پدرو پارامو - خوان رولفو

«من به کومالا آمدم چون به من گفتند که پدرم، پدرو پارامو نامی، این‌جا زندگی می‌کرده. مادرم این را گفت و من قول دادم همین که از دنیا رفت به دیدنش بروم. دستش را فشار دادم تا بداند که این کار را می‌کنم، چون نفس‌های آخِر را می‌کشید و جا داشت که هر قولی به او بدهم...»

این جملات آغازین داستان است. رمانی تقریباً کوتاه که از کنار هم قرار گرفتن حدود 57 تکه (هر تکه به طور میانگین سه صفحه) شکل می‌گیرد. این تکه‌ها در کنار هم یک تصویر برای خواننده می‌سازد: تصویری از پدرو پارامو. راوی جملات بالا «خوان پرسیادو» برای یافتن پدرو به قلمروی او وارد می‌شود. تصاویر اولیه از این سرزمین برخلاف چیزهایی که از مادرش شنیده است بیشتر به گودالی سوزان در یک دشت، و شهر ارواح و مردگان شباهت دارد. این تصاویر برای منِ خواننده (البته بعد از حداقل دو بار خواندن!) یادآور برزخ است. خوان در ابتدای مسیرش با مردی قاطرچی به نام آبوندی‌یو مواجه می‌شود و برای رسیدن به کومالا با او همراه می‌شود. مردی کم‌حرف که در همان چند جمله‌ی کوتاهی که بیان می‌کند یکی دو شوک اساسی به خواننده وارد می‌کند!

روایت خوان پرسیادو یکی از صداهایی است که در شکل‌گیری تصویر نهایی به ما کمک می‌کند. این سرزمین که در آن نمی‌توان تمایز فاحشی بین مردگان و زندگان قایل شد، حاوی صداهای بسیاری است که از در و دیوار و زمین و گورهای آن بیرون می‌آید و این صداها و این تکه‌ها همانند قطعات یک پازل در کنار هم قرار می‌گیرند و تصویر نهایی را می‌سازند؛ تصویری که همانند طرح روی جلد با دقت و تمرکز و چندباره‌بینی قابل رویت است!

در چیدن پازل گاه تکه‌ای از این‌طرف و گاه تکه‌ای از طرف دیگر را در سر جای خود قرار می‌دهیم و ترتیب و توالی آن چندان اهمیتی ندارد اما معمولاً تکه‌های پشت سر هم دارای خطوط مشترکی هستند که به ما در چیدن پازل و انتخاب آنها کمک می‌کنند. نویسنده این پازل را برای ما چیده است و ما با او همراه می‌شویم تا تصویری مکزیکی از یک پدرسالارِ خشن و بی‌رحم که خودش و سرزمینش را به سمت نیستی و مرگ هدایت می‌کند، ببینیم.

******

یک مجموعه داستان کوتاه (دشت سوزان) از خوان رولفو در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور دارد. اما شاهکار او همین رمان است که پس از گذشت چهار سال از انتشار آن بیشتر از 2000 نسخه از آن به فروش نرفت. اما پس از آن مورد توجه قرار گرفت و تاثیر به‌سزایی در نویسندگان بزرگی همچون مارکز گذاشت و تحسین نویسندگانی همچون بورخس را برانگیخت. این رمان تاکنون به 30 زبان ترجمه شده است که ترجمه انگلیسی آن فقط در ایالات متحده آمریکا بیش از یک میلیون نسخه فروش داشته است. برای رمانی با این فرمِ خاص که خواننده می‌بایست در هنگام خواندنش عرق بریزد چنین فروشی خیره‌کننده است.

.................

پ ن 1: فصل‌ها و تکه‌ها شماره ندارد. بر اساس شمارش من (اگر خطا نکرده باشم) 57 تکه بود اما در یک سایت انگلیسی‌زبان تعداد این تکه‌ها 68 عدد بود. نگران نباشید! من یک‌چهارم این بخش‌ها را کنترل کردم و اختلاف تعداد را در ادغام و دو تا یکی شدن برخی قسمت‌ها دیدم. مثلاً بخش 67 و 68 انگلیسی معادل بخش 57، بخش 62 و 63 انگلیسی معادل بخش 53 فارسی است.

