شهر ممنوعه (در) - ماگدا سابو

راوی داستان خانم نویسنده‌ایست در بوداپست که در زمانِ حالِ روایت در سنین سالخوردگی قرار دارد و همان ابتدا از کابوس‌های تکراری خود سخن می‌گوید که در آنها، او خودش را هراسان داخل سرسرای ساختمان و پشتِ درِ ورودی خانه می‌بیند که می‌خواهد در را باز کند اما هرچه کلید را در قفل می‌چرخاند موفق به باز کردن آن نمی‌شود و... او احتمالاً در پی ریشه‌یابی و چه‌بسا درمان و رفع این مشکل و پایان دادن به این بی‌قراری‌ها دست به روایت می‌زند و در همان جملات آغازین اعتراف می‌کند که فردی را به قتل رسانده است هرچند ناخواسته مسبب مرگ او شده است. این فرد خدمتکاری مُسن به نام «اِمِرِنس» است که حدود بیست سال کارهای خانه‌ی راوی را انجام می‌داده است. فصول بلند و کوتاه بعدی داستان عمدتاً به ترسیم شخصیت امرنس از خلال خاطرات اختصاص دارد و راوی تلاش دارد تا از طریق ارائه طرحی منسجم به بیان ریشه‌ها و سیر وقایعی بپردازد که نهایتاً منجر به آن اتفاقی شده که در ابتدا به آن اعتراف کرده است.

اولین آشنایی راوی با امرنس زمانی است که پس از حدود ده سال توقف فعالیت‌های ادبی‌اش به دلایل سیاسی، گشایشی رخ داده و دوباره امکان فعالیت مهیا شده است و حالا کمتر فرصت رسیدگی به کارهای خانه را دارد ولذا داشتن یک خدمتکار پاره‌وقت مناسب برایش ضروری است. یکی از دوستانِ راوی، امرنس را معرفی و ابراز امیدواری می‌کند که این خدمتکار پا به سن گذاشته پیشنهاد راوی را قبول کند. امرنس خصوصیات قابل توجه و بعضاً عجیبی دارد که در ادامه مطلب به آن خواهم پرداخت اما اولین خصوصیت مطرح‌شده همین است که او برای هر کسی کار نمی‌کند و ابتدا می‌بایست شایستگی کارفرمایانش را بسنجد! همانطور که از همین دو پاراگراف مشخص است این ارتباط کاری برقرار می‌شود و امرنس در کنار رسیدگی به امور دیگرش انجام کارهای خانه‌ی راوی را بر عهده می‌گیرد، فعالیتی که دو دهه ادامه می‌یابد و رابطه‌ای که در همین سطح باقی نمی‌ماند و عمق آن افزایش پیدا می‌کند تا جایی که بنا به عقیده‌ی راوی موجبات بروز آن اتفاقات تلخ را فراهم می‌کند.

راوی که زنی مذهبی است برای اعتراف به آن سبکی که در کلیسا مرسوم است نیاز به شرح و تفصیل قضایا ندارد و بنا بر اعتقاداتش می‌تواند به راحتی با بیان کلیات مورد بخشش قرار بگیرد اما به هر دلیلی (مثلاً اعتراف کرده اما کابوس‌هایش قطع نشده است!) تصمیم می‌گیرد «صادقانه» و به «تفصیل»، توضیحاتش را با ما خوانندگان در میان بگذارد.

اگر به دنبال فراز و فرود داستان و قصه هستید این کتاب را چندان به شما توصیه نمی‌کنم ولی اگر به شخصیت‌پردازی و توصیف یک شخصیت یا روابط بین شخصیت‌ها اهمیت می‌دهید این داستان برای شما محتملاً جذاب خواهد بود. در ادامه مطلب در مورد داستان بیشتر خواهم نوشت و البته نامه‌ای که در این‌خصوص دریافت کرده‌ام خواهم آورد!

