عامه‌پسند -– چارلز بوکوفسکی

زمانی‌که «سفر به انتهای شب» سلین را خواندم و حسابی سرمست از این داستان معرکه بودم، در میان نقدها و تعاریف‌ با جمله‌ای روبرو شدم که در آن لحظات به دلم نشست: این بهترین رمانی است که در دو هزار سال اخیر نوشته شده است! با توجه به این که رمان نهایتاً عمری سیصد چهارصد ساله دارد این مقدار سال اضافه نوعی تأکید مؤکد بر بهترین بودن است و البته طنزی خاص هم در آن مستتر است. گوینده این سخن کسی نبود غیر از چارلز بوکوفسکی. اسمش هم آن موقع برایم جذاب بود! به هرحال این کتاب و کتاب دیگرش هالیوود را به کتابخانه اضافه کردم و حالا بعد از ده سال نوبت خواندنش فرا رسید!

اولین نکته در معرفی این کتاب برای کسانی که با این نویسنده هیچ‌گونه آشنایی ندارند، زبان اثر است. عنوان رئالیسم کثیف تاحدودی ممکن است مطلب را برساند! نثر نویسنده پر از کلماتی است که به تأسی از آن مربی فوتبال باید به «فارسیِ سخت» از آن یاد کرد! کاربرد زیاد الفاظ رکیک و اسامی اندام‌های بدن در گفتگوهای معمولِ شخصیت اصلی داستان و به طور کلی خشونت کلامی و بعضاً غیرکلامی، از مشخصات بارز سبک نوشتاری این نویسنده است. چنانچه از سلین چیزی خوانده‌اید باید بگویم اگر این وجه از نوشته‌های سلین را در ده یا عدد بزرگتری ضرب کنید به سطح زبان بوکوفسکی نزدیک می‌شوید! یکی از عمده انتقاداتی که به سلین وارد می‌شد همین زبان آثارش بود و جواب حکیمانه و قاطعانه ایشان این بود: «من همانطوری می‌نویسم که حس می‌کنم… از من خرده می‌گیرند که بد دهنم و زبان بی‌ادبانه دارم… از بی‌رحمی و خشونت دائمی کتاب‌هایم انتقاد می‌کنند… چه کنم؟ این دنیا ذاتش را عوض کند من هم سبکم را عوض می‌کنم». اگر با این تیپ نوشتار مشکل دارید اصلاً به سراغ بوکوفسکی نروید. اگر این سبک از نوشتار را بدنویسی قلمداد کنیم بدانید و آگاه باشید که این کتاب توسط نویسنده به بدنویسی تقدیم شده است.

دومین نکته جهان‌بینی شخصیت اصلی داستان است که آدمی بدبین محسوب می‌شود؛ به همه عالم و آدم بدبین است و زندگی را علاوه بر پوچ بودن، خرحمالی مطلق می‌داند. این موضوع هم برای برخی خوانندگان می‌تواند مانعی برای ارتباط‌گیری محسوب شود. البته بوکوفسکی حداقل در این داستان یک نوع بدبینی خوشبینانه دارد که هم در نیمه دوم متن و هم در پایان‌بندی نمود پیدا می‌کند. اگر با این دو نکته مشکلی ندارید، طنز اثر در کنار خط داستانی و ریتم مناسب آن می‌تواند برای شما جذاب باشد.

من به‌شخصه در ارتباطات روزانه محال است که بتوانم فردی مثل «نیک ‌بلین»، شخصیت اصلی کتاب، را تحمل کنم اما داستان چیز دیگری است. در داستان همیشه فرصتی مهیا می‌شود که به شخصیت مورد نظر نزدیک شویم، اتفاقی که در عالم واقع معمولاً رخ نمی‌دهد. به‌هرحال او یکی از شخصیت‌های مورد علاقه من باقی خواهد ماند. او کارآگاهی پنجاه‌وچندساله، افسرده، شکست‌خورده، بدشانس، بی‌پول و به شدت مشروب‌خوار است. داستان از زمانی آغاز می‌شود که کارآگاه قصه‌ی ما به لبه پرتگاه بحران اقتصادی رسیده است اما ناگهان چند مشتری یکی از پی دیگری از راه می‌رسند: سه پرونده عجیب غریب و یک پرونده خنده‌دار! در ادامه بیشتر به داستان خواهم پرداخت و نظر خودم را در مورد یکی دو موضوع محوری کتاب خواهم نوشت.