پ ن 2: مشخصات کتاب من؛ ترجمه احمد گلشیری، نشر آفرینگان، چاپ پنجم1387، شمارگان 2200 نسخه، 215 صفحه

پ ن 3: نمره من به کتاب 4.7 از 5 است و در گروه C قرار می‌گیرد ( نمره در گودریدز 4.04، نمره در آمازون 4 ).

 

چکیده نیمه اول

در تکه‌ی آغازین می‌خوانیم که خوان پرسیادو به سرزمین مادری‌اش وارد می‌شود تا پدرش را ببیند. در راه با فردی به نام آبوندی‌یو روبرو می‌شود و از هدف خودش از این سفر صحبت می‌کند و در مورد مقصد سوالاتی می‌پرسد. آبوندی‌یو خود را فرزند پدرو پارامو معرفی می‌کند و ما از اینکه این معرفی هیچ حسی را در طرفین ایجاد نمی‌کند متعجب می‌شویم اما بعد متوجه می‌شویم که پدرو پدر خیلی از افراد این منطقه است... هم حقیقی و هم مجازی... اما نکته غافلگیر کننده آن است که در انتهای تکه‌ی اول باخبر می‌شویم که پدرو پارامو سالها قبل مرده است!

خوان وقتی به مقصد نزدیک می‌شود آنجا را به شهر ارواح و مردگان تشبیه می‌کند و این با چیزی که مادر برایش توصیف کرده، متفاوت است. در روستا بنا به توصیه‌ی آبوندی‌یو به سراغ خانه دُنیا ادوویخس می‌رود تا شب را در آنجا بخوابد. ادوویخس پیرزن رنگ‌پریده‌ای است که در کمال تعجب منتظر ورود خوان بوده است و مدعی می‌شود خبر ورود او را دلورس پرسیادو (مادر خوان) که از دوستان بسیار نزدیک او بوده است همین امروز به او داده است. وقتی خوان از مرگ مادرش در هفته گذشته خبر می‌دهد، ادوویخس این خبر را خیلی ساده، تایید کننده‌ی ضعیف بودن صدای دلورس عنوان می‌کند. در گفتگوهایی که این دو با هم دارند مشخص می‌شود آبوندی‌یو سالها قبل مرده است و فردی که خوان با او همراه شده است و صحبت کرده است و... روح آبوندی‌یو بوده است!

ادوویخس از شب عروسی دلورس پرسیادو صحبت می‌کند و اینکه در اقدامی فداکارانه به جای عروس وارد حجله شده است و از این جهت او نیز به‌نوعی مادرِ خوان محسوب می‌شود! او علت درخواست دلورس جهت این جابجایی را نظر یک رمال درخصوص قمر در عقرب بودن آن شب ذکر می‌کند؛ ادعایی که بعدها با خواندن روایت دانای کل از نحوه ازدواج پدرو و دلورس، خدشه‌دار می‌شود و علت آن خیلی ساده، پریود بودن دلورس و عجله پدرو برای ازدواج بوده است.

در این میان تکه‌هایی کوتاه از طرف راوی سوم‌شخص درخصوص دوران کودکی دُن‌پدرو روایت می‌شود. صحبت‌های ادوویخس ادامه می‌یابد و به واقعه مرگ پسر دُن‌پدرو (میگل) می‌رسد. در تکه‌های بعدی به مرگ میگل پرداخته می‌شود (راوی سوم شخص)... در تکه 14 پدر رنتریا (کشیش) ضمن بیان اندیشه‌هایش در مورد میگل، اسم پیرزنی را به نام ماریا دیادا می‌آورد که از کشیش تقاضای شفاعت و آمرزش برای خواهرش که سالها قبل خودکشی کرده است دارد. نام این خواهر، ادوویخس است! در تکه بعدی خوان در اتاق خوابی که ادوویخس برایش آماده کرده است از شنیدن نجواهای کسی خبر می‌دهد که ظاهراً در حال دار زده شدن است. در حالیکه خوان از شنیدن این صداها به وحشت افتاده است درِ اتاق باز می‌شود و زنی به نام دامیانا وارد می‌شود تا او را به جای مناسب‌تری ببرد. دامیانا کسی است که در بدو تولد خوان از او نگهداری کرده است. او در مورد نجواها توضیحاتی می‌دهد و آنجا ما و خوان مطمئن می‌شویم ادوویخس سالها قبل مرده است و اینکه هنوز روحش در این مکان پرسه می‌زند نشان می‌دهد آن زن بیچاره هنوز دچار عذاب است!

