هشتاد و دو نامه صادق هدایت به حسن شهید نورائی (به کوشش ناصر پاکدامن)

  

1-      حتمن همگی متفق القول هستید که خواندن مکاتبات خصوصی دیگران چه لذتی دارد! یعنی لذتی که در خواندن نامه هست در خواندن یک کتاب ... نیست. جای خالی را هم خودتان به سلیقه خودتان پر کنید.

2-      گاهی ممکن است خواندن نامه های یک فرد به ما در شناخت آن فرد کمک کند. همیشه این گونه نیست اما در بیشتر اوقات این گونه هست.

3-      گاهی ممکن است خواندن یک مجموعه نامه , دریچه ای باشد به سوی یک برهه زمانی خاص یا دریچه ای باشد به سوی یک مکان جغرافیایی خاص...

4-      گاهی لازم است که فارغ از نگاه تاریخ نویسان و تحلیل گران و کذا و کذا , از نگاه کسی که قصد تاریخ نگاری ندارد و از قضا در آن زمان دیده ها و شنیده ها و تحلیل هایش را نوشته است به گوشه ای از تاریخ , نگاه کنیم.

5-      گاهی بد نیست به این فکر کنیم که چرا چهار تا آدم که یه چیزایی در چنته دارند نمی توانند با هم کار کنند و این قضیه امر جدیدی است یا خیر و قدمتش مثلن تا کجاست...

6-      خیلی چیزهای دیگر...!

دلایل فوق در کنار هم , باضافه خواندن بوف کور , مرا سوق داد به خواندن این کتاب... کتابی که از دوستی عزیز امانت گرفتم و حتمن پس خواهم داد!!

حسن شهید نورائی

نویسنده این هشتاد و دو نامه نیازی به معرفی ندارد. در مورد صادق هدایت , کتابها و مقالات و بلاگ های زیادی نوشته شده است و نظرات مختلفی را شنیده ایم ؛ از بزرگ ترین و مشهور ترین نویسنده ایرانی بودن تا بچه این چیه گرفتی دستت! نخون این چیزا رو آخر و عاقبت نداره!...پس حالا که شنیدیم دیگه من چیزی اضافه نمی کنم...چیزی هم اگر داشتم برای اضافه کردن در کامنتدونی پست های اخیر نوشتم. پس برویم سراغ مخاطب نامه ها یعنی دکتر حسن شهید نورائی.

او در فروردین سال 1291 هجری شمسی (حدود 9 سال از هدایت کوچکتر است) در تهران و در خانواده ای که اصالتن به آشتیان و خاندان مستوفیان آن دیار ؛که قبلن در همین لینکی که روی کلمه آشتیان گذاشته ام مطالبی آورده ام؛ به دنیا آمد. پدرش از صاحب منصبان ارتشی بود که در همان زمانی که حسن دو ساله بود در یک ماموریت کشته شد ولذا وقتی قضیه شناسنامه و سجل برقرار شد آن کلمه شهید را در فامیلیشان به یاد پدر , گنجاندند... اخذ درجه دکتری حقوق از دانشگاه پاریس...بازگشت به تهران و تدریس در دانشگاه تهران... فعالیت روزنامه نگاری... همکاری در انتشار ماهنامه سخن...حضور در محافل روشنفکری و اینجاست که احتمالن این دو دوست با یکدیگر آشنا می شوند و رفاقت آغاز می شود... در سال 1324 نورائی به پاریس می رود و این نامه نگاریها آغاز می شود.

اولین نامه دی ماه 1324 و آخرین نامه آذر 1329 یعنی چند روز قبل از خروج هدایت از ایران و رفتن به پاریس و باقیش را هم که عجالتن می دانید... ایشان یکی از معدود آدمهایی است که رفاقتش با هدایت دچار فراز و نشیب چندانی نشد و استحکامش تا به آخر حفظ شد.او چند اثر هدایت را چاپ نمود و اعتماد صادق به او در حدی است که مثلن برایی چاپ توپ مرواری به او می نویسد که :کارت سفید خودم را دو دستی به سرکار تقدیم می کنم به این معنی که هرجور تغییرات و اصلاحاتی که صلاح دیدید در آن بکنید...قسمتهایی از آنرا که زیاد چس نفسی دارد حذف و یا مطالبی به آن اضافه کنید. فکر می کنم همین عبارت نشان از عمق رابطه این دو دارد. چیزی که من نمی دانستم و برایم جالب بود سهم بسزای نورائی در سرنوشت هدایت بود! وقتی هدایت بالاخره بعد از این در و آن در زدن های مختلف توانست به پاریس برود , مدتی بود که نورائی در بستر بیماری صعب العلاجی بود و دیدارها به عیادت تبدیل شد.هدایت برای ماندن یا رفتن به جایی دیگر در اروپا تلاش هایی می کند اما به در بسته می خورد. به نظرم تصمیم نهایی در ملاقات آخر از نورائی که آخرین نفس ها را می کشد و بینایی اش را نیز از دست داده است گرفته شد...تقریبن سه روز بعد جسد هدایت کشف می شود و همان روز نورائی نیز از دنیا می رود. نوزدهم فروردین 1330.  