*******

ماگدا سابو (1917-2007) نویسنده و شاعر مجار در اوایل جوانی به معلمی اشتغال داشت و پس از اتمام جنگ دوم کارمند وزارت آموزش و معارف بود. سپس با انتشار دو دفتر شعر و کسب یکی از جوایز معتبر ملی در سال 1949 به شهرت رسید، جایزه‌ای که البته بلافاصله به دلیل قرار گرفتن او در فهرست دشمنان مردم از سوی حزب کمونیست به هوا رفت! شغل دولتی‌اش هم دود شد! او و همسرش که مترجم آثار ادبی بود دچار سانسور شدند و او دوباره مشغول معلمی شد. ده سال بعد به داستان‌نویسی روی آورد و اولین رمانش در سال 1958 منتشر شد. یک سال بعد جایزه ملی دیگری در این زمینه دریافت کرد. از مهمترین آثار او می‌توان به ترانه ایزا (1963)، خیابان کاتالین (1969) ، ابیگیل ( 1970) و در (همین کتاب) (1987) اشاره کرد. او یکی از معروف‌ترین نویسندگان مجار در سطح بین‌المللی است.

............

مشخصات کتاب من: ترجمه فریبا ارجمند، نشر قطره، چاپ دوم پاییز 1399، شمارگان 400 نسخه، 311 صفحه.

............

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.5 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 4.08 نمره در آمازون 4.3)

پ ن 2: پس از انتشار این ترجمه، ترجمه‌ی دیگری از این کتاب توسط نشر بیدگل (نصرالله مرادیانی) منتشر شده است.

پ ن 3: کتاب بعدی «طاقت زندگی و مرگم نیست» اثر «مو یان» خواهد بود که البته رمان قطوری است و شاید نتوان به راحتی این‌طرف و آن‌طرف حمل کرد! شاید در این مسیرها به نازک‌خوانی هم روی آوردم!!  

 

درها را ببندیم یا باز کنیم!؟

انسانها عموماً در ارتباط با یکدیگر محدوده‌هایی را خودآگاه یا ناخودآگاه در نظر می‌گیرند و مرز این محدوده‌ها هم برای دیگران به تناسب دوری یا نزدیکی افراد مختلف، متفاوت است. بعضی‌ها مثل لاک‌پشت می‌مانند: فقط اندکی از سر و گردن و دست و پایشان پیداست و باقی ابعاد وجودی‌شان برای دیگران ناپیداست! مثلاً من همکاری داشتم که تولد فرزندانش را هم به ما اطلاع نمی‌داد و مطلقاً چیزی از خودش، علایقش، افکار و عقایدش، گذشته‌اش و... بیان نمی‌کرد. همکاری هم داشتم که از بیان شخصی‌ترین امورش ابایی نداشت (البته نه تا آن حد شخصی!). باقی عموماً بین این دو سر طیف قرار می‌گیرند. هر رابطه دوستانه وقتی دچار تحول بشود و مثلاً به سمت عمیق‌تر شدن برود طبعاً محدوده دسترسی طرفین گسترش می‌یابد و باصطلاح درهای بیشتری به روی یکدیگر باز می‌شود.

نکته‌ی مهم و اساسی که به‌نوعی می‌توان از آن به عنوان درسی که از این داستان می‌گیریم یاد کنیم این است که هرگاه دری به روی‌مان باز می‌شود حواس‌مان باشد که عبور از آن اگرچه ممکن است لذت‌بخش باشد اما مسئولیت‌آور هم هست. در طرف مقابل وقتی می‌خواهیم دری را به روی دیگری بگشاییم حتماً به این بیاندیشیم که آن فرد ظرفیت و شایستگی لازم را دارد یا خیر. اگر این را رعایت نکنیم آن‌گاه من هم با راوی هم‌راستا خواهم بود که باز شدن درهای بیشتر موجب آسیب‌پذیری بیشتر خواهد شد.

و در نهایت باز کردن در به زور یا تزویر تکلیفش مشخص است:

در زاهدی شکستم به دعا نمود نفرین

که برو که روزگارت همه بی‌قرار بادا

کامل‌ترین تصویر امرنس سِرداش!