خوان به همراه دامیانا از آن خانه خارج می‌شود اما وقتی صراحتاً از این زن سوال می‌کند که آیا او زنده است یا مرده، دامیانا نیز ناپدید می‌شود. خوان که در این شهر عجیب سرگردان شده است با فردی به نام دونیس روبرو می‌شود و با او به خانه‌‌ی نیمه مخروبه‌اش می‌رود. در آنجا دونیس به همراه زنی زندگی می‌کند. این‌طور به نظر می‌رسد که آنها خواهر و برادری بوده‌اند که مانند زن و شوهر با یکدیگر به سر می‌برند اما نکته اینجاست که پوشش آنها همانند پوشش آدمها در بدو تولد است! وقتی از آنها سوال می‌کند که آنها زنده هستند یا مرده، با خنده آنها مواجه می‌شود و جواب واضحی نمی‌گیرد.

در اینجا خواننده به وضعیت خوان پرسیادو هم مشکوک می‌شود! البته چند صفحه بعد با مرگ خوان روبرو می‌شویم و او را در گور پیرزنی به نام دروتئا می‌یابیم. آیا خوان واقعاً در ص94 می‌میرد؟ یا اینکه او از ابتدا مرده است و به آن آگاهی ندارد!؟ در هر صورت تکه‌های مربوط به این راوی از این پس از داخل گور روایت می‌شود. او نجوای مردگانی را که اطرافش هستند، می‌شنود و ما می‌خوانیم...

نکات متفرقه، برداشت‌ها و برش‌ها

1) چهار تکه اول توسط خوان پرسیادو روایت می‌شود. ممکن است در تکه پنجم گیج شوید! این تکه به همراه دو بخش بعدی روایتی از پدرو در زمان کودکی است. نگران نباشید!

2) در بخش‌های ابتدایی ممکن است با جملاتی بولد شده مواجه شوید. اکثر این جملات از زبان پدرو و خطاب به زنی به نام سوسانا بیان می‌شود. نقش سوسانا در ادامه مشخص خواهد شد.

3) هر تکه به‌نوعی با تکه بعدی ارتباط دارد و هر چه جلو می‌رویم این ارتباط‌ها شفاف‌تر می‌شود. مثل قطعات پازل که با قطعات مجاور خطوط مشترکی دارد. داستان در خوانش اول آشفته به نظر می‌رسد اما در صورت بازخوانی آن خواهید دید که نظم خاص خودش را دارد و از این حیث بی‌نظیر یا کم‌نظیر است.

4) پدر پدرو در یک مهمانی عروسی به اشتباه هدف گلوله قرار می‌گیرد و کشته می‌شود. چیزی که او برای فرزندش به جا می‌گذرد انبوهی از بدهی و قرض است و کوهی از نفرت! قاتل پدر مشخص نمی‌شود اما پدرو همه افراد حاضر در آن مهمانی را به قتل می‌رساند. او با روش‌های مختلفی همه بدهی‌های پدرش را بدون اینکه پولی بدهد صاف می‌کند! خشونت و کشتار از یک طرف و نیرنگ و حیله از طرف دیگر...

5) طفلک دلورس (مادر خوان)، بیشترین طلب را دارد و پدرو پیشکار خود را می‌فرستد تا از او خواستگاری کند! از طرف دیگر پیشکار را به سراغ کشیش می‌فرستد تا با وعده و وعید کاری کند که این ازدواج در کلیسا انجام شود اما ثبت نگردد! در واقع او کاری می‌کند که همه اموال زن به نام او گردد... بدون هیچ هزینه‌ای نه تنها همه طلب‌ها صاف می‌شود بلکه دست دلورس به هیچ‌جا هم بند نیست و چندی بعد او به همراه فرزندی که نامشروع محسوب می‌شود از کومالا خارج می‌شود.

6) پدرو بدین‌ترتیب خیلی زود به قدرتی مطلقه تبدیل می‌شود و ولایتی مطلق بر همه شئونات زندگی این سرزمین پیدا می‌کند. او خود، قانون این منطقه است.

7) این روستا پر از بازتاب صداست گویا آدم‌ها پس از مرگشان هنوز روی زمین سرگردانند. برخی از تکه‌های داستان در واقع نقل این بازتاب‌هاست که به ما در فهم نوع زندگی در زمان حیات روستا کمک می‌کند.