*******

من کتاب را ابتدا دو بار با ترجمه آقای خاکسار خواندم که ترجمه روان و خوشخوانی است. پس از آن به سراغ متن انگلیسی رفتم و سی چهل صفحه از آن را بازخوانی کردم. تفاوت‌ها همانطور بود که انتظار داشتم و طبیعی است که متن اصلی به‌گونه‌ایست که امکان عبور از ممیزی را ندارد. سپس باخبر شدم که نسخه‌ی بدون سانسوری در فضای مجازی با ترجمه آرش یگانه (احتمالاً نام مستعار مترجم) موجود است. تهیه کردم و یک دور هم آن را خواندم. مقایسه این دو از بعضی جهات مقایسه درستی نیست (به دلیل شرایط عرضه کاملاً متفاوت). اما من به عنوان خواننده در نوبت سوم لذت بیشتری بردم و امکان روبرو شدن با متنی نزدیک‌تر به متن اصلی برایم میسر شد.

............

مشخصات کتاب من: ترجمه پیمان خاکسار، نشر چشمه، چاپ دوم  تابستان 1388، شمارگان 2000 نسخه، 198 صفحه

مشخصات ترجمه بدون سانسور: ترجمه آرش یگانه، انتشارات بوکوفسکی!، 257 صفحه (با مقدمه و مؤخره)

............

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.1 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.67 نمره در آمازون 4.5)

پ ن 2: یک یادداشت خوب در مورد این کتاب در اینجا

 

بانوی مرگ؟!

اولین پرونده‌ای که به نیک بلین ارجاع می‌شود موضوع عجیبی دارد! زنی با صدای جذاب با کارآگاه تماس می‌گیرد و از او می‌خواهد هویت فردی را که معمولاً پاتوق او در یک کتاب‌فروشی و باری معروف در هالیوود است و بسیار به سلین شباهت دارد، بررسی و احراز کند. این خانم که سیمایش همانند صدایش جذاب است خود را «بانوی مرگ» معرفی می‌کند. انتخاب چنین کاراکتری برای عزرائیل طبعاً نشان‌دهنده نوع نگاه نویسنده به مسئله‌ی مرگ است. بخصوص اگر این را مد نظر داشته باشیم که این آخرین کتاب بوکوفسکی است و در حین نگارش یا بازنویسی به بیماری سرطان خون خود واقف بوده و چند ماه بعد از انتشار هم از دنیا رفته است.

نوع نگاه او به مرگ متأثر از نوع نگاه او به مردم، دنیا و زندگی است: دنیا که پر است از جرم و جنایت، دود و آلودگی، آب و هوا و غذای مسموم، نفرت و ناامیدی و... «بیشتر آدم‌های دنیا دیوانه بودند. آن بخشی هم که دیوانه نبودند، عصبی بودند. آن بخشی هم که دیوانه یا عصبی نبودند، احمق بودند. هیچ شانسی نداشتم. انتخابی نداشتم. فقط ادامه بده و منتظر پایان باش» با این حساب خلاص شدن از این وضعیت چیز زیبایی نیست؟! شاید این سؤال ایجاد شود که چرا خودش را خلاص نمی‌کرد!؟ جواب احتمالاً همانی است که مقتدایش سلین فرمود: «حقیقت دردی است که هیچ وقت انسان را رها نمی‌کند و حقیقت این دنیا مرگ است. باید انتخاب کنی؛ مرگ یا دروغ. راستش را بخواهید شخصاً هیچ‌وقت جرأت خودکشی را نداشته‌ام.» نیک بلین به دنبال مرگ نمی‌رود و حتی از این که بانوی جذاب مرگ(با آن توصیفات!) دور و برش باشد طبعاً خرسند نیست اما وقتی نویسنده‌ای مرگ را چنین «جذاب» توصیف می‌کند چه باید گفت!؟ مرگ از نگاه او البته که پایان کبوتر نیست (کدام کبوتر!؟ آیکون خنده) بلکه پایان دنیایی پر از پلیدی و کثافت است. پس زیباست!