همسایگان امرنس بسته به نوع ارتباطشان و طول مدت آشنایی‌شان اطلاعاتی در مورد او داشتند اما از آنجایی‌که او فاصله خود را با دیگران حفظ می‌کرد و «آدمِ گفتگوهای غیرضروری نبود» هیچ‌کس تصویر کاملی از او نداشت و نمی‌توانست داشته باشد. او هیچ‌کس را به داخل خانه‌اش راه نمی‌داد و از دوستان نزدیکش در ایوانِ خانه‌ پذیرایی می‌کرد. بسته بودن این «در» نمادی از اراده‌ی امرنس برای حفظ فاصله با دیگران است که طبعاً پس از خواندن داستان متوجه می‌شویم که چه زمینه‌هایی منجر به چنین رفتاری می‌شود.

آن‌طور که از روایت برمی‌آید می‌توان گفت که راوی به واسطه باز شدن درهای متعددی از دنیای امرنس به رویش، کامل‌ترین تصویر را از امرنس در اختیار داشت اما تصویر او هم کامل نیست. باز هم تأکید می‌کنم اگرچه راوی صادقانه همه‌چیز را شرح داده است اما شرح او هم مانند تمام راویان دیگر متأثر از خصوصیات خودش از کار درمی‌آید. برای روشن شدن این موضوع نامه‌ای به یکی از دوستان نزدیک امرنس نوشته‌ام که اگر جواب دریافت شود حتماً در ادامه خواهم آورد!

امرنس که بود؟!

طبعاً در داستان با زندگینامه و شرح‌حال او آشنا شده‌اید و من آن را تکرار نمی‌کنم، فقط سعی می‌کنم تکه‌های بااهمیت آن را به استناد متن پُررنگ کنم تا رازهای جذابیت او برایمان روشن‌تر شود:

-          امرنس از کارش لذت می‌برد! این را در صدر می‌گذارم. به همین خاطر است که او مدام در حال فعالیت است.

-          او به راحتی اعتماد مردم را جلب می‌کرد.

-          گوش شنوای خوبی برای درددلهای دیگران است. بلد است همدردی کند. اهل قضاوت کردن نیست.

-          از پذیرفتن انعام و هدیه به هر شکلی ابا داشت. در مقابل دوست داشت هدیه بدهد. عزت نفس جذابیت دارد.

-          توجه ویژه او به درماندگان از انواع و اقسام آدم‌ها گرفته تا گربه‌ها و سگ‌های در خیابان‌مانده.

-          اهل گذشت و مدارا معرفی می‌شود. (حتی حاضر به شکایت از سلمانی غارتگر نیست)

با این خصوصیات و البته موارد دیگری که در داستان آمده است می‌توان گفت با یک شخصیت اسطوره‌ای طرف هستیم اما نمی‌توان قاطعانه گفت که راوی به دلیل احساس گناهش یا دلایل دیگر اقدام به تقدیس امرنس کرده است و تصویری این‌چنین در اختیار دیگران قرار داده است. به این دلیل که نکات و خصوصیاتی از او در جهت مخالف موارد بالا بیان می‌کند که هرکدام می‌تواند نوعی دافعه ایجاد کند:

-          فقط و فقط کار می‌کند! گاهی رفتارش در این زمینه به خودآزاری پهلو می‌زند.

-          به سختی به دیگران اعتماد می‌کند. گاهی این عدم اعتماد با ترس از دیگران پهلو به پهلو می‌شود.

-          راوی می‌گوید که «هرگز» قضاوت نمی‌کرد اما در طول داستان گاهی این کار را به شدیدترین وجه انجام می‌دهد!

-          بی‌اعتمادی و بی‌اعتقادیِ مطلق او به پزشکان (در این مورد دلیل و علت خاصی هم بیان نمی‌شود).

-          زاویه داشتن با کلیسا و کلیساییان به دلایل غیرمنطقی! ریشه مخالفت‌های او به نظرم باسمه‌ای بود و این به مذهبی بودن راوی هم می‌تواند مرتبط باشد!!

-          جزمیت او در برخی عقاید نادرست.

لذا می‌توان گفت که به هر روی شخصیت محوری داستان اگرچه در برخی مسائل روشن‌بینی و تیزبینی خاصی دارد که معمولاً از چنین فردی قابل انتظار نیست اما سفید مطلق هم نیست.