8) در ص79 راوی (خوان) به فکر بازگشت می‌افتد و چنین می‌گوید: «می‌دانستم که آن بالا شکافی است که از آن بیرون آمده بودم. شکافی مانند زخمی دهان باز کرده در سیاهی کوه‌ها.» آیا این یکی از قراینی نیست که نشان می‌دهد او از ابتدای داستان مرده است!؟

9) در گفتگوی خوان و دروتئا داخل گور، خوان علت آمدنش را خواب و خیالی عنوان می‌کند که در آن هویت پدرش را به او گفته‌اند. جالب است که بدانیم دروتئا در زمان حیاتش همواره در جستجوی فرزندی بوده است که در خواب و خیالش او را داشته است.

10) چه کسی خوان را به خاک سپرده است!؟ در روستا که کسی زنده نیست! دروتئا از ضمیر «ما» استفاده می‌کند و می‌گوید ما تو را پیدا کردیم و به خاک سپردیم! پس باید به خودم حق بدهم که خوان اساساً زنده نبوده است! زنده بودن یا نبودن البته در سرزمینی که تمایز بین زنده بودن و مرده بودن وجود ندارد مسئله‌ی مهمی نیست. این عدم تمایز را در چند داستان از فوئنتس دیده بودم و گمان می‌کردم این موضوع خاص آثار فوئنتس است اما با خواندن این رمان درمی‌یابیم که این رشته سر درازی دارد!

11)  یکی از نکات کلیدی داستان نوع نگاهی است که از جانب کشیش (عقاید مذهبی سنتی که ترکیبی از مسیحیت و عقاید ماقبل آن است) به مردم القا شده است. آنها معتقدند که به سبب گناهانشان بخشیده نمی‌شوند و این اعتقاد، زندگی آنها را خشکانده است به گونه‌ای که در زمان حیات هم همانند ارواح سرگردان زندگی کنند. تنها امید آنها در زندگی این است که وقتی سرشان را زمین بگذارند و بمیرند به جای بهتری بروند اما نماینده خدا حتی این امیدشان را ناامید کرده است و در کل داستان مانند ارواح سرگردان به دنبال کسی می‌گردند که برای آنها دعا کند بلکه بخشیده شوند!

12) در فرازی از داستان کشیش در کنار رودخانه (!؟) به گذشته می‌اندیشد و شدیداً دچار عذاب وجدان است. آن روز به شهر مجاور رفته و پیش کشیش آنجا اعتراف کرده است اما آن کشیش نیز حاضر نشده بود برای او طلب بخشایش کند. قدرت پدرو مثل «علف هرز» گسترش یافته بود و او نه تنها هیچ کاری نکرده بود بلکه خودش را در این قضیه مقصر می‌دانست. این مقطع شاید زمانی است که بذر شک در ذهن او کاشته و  شورش در ذهن پدر رنتریا جوانه‌ می‌زند.

13) سوسانا از ص117 وارد داستان می‌شود... چرا که آرامگاه او نزدیک گور خوان پرسیادو است و او زمزمه‌ها و نجواهای او را می‌شنود. سوسانا کسی است که قراین نشان می‌دهد که پدرو او را عاشقانه دوست می‌دارد. این دوست داشتن به گونه‌ای است که بیشتر به خواب و خیال می‌ماند و شرایط همواره برای پدرو (این قادر مطلق سرزمین!) به گونه‌ایست که این رویا و خیال برای او همیشه دست‌نیافتنی باقی می‌ماند حتی زمانی که او را به عقد خود در‌می‌آورد! همه اشخاص اصلی این داستان به دنبال رویا و خیالی هستند، اما در نهایت به وادی نیستی و ناامیدی سقوط می‌کنند.

14) طی چند تکه چهره سوسانا برای ما شفاف می‌شود: اینکه او همبازی دوران کودکی پدرو بوده است، اینکه سوسانا عاشق فردی به نام فلورنسیو بوده است، اینکه فلورنسیو خیلی زود از دنیا رفته است (شاید به نوعی پدرو این فرایند را تسریع کرده باشد!)، اینکه سوسانا به همراه پدرش از این منطقه دور می‌شوند، اینکه بعد از سی سال بازمی‌گردند و پدرو هنوز همانگونه خواهان اوست، اینکه پدرو سر پدر سوسانا را زیر آب می‌کند تا سوسانا را زیر بال و پر خود بگیرد و...

