خوب‌ها و بدها! اما گاهی که فشار گرسنگی و نیاز بیش از حد است چه انتظاری از او می توان داشت!؟

بالارد را نویسنده ای بدبین و راوی تلخی ها و ویرانی های بشر خوانده‌اند که چندان بیراه نیست اما این داستان "مطلقاً" تلخ و بدبینانه نیست! این که در شرایط وحشتناک هنوز کسانی یافت می‌شوند که به دیگران کمک کنند و یا حتا فداکاری کنند, امیدوار کننده نیست؟ این که این افراد گاهی در دو سوی جبهه هستند و باز به هم کمک می‌کنند چطور؟

...جیم کف دست‌هایش را بلند کرد و رو به نور گرفت, و گذاشت خورشید پوست او را گرم کند. و این نخستین بار از آغاز جنگ بود که موجی از امید در او بیدار شد. اگر قدرت داشت این ژاپنی مرده را برانگیزاند, پس قدرت داشت خود را نیز برانگیزاند, و هزار هزار چینی را برانگیزاند که زمان جنگ مرده بودند و اکنون نیز در نبردی که بر سر شانگهای در جریان بود می‌مردند, آن هم بر سر غنائمی که مثل گنج استادیوم المپیک واهی بود. جیم حاضر بود ]...[ را برانگیزاند ]...[ اما نمی خواست باقی دسته‌ی راهزنان را برانگیزاند, و هرگز حاضر نبود ستوان پرایس یا سروان سونگ را برانگیزاند. ]...[ و ]...[ را برمی انگیزاند, ]...[ و ]...[ را برمی انگیزاند, و زندانیان انگلیسی توی بهداری لونگ‌هوا را نیز برمی‌انگیزاند. خدمه‌ی هوایی ژاپنی را که در گودال‌های اطراف فرودگاه افتاده بودند نیز برمی‌انگیزاند, و...

بعضی از این آدمهایی که جیم برای برانگیختن انتخاب می‌کند قطعاً قدیس نیستند و یا سرجمع که رفتارشان را در قبال جیم در ترازو بگذاریم کفه آزار و اذیت‌شان سنگین‌تر است اما به خاطر آن کمترین کمک‌ها و آن درکی که جیم درخصوص شرایط آنها یافته است مشمول برانگیختن می‌شوند و آنها که حاضر نیست برانگیزاند را باید بخوانید تا بفهمید.

برداشت ها و برش ها

1-     جیم در فرودگاه متروکه بازی می‌کند، جایی‌که در سال 1937 آخرین مقاومت چینی‌ها در آنجا رخ داده بود و جیم به یاد می‌آورد روزهای پس از سقوط را که به همراه خانواده‌های خارجیان حاضر، از آنجا بازدید داشتند و دیدن جنازه‌ی چینی‌ها که: در سرتاسر سنگرهای میان گورپشته‌ها صدها سرباز بی‌جان شانه به شانه هم داده, نشسته بودند و سرهاشان را به خاک پاره‌پاره تکیه داده بودند, انگار همه با هم ناگهان به خوابی عمیق رفته باشند, خواب عمیق جنگ. ص49

2-     جیم در ابتدای داستان از شنیدن اینکه پدر و مادر پرستارش در یک اتاق کوچک زندگی می‌کنند متعجب می‌شود اما جنگ که آغاز می‌شود متوجه می‌شود ظرفیت بشر تا کجاست!

3-     در صحنه انتهایی نیز همانند پاراگراف ابتدایی، تابوت کوچکی روی آب شناور است و سفر رفت و برگشتی‌اش را در اثر جزر و مد در دریای چین و رود یانگ‌تسه آغاز کرده است؛ همانند بخش مهمی از وجود جیم که دایماً و تا آخر, در این مسیر راه خواهد پیمود. این تصویر معرکه است (نمی دانم در فیلم به این قضیه تاکید شده است یا نه؟) 

4-     واقعن دوست دارم فیلم را ببینم. ببینم آیا آن صحنه‌ی "افتادن خون به سطح آب" را دارد؟ ببینم آن صحنه دراز کشیدن جیم در کنار آقایِ ماکستدِ محتضر در استادیوم المپیک را دارد؟ تصویر تابوت‌های روان بر آب را چطور درآورده است؟ آن صحنه‌ی شاشیدن ملوانان پیروز را دارد؟ آن گدایِ جلویِ در خانه چطور بازی کرده است آن یک پلان حضورش را؟ یا آن چینی‌هایِ گرسنه بر درِ اردوگاه؟ آن مگس‌های داخلِ اردوگاه و داخلِ بهداری چطور از کار درآمده‌اند؟... یکی از برنامه‌های شبکه ورزش به نام "شب‌های فوتبالی", آنونسی دارد که در آن فرشاد پیوس به پاس‌های محسن عاشوری اشاره می‌کند و می‌گوید این پاس‌ها همچین لقمه بود! این داستان هم از آن روایت‌های همچین لقمه بود.

5-     چینی‌ها از تماشای صحنه مرگ لذت می‌برند, زیرا با مشاهده مردن دیگران به یاد می‌آورند که حیات خود آنها چه بی‌ثبات است و زیستن تا چه حد مخاطره‌آمیز است و به همین دلیل دوست دارند خودشان هم شقی باشند, زیرا با این قساوت قلب از یاد نمی‌بردند که چه عبث است این تصویر که جهان جز این است.

6-     پیش‌بینی قابل توجه نویسنده در انتهای داستان: روزی بالاخره چینی‌ها باقی جهان را سخت مجازات می‌کنند و انتقام هولناکی از همه می‌کشند. به گمانم داریم به آن زمان نزدیک می‌شویم!

7-     چون بسیار از خواندن کتاب لذت بردم بد ندیدم که چند اشکال جزیی در ترجمه را گوشزد کنم شاید برای چاپهای آینده کسی دید و اصلاح کرد: ص25 سطر13 کلمه سیاره به نظرم کشور یا منطقه بهتر باشد و ص46 سطر سوم از آخر "باد روشن ماه دسامبر" احتمالاً باد آرام صحیح باشد. انتهای ص280 یک پرش جزیی اتفاق افتاده است و به گمانم ترجمه چهار سطر اول ص405 بازبینی و اصلاح بشود بهتر است.