سلین؟!

انتخاب سلین با توجه به مواردی که تا الان به آن اشاره کردم جای بحث ندارد! هم یک ادای دین است و هم یک کارکرد معنادار در راستای موضوع بالایی دارد. نیک در مسیر احراز هویت سلین سه برخورد مرتبط با دنیای کتاب و نویسندگی را روایت می‌کند. اولین برخورد در کتابفروشی است؛ وقتی که نیک به او نزدیک می‌شود سلین مشغول ورق زدن «کوه جادو» اثر توماس مان است. داخل پرانتز عرض کنم بد نیست شما بدانید که در یازده سال گذشته من فقط یک کتاب را نیمه‌کاره رها کرده‌ام و آن همین کتاب کوه جادوست! پس حق می‌دهید وقتی سلین رو به نیک در مورد این کتاب چنین جمله‌ای را به زبان می‌آورد، لبخند بزنم: « فکر می‌کنه خسته کردن خواننده هنره»!

در ادامه وقتی سلین در کنار دکه روزنامه‌فروشی ایستاده است و نیک به او نزدیک می‌شود با اشاره به نیویورکر می‌گوید «اصلاً نمی‌دونن چه‌جوری باید نوشت، هیچ‌کدومشون.» در نوبت بعدی کتاب گور به گور فاکنر را در کتاب‌فروشی در دست دارد و به نیک می‌گوید: «قدیما زندگی شخصی نویسنده‌ها از نوشته‌هاشون جالب‌تر بود. امروزه‌روز نه زندگی‌هاشون جذابه نه نوشته‌هاشون». به نظرم همین سه عبارت کفایت می‌کرد که آدم باور کند که این شخص خود سلین است! به‌هرحال کارآگاهِ ما حقه‌ای سر هم می‌کند و بالاخره پرونده را با رو کردن مدرکی متقن! به سرانجام می‌رساند. اما کارکرد ورود و خروج سلین چه بود؟!

به نظر من می‌خواهد بگوید این دنیایی که نویسنده در هالیوود روایت می‌کند به جایی رسیده است که اگر کسی مثل سلین هم یک‌جوری قسر در می‌رفت و با عمر طولانی به آن می‌رسید معلوم نبود واقعاً همان دکترِ محرومان و فرودستان باقی بماند! این سیستم با او همان کاری را می‌کرد که با دیگران کرده! کما اینکه سلین هم در داستان به دنبال فروش بیمه! و حتی اخاذی!! افتاده است. پس مرگ کماکان چیز جذابی است! با توجه به جایگاه سلین در ذهن بوکوفسکی باید گفت مرگ چیز بسیار بسیار جذابی است. 

گنجشک قرمز!؟

اولین موضوعی که به ذهن در این رابطه خطور می‌کند این است که گنجشک قرمز اشاره‌ای به مرگ یا سرطان خون و امثالهم دارد. کما اینکه در انتهای داستان مواجهه‌ی نیک و گنجشک قرمز چنین چیزی را به ذهن متبادر می‌کند که البته برداشت اشتباهی است! اگر شما هم در ذهنتان از ابتدای مطرح شدن این موضوع تا انتهای داستان، یک مرور کوتاهی بکنید متوجه می‌شوید برداشت درست چیست. «جان بارتون» در داستان شخصیتی است که باصطلاح حواسش به نیک هست و به استعدادهای او ایمان دارد و این را چندین بار تکرار می‌کند. مشتریان اخیر نیک همه از سوی این شخص ارجاع شده‌اند. او از نیک می‌خواهد گنجشک قرمز را پیدا کند و البته هیچ توضیح و نشانه‌ای در مورد آن نمی‌دهد و فقط می‌گوید چنین چیزی قابل یافتن هست و نیک می‌تواند آن را پیدا کند. او وعده ماهیانه صد دلار بابت این کار می‌دهد.