اتانازی یا مرگِ خودخواسته‌ی باوقار

امرنس معتقد است بهترین هدیه‌ای که می‌شود به کسی داد این است که او را از رنج بردن خلاص کنیم ولذا چنانچه موجود زنده‌ای به واسطه تداوم زندگی دچار رنج بیشتر می‌شود بهترین کار این است که از مرگ او جلوگیری نکنیم. به همین خاطر است که او نه تنها از خودکشی دوستش پولت که دچار افسردگی و مشقت‌های مختلف است، ممانعت نمی‌کند بلکه حتی برای راحت‌تر خلاص شدن به او مشاوره هم می‌دهد.

تنها خواسته‌ی او از راوی آن است که پس از مرگش شرایطی فراهم آورد که گربه‌هایش رنج نکشند و طبعاً به طریق اولی در آن روزهایی که بیمار است و در خانه خود را حبس کرده همین انتظار را در مورد خودش دارد. حالا اینجا خودمان را جای راوی بگذاریم! اگر یکی از دوستانمان یا بهترین دوست‌مان در چنین شرایطی باشد آیا هیچ اقدامی برای نجات او نمی‌کنیم؟! می‌گذاریم خلاص شود!؟ به خلاص شدنش کمک می‌کنیم؟! آیا برای نجات او دست به اقدامی می‌زنیم که می‌دانیم شدیداً با آن مخالف است؟

موقعیت ساده‌ای نیست! اما عملیات نجاتی که راوی طراحی می‌کند و آن‌گونه که طرح را عملی می‌کنند کاملاً مشخص است که به جای خوبی ختم نخواهد شد! به نظرم حق دارد که خودش را گناه‌کار بداند!

.....................................................................

نامه‌ی دریافتی!

میله‌ی بدون پرچم عزیز

از دریافت نامه شما حسابی شگفت‌زده شدم! از این جهت که من شخصیتی محوری در داستان نیستم و چنانچه خوانندگانی در سراسر گیتی بخواهند با شخصیت‌های این داستان، که از قضا بسیار زیاد هم خوانده شده است، مکاتبه کنند؛ قاعدتاً من در ردیف آخر قرار خواهم گرفت کما اینکه تاکنون «در» بر همین پاشنه چرخیده است. می‌دانم که خوانندگانت خوش ندارند مقدمه‌چینی و روده‌درازی کنم و دوست دارند مستقیم به سراغ رابطه مرحوم امرنس و خانمِ نویسنده که به تأسی از تو او را راوی خطاب خواهم کرد بروم. اگر این‌گونه دوست دارند یا خیر، در هر دو صورت کامنت خود را با یک هوپ مزین خواهند کرد!

راوی همه‌ی تلاشش را کرده تا نشان بدهد بلایی که به سر امرنس آورد ناشی از عشق متقابل آنها بوده است اما من به عنوان کسی که در آن زمان و پس از آن با ایشان دم‌خور بوده‌ام باید عرض کنم که او خودخواه‌تر از آن است که بتواند کسی را آن‌گونه دوست بدارد. او مدعی است آن زمان‌ها با هر که آشنا می‌شد می‌بایست رابطه عمیق و معناداری برقرار می‌کرد و این را با لحن آدمی می‌گوید که به اشتباه خود اقرار و ابراز پشیمانی می‌کند! یعنی از همین میزان نزدیکی به امرنس هم پشیمان است. در واقع اگر شوهر ایشان در بیمارستان بستری نشده بود و آن روز با آن حال نزار با امرنس که الهه همدردی بود، روبرو نشده بود هیچ تحولی در رابطه آنها رخ نمی‌داد چرا که پنج شش سالی از آغاز آشنایی آنها می‌گذشت و تعداد جملات رد و بدل شده‌ی ماهیانه‌ی میان آنها را می‌شد با انگشتان دست شمارش کرد. با من هم همین‌گونه رفتار می‌کند. به هرحال این خانم خودش را از نوادگان یکی از شاهان قدیم این سرزمین می‌داند و شأنش اجازه هم‌صحبتی با ما را نمی‌داد و نمی‌دهد.