در ادامه مطلب چند بخش کوچکی از این نامه ها را آورده ام. 

*** 

پ ن 1: علاقه خاصی به مخاطب این نامه ها یعنی حسن شهید نورائی پیدا کردم. 

پ ن 2: کتاب با مقدمه و توضیحات ناصر پاکدامن توسط انتشارات کتاب چشم انداز در پاریس به چاپ رسیده است.(مشخصات کتاب من: چاپ دوم, زمستان 1379, تیراژ 1000 نسخه, 321 صفحه, با پیشگفتاری از بهزاد نوئل شهید نورائی) 

فرایند نخبه کشی

منتقدین کرسی شعر گو را که کنار بگذاریم , و فارغ از این که نگاه هدایت به دنیا و ...و... را بپسندیم یا نپسندیم ,  او نویسنده چیره دستی بود. یعنی برای هشتاد سال قبل خداییش یه اوردوز ادبی برای این مکان بوده است!

طول و تفصیلش نمی دهم, نخبه کشی به درب و داغان کردن صدراعظم و نخست وزیر اصلاح طلب منحصر نمی شود... و این نامه ها فرایند نفله شدن یک نویسنده حساس را به خوبی نشان می دهد.

همه چیز این خرابشده برای آدم خستگی و وحشت تولید می‌کند. باری، زندگی را به بطالت می‌گذرانیم و از هر طرف خواه چپ و یا راست مثل ریگ فحش می‌خوریم و مثل اینست که مسئول همه گه کاریهای دیگران شخص بنده هستم. همه تقاضای وظیفة اجتماعی مرا دارند اما کسی نمی‌پرسد آیا قدرت خرید کاغذ و قلم را دارم یا نه؟ یک تخت‌خواب و یا اتاق راحت دارم یا نه؟ و بعد هم از خودم می پرسم در محیطی که خودم هیچگونه حق زندگی ندارم چه وظیفه ای است که از رجاله های دیگر دفاع بکنم؟ این درددلها هم احمقانه شده. همه چیز در این سرزمین گه بار احمقانه می شود. از قول من به خانمتان و هویداها سلام برسانید. (29 فروردین1326)

از هفته گذشته که مجله اطلاعات هفتگی از من قدردانی کرده تنفرم به موجودات اینجا هزاران بار بیشتر شده. به همه چیز و همه کس مظنونم. حتی از سایه خودم رم می کنم. راستی وقاحت و مادرقحبگی در این ملک تا کجا می رود! چه سرزمین لعنتی پست گندیده ای و چه موجودات پست جهنمی بدجنسی دارد! ... این شرح حال عجیب که برایم به کلی تازگی داشتبه قلم ابوالحسن احتشامی بود. این اسم را برای اولین بار خواندم اما او خودش را دوست صمیمی من معرفی کرده بود. به قدری دروغ گفته بود و بهتان زده بود و ضمناً صورت حق به جانب به خود گرفته بود که لایق بود زمامدار آینده مملکت بشود...(18 مهر 1326)

...یکی دو هفته است نمی دانم با اشاره مقامات صلاحیتدار و یا ابتکار شخصی است که آقای صبحی با تمام وقاحت جبلی و درندگی بی سابقه ای مشغول تبلیغات ضد حقیر شده است...از خیانت به آزادیخواهی و بیسوادی و مخصوصاً انحطاط اخلاقی من درفشانی می کند...(1 خرداد 1327)

پنج ماه می گذرد که از دست کتابخانه خاور به عدلیه شکایت کرده ام. هیچ نتیجه نداده. همه اش امروز و فردا می کنند. ممکن است آخرش هم محکوم بشوم. بیخود و بیجهت پاپی من می شوند و توی مجلات و روزنامه ها فحش می نویسند و مادرقحبه بازی در می آورند. با وجود این که سالهاست کنار نشسته ام باز هم دست بردار نیستند مثل اینکه ارث پدرشان را می خواهند.تجریک , بدجنسی, مادرقحبه بازی, سربار هزاران کثافت دیگر شده. من هیچ حوصله اش را ندارم.حتی از نوشتن و تکرارش عقم می نشیند. (22 مرداد 1329) (لازم به ذکر است این زمان شوهرخواهر هدایت نخست وزیر است و برادرش معاون نخست وزیر)