«جان مارتین» مدیر انتشارات گنجشک سیاه است که کارهای بوکوفسکی را چاپ می‌کند و می‌دانیم که سالها قبل نویسنده با وعده ماهی صد دلار ماهیانه کارش را در اداره پست کنار می‌گذارد تا فقط بنویسد. تقریباً با کنار هم گذاشتن این گزاره‌ها می‌توان گفت پیدا کردن گنجشک قرمز به نوعی نوشتن یک کار ویژه و خوبِ ادبی است. یک رمان کامل. داستانی که مدیر انتشارات مطمئن است بوکوفسکی از عهده خلق آن برمی‌آید:«من همیشه به همه گفتم که تو بهترین کارآگاهی. خودت درستی حرفمو بهم ثابت میکنی. تو گنجشک قرمز رو پیدا میکنی.» حتی وقتی نیک به او می‌گوید دیگر پیر شده است و هر روز بیشتر از روز قبل به ضعف و مرگ نزدیک می‌شود باز هم تأکید می‌کند که تو الان در اوج آمادگی هستی و از پس کار برخواهی آمد. او هم البته آخرین تلاش‌هایش را می‌کند.

پایان‌بندی رمان نشان می‌دهد که نویسنده از تلاشش راضی است. گنجشک قرمز به خوبی خودش را نشان می‌دهد. تفاوت آن با قناری‌های رنگ شده روشن است و حالا جان بارتون می‌تواند آن را به عنوان لوگوی مؤسسه‌اش به کار ببرد. نیک بلین و بوکوفسکی در میان ما باشند یا نباشند، گنجشک قرمز به حیات جاودانه‌اش ادامه خواهد داد.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) راوی از شانس نکبتی خودش بسیار می‌نالد و شواهد زیادی در تایید آن می‌آورد که البته طنازانه است. اولین جایی که از این صفت برای شانسش استفاده می‌کند زمانی است که بانوی مرگ جلوی روی او بر روی کاناپه نشسته و پا روی پا انداخته است. نیک از علاقه خود به پا از بدو تولد یاد می‌کند و اینکه اولین چیزی که در حین به دنیا آمدن دیده پا بوده و پس از آن خیلی زور زده است تا در جهت مخالف توفیقی به دست بیاورد که شانس نکبتی‌اش مانع آن بوده است! من بدشانس بودن راوی را در این موضوع مشخص تایید نمی‌کنم!! پیشنهادات قابل توجهی که در همین داستان به او ارائه می‌شود مبنای ادعای بنده است!

2) نیک آدم تنها و افسرده‌ایست. سه بار ازدواج و سه بار طلاق و شکست‌های متعدد او را به انزوا کشانده است. او حتی با کارکنان بارهایی که به آنها وارد می‌شود نمی‌تواند ارتباط مناسبی برقرار کند. مدام درگیری و خشونت. او مستعد سقوط به درجات عمیق‌تر افسردگیست مثلاً وقتی پشت میزش نشسته و با یک مجله لوله شده قصد جان مگسی را می‌کند و موفق نمی‌شود نتیجه می‌گیرد که آن روز روز او نیست و بلافاصله پیشتر می‌رود و نتیجه می‌گیرد که این هفته و این ماه و این سال هم هفته و ماه و سال او نخواهد بود! و البته تمام زندگی!