ببینید! وقتی ایشان می‌نویسد که شوهرم و امرنس به تدریج با هم کنار آمدند علت را چه چیز عنوان می‌کند؛ می‌گوید چون هر دو به من محبت داشتند و عاشق «من» بودند! وقتی می‌گوید آن روزها «جوان بودم و فکر نکرده بودم که جاذبه‌ی بین آدم‌ها چه‌قدر نابخردانه و پیش‌بینی‌ناپذیر و سیلان آن چه‌قدر مرگبار است» منظورش این است که اولاً آن اندک علاقه‌ای که در من شکل گرفت نابخردانه بود و دوم این‌که من اصلاً فکرش را نمی‌کردم امرنس عاشق من شود! و این عشق هم موجب مرگش شد؛ همانطور که آن گوساله به خاطر عشقش از قطار پایین پرید و پایش شکست و سر و کارش به قصابی و سلاخی کشید!  

خودشیفته و خودخواه بودنِ ایشان را به خاطر اینکه الان سالهاست کارفرمای من است نمی‌گویم یا از خودم درنمی‌آورم! نه! این خانم زن صادقی است منتها فکر می‌کند همچون شمع موجب سوختن پروانه شده است و پس از آن باید مراقب باشد کسی شعله‌هایش را نبیند. واقعاً این‌طور فکر می‌کند. به همین خاطر صادقانه نوشته است که «احساس شدید او به من نه تنها به عشق، بلکه به اعتماد مطلق رسیده بود»! این خودشیفتگی نیست؟! خب کسی نیست بپرسد با این کلید یا به عبارتی شاه‌کلید، چطور نتوانستی «در» را مسالمت‌آمیز باز کنی! من نمی‌گویم امرنس به او علاقه یا اعتماد نداشت، داشت و به همین خاطر بدبختانه او تنها کسی بود که می‌توانست نجاتش بدهد اما سهل‌انگارانه برخورد کرد و آن شد که شد. وقتی می‌گویم صادق است به این خاطر است که در همان اوایل ورود امرنس به بحران می‌نویسد که «اخیراً جز خودم به چیز دیگری فکر نمی‌کردم». البته که ما همسایگان دیگر هم در اتفاقی که افتاد مقصریم. ببینید ما چه بودیم که راوی چنین منزلتی پیش چشم امرنس پیدا کرد.

البته جایگاه خاصی هم نداشت! به نظرم جایگاه گربه‌ها نزد امرنس بسیار رفیع‌تر بود آنها لااقل با دیدنش خوشحال می‌شدند و خوشحالی خود را نشان می‌دادند. این موهبت بزرگی است که وقتی به خانه وارد می‌شوی کسی باشد که از دیدنت خوشحال باشد. خانم با آن کینه‌ی شتریش چنین جایگاهی نداشت و نمی‌توانست داشته باشد. امرنس دو دغدغه بیشتر نداشت؛ یکی ساخت مقبره خانوادگی بود که صد برابر هزینه‌اش را برای برادرزاده‌اش به ارث گذاشته بود تا این کار حتماً انجام شود و او هم انصافاً سریع آن را ساخت، و دغدغه دومش هم گربه‌هایش بودند، چیزی که بعد از مرگش ما تازه فهمیدیم. همین سر و سامان دادن به اوضاع گربه‌ها تنها خواسته‌اش از خانم بود. چون تلاش خانم را برای نجات آن توله سگ کوچولو دیده بود این فکر به ذهنش رسیده بود که خانم گزینه مناسبی برای این کار است. همین! که همین را هم دیدید چه گندی زد.