یکی دو روز دیگر باز محاکمه کتاب در گویا دیوان جنحه! شروع می شود... این مرتیکه بیش از حد مرد رندی و وقاحت کرده. وانگهی شنیدم یکی دیگر از آثار جاودانی حقیر را هم اخیراً بدون اجازه چاپ کرده اند (البته با اغلاط و افتادگی و مسخرگی و سانسور اسلامی و اخلاقی). نمی دانم چرا با دیگران این شوخیها را نمی کنند؟... (18 مهر 1329)

جامعه از نگاه هدایت

از نگاه هدایت جامعه به چنان انحطاطی دچار شده است که اساسن اصلاح ناپذیر است و به قول خودش انتقاد از یک قسمتش موجب تبرئه قسمت دیگرش می شود. مسلمن غلظت این سیاه بینی در دوران مختلف متفاوت است ولی به نظرم با گذشت زمان غلظت آن چنان بالا می رود که نوشتن هم به نظرش امری بیهوده است و لذا دیگر نمی نویسد. صفتی که مدام برای جامعه در نامه های متعدد به کار می برد "قی آلود" است.

از اوضاع و سیاست خواسته بودید بی شوخی می گویم که هیچ اطلاعی ندارم. فقط شنیدم که کابینه تغییر کرده؛ کی آمد و کدام خر رفت هیچ نمی دانم و اصلاً نمی خواهم بدانم. نه تنها خودم را تبعه مملکت پر افتخار گل و بول نمی دانم بلکه احساس یک جور محکومیت می کنم. محکومیت عجیب و بی معنی و پوچ. فقط از خودم می پرسم که "چقدر بیشرم و مادرقحبه بوده ام که در این دستگاه مادرقحبه ها توانسته ام تا حالا carcasse [لاشه] خودم را بکشم!"قی آلود و کثیف و یک چیز قضا و قدری و شوم با خودش دارد. بهتری و بدتری و اصلاح و آینده و گذشته و همه آنها هم در نظرم باز یک چیز احمقانه و پوچ شده. جایی که منجلاب گه است دم از اصلاح زدن خیانت است...(22 تیر 1326)

یاد بعضی از مقالات می افتم که دهه بعد از شهریور بیست را یکی از معدود دوره های نفس کشیدن آزادیخواهان ذکر می کنند... حساب کنید اگر کمی زمانش جابجا می شد چه می شد!

از اوضاع اینجا خواسته باشید چیز تازه ای نشنیده ام. زندگی به همان حماقت سابق ادامه دارد. نه امیدی است و نه آرزویی و نه آینده و گذشته ای. چهار ستون بدن را به کثیف ترین طرزی می چرانیم و شبها به وسیله دود و دم و الکل به خاکش می سپریم و با نهایت تعجب می بینیم که باز فردا سر از قبر بیرون آوردیم. مسخره بازی ادامه دارد.از قول من به دوستان و آشنایان سلام برسانید. (12 یا 13 فروردین1326)

البته که آن دوران صرفن به دلیل تغییر رضاشاه و زمامداری شاه جوان و گپ فراهم شده تا پا گرفتن ساختارهای جدید , مختصری حاوی مولفه هایی است که نسبت به قبل و بعدش اوضاع بهتری است و در تاریخ معاصر ایران برجسته می شود. وگرنه ما که همان مای سابق بودیم با باز شدن فضا بیشتر به لفت و لیس مشغول می شویم!

ده دوازده روز پیش استادانی که برای تکمیل معلومات به اروپا اعزام شدند و از جمله فردید با آنها بود حرکت کردند و دیروز هم با آقای مظفری عده ای از دانش آموزان به اروپا حرکت کردند. من درست سر در نمی آورم درصورتیکه در تمام شهرهای اروپا سرپرست محصلین ایرانی وجود دارد چرا هی با هر دسته یک سرپرست هم می فرستند؟ از تعجب خودم باید تعجب بکنم! درصورتیکه اخیراً نماینده فیلم از طرف ایران به هلیوود رفته دیگر باقیش معلوم است. (24 اردیبهشت 1326)

منوچهر مقدم هم که پیشتر در جزیره موریس در خدمت قائد عظیم الشان بود یکی دو  سال است که به عنوان بازرس حسابداری تمام سفارتخانه های ایران با حقوق فوق العاده مشغول گردش دور دنیاست. اگر روزی دست به قلم بکند سفرنامه بینظیری خواهد نوشت.اینجا مملکت ژنی ها [genies / نوابغ] است و دولت هم از آنها قدردانی می کند. (22 تیر 1326)

در این جور مواقع چند نفری دور هم اگر جمع بشویم از بازگشت ناپذیری دوران سابق حرف می زنیم و روی آگاه شدن چیز موهومی به نام "ملت" حساب می کنیم و صحبت از عبور از فلانی می کنیم ...غافل از این که تغییرات سطحی به راحتی بازگشت پذیرند...حتا به وضع بدتر.