15) این عشق یا این خیال به چه کار پدرو می‌آید!؟ به نظر می‌رسد او در صورت مست شدن از این عشق بتواند همه چیزهای دیگر را فراموش کند و بتواند خودش را خلاص کند از این حجم خاطرات پُر کشتار!... به قول شیخ حسن جوری: ندانستی!

16) وقتی که اولین دسته انقلابی به مرز املاک پدرو می‌رسد و پیشکار باتجربه‌ی او کشته می‌شود به نظر می‌رسد که کار پدرو تمام است اما او با سیاست و هنرمندی کاری می‌کند که دسته انقلابی پاسدار حریم او گردد. این بخش‌ها و تکه‌ها به خوبی هرج‌ومرج سرزمین مکزیک در آن زمان نشان می‌دهد.

17) مردم این سرزمین به تسلیم قدرت بودن عادت کرده‌اند، قدرت عریان، قدرت مقدس... ترس در آنها نهادینه شده است. با استبداد خو گرفته‌اند! مثلاً گفتگوی دو پیرزن در مورد بیماری و دیوانگی سوسانا جالب توجه است چرا که آنها برای پدرو غصه می‌خورند که چنین اتفاقی برایش رخ داده است!! یک مثال دیگر در همین زمینه وقتی است که دامیانا، دُن پدرو را می‌بیند که سر پیری در حال بالارفتن از پنجره اتاق دختر نوجوانی به نام مارگریتاست؛ او به یاد ایام جوانی خود می‌افتد و شبی که پدرو در اتاق او را زده است و او به دلایلی در را باز نکرده است اما برای اینکه ارباب ناراحت نشود و زیاد به زحمت نیفتد برای شب بعد علاوه بر باز گذاشتن درِ اتاق، تسهیلات دیگری را فراهم کرده است!

18) احتمالاً ساکنین این منطقه همچون کشیش، قرار گرفتن همه زمین‌ها در دست دُن‌پدرو را مشیت الهی می‌دانند و یادشان رفته است که این گوساله چطور از نردبام بالا رفت و بزرگ شد و به گاوی وحشی مبدل گشت.

19) این مردم با همه این تسلیم شدن‌هایشان به خاطر هیچ و پوچ تنبیه شدند! پس از مرگ سوسانا، کلیساها به مدت سه روز ناقوس‌ها را به صورت پیوسته به صدا درمی‌آورند و چون ایام کریسمس نزدیک بود همگان این صداها را علامت جشن پنداشتند... ارباب آنها را به‌سبب همین شادی و خوشحالی مجازات کرد: «من دست روی دست می‌ذارم و کومالا از گشنگی می‌میره» و همین شد که او گفت!

20) در شروع داستان آبوندی‌یو را می‌بینیم با قاطر... در پایان داستان هم او را قبل از تبدیل شدن به روح می‌بینیم! اینکه در ابتدا خودش را فرزند پدرو عنوان می‌کند و در انتها سرنوشت پدرو را می‌بینیم کمی امیدوار می‌شویم که شاید این احتمال وجود داشته باشد که به قول شاعر: هر چه کنی کشت همان بدروی!

21) در آخر این سوال به ذهن من می‌رسد که چرا بعد از مرگ پدرو، این سرزمین به سمت نیستی می‌رود!؟ مگر نه اینکه مردم از زیر یوغ این ستمکار آزاد می‌شوند و قاعدتاً باید به سمت کمال بروند... اما این سرزمین زایندگی خود را از دست داده است... شاید به دلیل سالهای دراز استبداد... وقتی هم که عده‌ای قیام می‌کنند نمی‌دانند که چه می‌خواهند و مدام بازیچه‌ی صداهای مختلف می‌شوند. مردم عادی تنها راهی که به ذهنشان می‌رسد ترک این سرزمین است! در نتیجه این منطقه به  سرزمینی بی‌حاصل، سرزمینی هرز، دشتی سترون با مردمانی توخالی که نمی‌توان زنده بودن یا نبودن‌شان را تشخیص داد تبدیل می‌شوند. اینجاست که شاید انتخاب نام فامیل پدرو توسط نویسنده معنا و مفهوم خود را می یابد. پارامو به معنای سرزمین بایر و بی‌حاصل است... شعر معروف تی.اس.الیوت در مکزیک با عنوان ال‌پارامو ترجمه و چاپ شده است. شعری که در ایران با عنوان سرزمین بی‌حاصل و سرزمین هرز و عناوینی از این دست چاپ شده است.