اوه‌اوه! یاد آن روزی افتادم که امرنس از خانم اجازه گرفت تا از مهمان خارجیش در خانه آنها پذیرایی کند و آن دختر ناسپاس هم نیامد. امرنس بیچاره چه‌قدر تدارک دید و وقتی اطلاع رسید که مهمان نخواهد آمد خیلی از غذاهایی را که آماده کرده بود داخل یخچال خانم گذاشت. خودش که یخچال نداشت. این خانم دید که امرنس از شدت ناراحتی گریه می‌کند، پیرزنی که هیچ کس گریه‌ی او را ندیده بود، با این حال در همین شرایط بحرانی، آن غذاها را تحت عنوان «ته‌مانده» پس آورد! درست است که می‌گوید از انجام این کار ناراحت بوده است اما کار امرنس را ناراحت‌کننده‌تر ارزیابی می‌کند. او می‌نویسد که بعد از دیدن نتیجه کارش خیلی متأسف شده است اما باز هم می‌نویسد که از ابتدا نباید با برگزاری مهمانی در خانه‌ام موافقت می‌کردم! ظاهراً عمق قضیه را هنوز هم درک نکرده است. او به دیگران به چشم یک شیء نگاه می‌کند که داخل جعبه‌ابزارش قرار دارند که هر وقت خودش به آنها نیاز دارد بیرون بیاورد و استفاده کند. این‌که الان بعد از سالها امرنس را از داخل جعبه بیرون آورده است از همین منظر قابل ارزیابی است. به نظرم خیلی حرف زدم و خوانندگانت لازم است بعد از هوپ یک هوپا هم به کامنتشان اضافه کنند!

خانم راوی نوشته است که شرط امرنس این بود که اگر دوستش داشتید، او باید چهره اصلی زندگی شما می‌شد، مثل ویولا! و به درستی انتظار دارد که خوانندگان این شرط را غیرمنطقی ارزیابی کنند و از سر تقصیرات او بگذرند. البته خوانندگان موشکاف مچ او را خواهند گرفت! او «صادقانه» نوشته است که در آن سرمای سیاه زمستان توانایی این کار را داشت که از خانه برود بیرون و برای دقایقی جارو را از دست امرنسِ بیمار بگیرد اما این کار را نکرده است درحالیکه دو سه صفحه قبلش و پس از آنکه امرنس بزرگترین چیزی که داشت، یعنی رازش را، به او هدیه داد، می‌نویسد که من چیز بیشتری می‌خواستم و مثلاً می‌خواستم او را مثل مادرم بغل کنم. خودتان قضاوت کنید!

به عنوان فصل یکی مانده به آخر که در واقع پایان‌بندی کتاب است دقت کرده‌اید: «راه‌حل»! یعنی همه‌ی آنچه تا قبل از آن آورده است را به عنوان یک صورت‌مسئله فرض کرده است و اما حالا راه‌حل آن چیست؟ اینکه مرا به جای امرنس بیاورند چون من خانم را دوست ندارم و هیچ درِ قفل‌شده‌ای ندارم که به روی او باز کنم و او را به دردسر بیاندازم و خدای ناکرده «آسیب‌پذیری» ایشان را بالا ببرم. یاللعجب! بیشتر آدم را یاد «راه‌حل نهایی» نازی‌ها می‌اندازد!

این سینه مالامال حرف است! اما تا علاوه بر هوپ و هوپا نیاز به استعمال پیف‌پاف در کامنت‌ها نشده است صحبت را کوتاه می‌کنم. از «آدم‌ناشناسی» و «کم‌هوشی» او گذر می‌کنم چون امرنس قبلاً زحمت بیان آنها را کشیده است. امرنس میراث بزرگی برای او باقی گذاشت و آن هم توصیه‌ای بود که بعد از حضورش سر صحنه فیلم‌برداری کرد؛ این‌که در آثارش آنچه که شاخه‌ها را به حرکت درمی‌آورد شور واقعی باشد نه امور مصنوعی و تقلب و سوزناک‌بازی. امیدوارم از این پس به این میراث احترام بگذارد.

شاید فکر کنید من از یهوه هم یهوه‌تر هستم و به دنبال مجازات زاد و رود ایشان هستم. باور کنید که این‌گونه نیست. امیدوارم از تجربه راوی و تخیل تحسین‌شده‌ی او بهره ببرید و دیگران را اولاً ببینید و بپذیرید و سپس آنها را همان‌طور که هستند بپذیرید.

ارادتمند

سوتو