(در مورد اعلامیه دولت هژیر مبنی بر حد زدن کسانی که در ملاء عام روزه بخورند)... اینهم جواب جوانهای تحصیلکرده تربیت شده سیاستمدار که می گفتند دیگر به قهقرا نمی شود برگشت و در حال ترانزیسیون [انتقال] هستیم و ایرانی باهوش است. هیچ چیز مضحکتر از هوش ایرانی نیست. شاید هوشش سر خورده توی کونش رفته. آن کتابی که نوشته بودم La Ballade en Perse [گردش در ایران] نکته های خیلی انترسان [جالب] داشت. در یکجا نوشته بود ایرانیها خودشان را فرانسوی شرق می دانند و گمان می کنند خیلی باهوشند اما ملتی به حماقت اینها کمتر دیده شده است. حقیقت تلخی است...(20 تیر 1327)

ولیکن مطلب مضحکتر که شنیدم بدتر از دوره آن مادرقحبه بزرگ , دولت ارز برای کتاب نمی فروشد مگر برای کتابهای فنی و طبی... این دیگر خیلی بامزه است و در گمرک حق خروج کتابهای دیگر را نمی دهند به بهانه اینکه فاسد کننده اخلاق هم میهنان عزیز است. (20 خرداد 1327)

چند برش انتخابی

 این دو  تکه را از میان یک عالمه کشیدم بیرون که حساسیت هدایت را نشان می دهد. شاید روانشناسان اسمهایی روی این حالات بگذارند ولی من می گویم نویسنده در مدیزیت روابطش با دیگران دچار مشکل بوده است ولذا فراز و فرود در دوستی های او با اطرافیانش از میان نامه ها هویداست. گاهی هم به تصمیم های اینچنینی منجر می شود:

لابد با من کارد و پنیر شده مثل خیلی های دیگر. تصمیم گرفته ام همه را با خودم کارد و پنیر بکنم. (اوایل تیر 1327) 

به هرحال این اوضاعی است که می بینید و تفسیر لازم ندارد. ما هم می سوزیم و می سازیم. قسمتمان این بوده یا نبوده دیگر اهمیت ندارد. سگ بریند روی قسمت و همه چیز.خیال دارم یک چیز وقیح مسخره درست بکنم که اخ و تف باشد به روی همه. شاید نتوانم چاپ بکنم. اهمیتی ندارد ولیکن این آخرین حربه منست تا اقلاً توی دلشان نگویند "فلانی خوب خر بود!"  (24 اردیبهشت1326) (جرقه توپ مرواری)

وقتی اوضاع کاملن اصلاح ناپذیر به نظر بیاید نوع نگاه ما به دنیا چگونه می شود؟ بیشتر به همان ضرب المثل انگلیسی میل می کنیم که اگر با هشت تا نره غول توی یک اتاق ...

مکتب فاتالیسم [تقدیرگرایی] که اخیراً به آن سرسپرده اید از همه سیستمهای دیگر عاقلانه تر به نظر می آید. اقلاً این تسلیت را به آدم می دهد که آنچه پیش بیاید از قدرت و دوندگی بشر خارج است.

در کف خرس خر کونپاره ای    غیر تسلیم و رضا کو چاره ای؟

اگر هر سیستم و فلسفه ای در یک جای دنیا success [موفقیت] داشته باشد فلسفه ایران و ایرانی همان فاتالیسم است و راست راستی راه دیگری هم نمی شود انتخاب کرد. (12 یا 13 فروردین 1326)

این دو تکه زیر  را هم می آورم که خالی از لطف نیست:

گرانی زندگی و اشکال پیدا کردن منزل به قوت خود باقیست...(18 آبان 1326)

نمی دانم باید جایتان را پر یا خالی بکنم. دیروز که سیزده بدر بود با چند تن از رفقا به قصد سیر و گشت و دور ریختن نحوست(که هیچ فایده ندارد) به قلهک رفتیم. (14 فروردین 1328)