3) در راستای همان موضوع مرگ و زندگی: «خب، روز بعد دوباره برگشته بودم به دفترم. احساس نارضایتی از همه چیز داشتم و راستش را بخواهید، حالم حسابی عن مرغی بود. من به هیچ جا نمی‌رسیدم، و بقیه مردم دنیا هم همینطور. همه‌مان برای خودمان می‌چرخیدیم و منتظر مرگ بودیم، و در عین حال با کارهای بی‌اهمیت فضای خالی بین تولد و مرگ را پر می‌کردیم. بعضی‌هایمان حتی همین کارهای کوچک را هم نمی‌کردند. همه‌مان گیاه بودیم. من هم یکیشان. نمی‌دانم چه‌جور گیاهی بودم. گمانم شلغم.»

4) هجو پلیس، تلویزیون، وام و سیستم بانکی از قسمتهای جذاب برای من بود: «تلویزیون را روشن نکردم، می‌دانستم که وقتی آدم حالش بد است، این حرام‌زاده فقط حال را خراب‌تر میکند. فقط یک چهره خسته‌کننده را پشت یک چهره خسته‌کننده دیگر نشان می‌دهد، تمام شدنی هم نیست. صف طویلی است از احمقهای روزگار، که بعضی‌هایشان معروف هم هستند. کمدین‌هایش خنده‌دار نیستند و درام‌هایش درجه چهارم است.»

5) نیک بلین برای اینکه بتواند بخوابد تا خرخره می‌نوشد اما علیرغم آن توفیقی نمی‌یابد. واقعاً حق دارد خوشحال باشد که کبدش نمی‌تواند سخن بگوید!

6) یکی از شب‌هایی که خوابش نمی‌برد از بیرون صدای گلوله می‌شنود و نتیجه می‌گیرد که اوضاع دنیا روبراه است!

7) پرونده‌هایش آنقدر عجیب و غریب است که برای اینکه مطمئن شود دچار توهم نشده است به روانپزشک مراجعه می‌کند. این صحنه هم از صحنه‌های جذاب داستان است. بخصوص داستان آخرین خوابی که دیده است و حدس‌هایی که در مورد تعبیر آن توسط روانشناس می‌زند.

8) حتی کسی که او را با یکی از کشتی‌گیران حاضر در یک مسابقه معروف اشتباه می‌گیرد او را با کشتی‌گیر شکست‌خورده اشتباه گرفته است! یعنی در این حد با شکست عجین شده است!!

9) یکی از مؤلفه‌های مهم در نوع نگاه نویسنده به جامعه، نقش و جایگاه «پول» در آن است. به طور خلاصه برای تشخیص زنده بودن یک شخص بهترین راه، کنترل کارت اعتباری اوست! پول داشتن مساوی است با زنده بودن.

10) از مانیفست نیک بلین برای زندگی: «اغلب بهترین قسمت‌های زندگی آن زمان‌هایی هستند که در آنها اصلاً هیچ کاری نکرده‌ای، مثل قاطر برای خودت چرخیده‌ای و وقت‌گذرانی کرده‌ای.»

11) در صفحه قبل اشاره کردم که او یک بدبینی خوشبینانه دارد، علت آن به غیر از پایان‌بندی، این سخنان است: «فرض کنیم آدم بفهمد همه چیز بی‌معنی است، آن وقت همه چیز نمی‌تواند کاملاً هم بی‌معنی باشد، چون آدم از بی‌معنی بودنش آگاه شده و آگاهی از بی‌معنی بودن تقریباً معنایی به آن می‌دهد.»

12) «شش سال بود نخندیده بودم. وقتی که هیچ چیزی برای نگرانی وجود نداشت بی‌خود نگران می‌شدم، هر وقت هم که واقعاً مسئله‌ی نگران‌کننده‌ای وجود داشت مست می‌کردم» این جملات گویای شخصیت اصلی داستان است. توجه داشته باشید که نیک با شنیدن صدای جیک قناری رنگ‌شده خیلی راحت خوشحال می‌شود و این نشان می‌دهد دنیای او چه میزان تلخ است که شش سال از آخرین خنده او می‌گذرد. جالب است که ما با همراه شدن با دنیای تلخ او لحظات خوشی را سپری می‌کنیم! (البته به قول نوشته روی سنگ قبر بوکوفسکی: زور نزنید!)