سرباز خوب - فورد مادوکس فورد

راوی آقای "داول" یک ثروتمند آمریکایی میانسال است. او چند وقت قبل همسرش "فلورانس" را از دست داده و در شروع روایت در انگلستان به سر می‌برد. آنها دوازده سال قبل بلافاصله بعد از ازدواج جهت سفری اروپایی از آمریکا خارج شده‌اند. ظاهراً سفر دریایی به‌گونه‌ای بوده است که پزشکان به راوی اکیداً توصیه نموده‌اند که نباید به خاطر قلب همسرش دوباره چنین سفری را تجربه کند لذا آنها در اروپا ماندگار و در پاریس مستقر شده‌اند. البته فصلی از سال را نیز در منطقه‌ای به نام نواهایم که آب‌گرم شفابخشی دارد می‌گذرانند. آنها نه سال قبل در همین مکان با خانواده اشبرنهام آشنا شدند؛ ادوارد، سروان و ملاک انگلیسی و همسر زیبایش لئونورا که آنها نیز نمونه‌ای از آدم‌های خوب و نازنین هستند. این دوستی و آشنایی عمیق و عمیق‌تر می‌شود... حالا در شروع روایت، ادوارد و فلورانس از دنیا رفته‌اند و راوی گیج و منگ از وقایع و روابط نامشروعی که اخیراً از آنها مطلع شده است داستان خود را برای ما می‌نویسد... داستانی که ضمن نشان دادن شرایط اجتماعی اروپا در آغاز سده بیستم، به مسائلی همچون روابط انسانی، شناخت پیچیدگی‌های انسان و امکان آن و... می‌پردازد.

روایت به نوعی غیرخطی است و اگر بخواهم تمثیلی به کار ببرم به دایره‌های هم‌مرکزی اشاره می‌کنم که واقعیت در مرکز آن است و در هر دور روایت، اندکی به مرکز نزدیک می‌شویم و بخشی از حقایق برای ما آشکار می‌شود اما هربار چیزهای دیگری هم روایت می‌شود و بعضاً قضاوت‌های متناقضی نیز مطرح می‌شود که گاه اطمینان خواننده را به راوی، سست می‌کند. او نمی‌خواهد حقی از اشخاص داستان ضایع شود و تلاش می‌کند آن‌ها را همانطور که بوده‌اند به ما معرفی کند لیکن مشکل اینجاست که آیا اصولاً شناخت کامل آدم‌ها میسر است!؟ نزدیک بودن آدم‌ها (حتا به نزدیکی دستکش و دست) آیا تضمینی برای شناخت عمیق آنها می‌دهد؟ واقعیات و اتفاقات پیرامون چطور؟ آیا می‌توان واقعیت را همانگونه که هست درک و آن را بازنمایی نمود!؟ اینجاست که می‌توان به مبحث رئالیسم و امپرسیونیسم ورود کرد. به‌زعم من روایت در پی بازنمایی واقعیت نیست (رئالیسم) بلکه انعکاسی از واقعیت در ذهن راوی است که روی کاغذ می‌آید، ضمن اینکه نویسنده می‌کوشد با جابجا کردن منبع نور (پرتوافکنی‌های حساب‌گرانه به واقعیت) و ترسیم خطوط کلی و رقیق و غلیظ کردن برخی اتفاقات و رنگ‌ها، توهمی از واقعیت را در ذهن خواننده ایجاد کند.

انگیزه راوی از نوشتن، شاید به قول خودش استفاده نسل‌های بسیار دور خود باشد که با توجه به شناختی که ظاهر متن از راوی می‌دهد احتمالاً نسلی از ایشان به جا نخواهد ماند! لذا به نظر انگیزه‌اش خلاص نمودن ذهنش از سنگینی اتفاقاتی است که بر او گذشته است. ظاهراً او چنان دچار گیجی شده است که نمی داند چطور این چیزها را کنار هم بچیند و بنویسد. گاهی عنوان می‌کند که همه‌چیز را خیلی واضح تعریف کرده است و گاهی اعتراف می‌کند که: "داستان را آن‌قدر آشفته و درهم گفته‌ام که پیدا کردن مسیر از میان حرف‌هایی که شاید یک‌جورهایی هذیان‌اند برای شما سخت است. چه می‌شود کرد! چاره‌ای نیست." و در انتها افسوس می‌خورد که ای کاش می‌توانست این‌ها را پشت سرهم، به صورتی که اتفاق افتادند، می‌نوشت.

*****

فورد مادوکس فورد (1873 -1939) نویسنده و فعال ادبی انگلیسی است که معروفترین اثرش سرباز خوب. در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور دارد. از این کتاب دو ترجمه در زبان فارسی موجود است. ترجمه اول توسط مرحوم ابراهیم یونسی (انتشارات معین) و مطابق اطلاعات کتابخانه ملی در سال 1384 اولین چاپ آن وارد بازار شده است و ترجمه‌ی دوم توسط خانم زهرا نصرالهی (نشر نون) در سال 1394 منتشر شده است.

..........

پ ن 1: نمره کتاب از نگاه من 4.1 از 5 است. (در سایت گودریدز 3.7 از مجموع 16595 رای و در سایت آمازون 4)

پ ن 2: در ادامه مطلب مختصری در مورد راوی و اندکی هم در مورد ترجمه‌های این اثر نوشته‌ام. چون مطلب طولانی شد بخش دیگری در خصوص کتاب را که در حال آماده شدن است در قسمت بعدی و جداگانه خواهم نوشت.

 راوی از نگاه من

این سبک روایت البته در زمان خودش (1915) امر غریبی بود و شاید الان برای ما غریب نباشد اما خود راوی برای من هنوز عجیب و غریب است. بعد از دو دور خواندن داستان، هنوز تردید دارم که برای راوی از صفات گاگول، نامطمئن، نامتعادل، ساده‌دل و شوت و امثالهم استفاده کنم یا او را اندکی حیله‌گر، طناز یا... خطاب کنم.

در برخی موارد نظراتی می‌دهد و نقل‌قول‌هایی از خودش می‌آورد یا وقایعی را ذکر می‌کند که به ساده‌دل بودن او رای قطعی می‌دهیم. اما این ساده‌دلی‌ها را با برخی تحلیل‌های دقیق (به‌خصوص در بخش‌های پایانی) چگونه جمع کنیم؟

ازدواج او و فلورانس یک کمدی درام است. وقتی فلورانس موضوع ازدواج را به خانواده‌اش اطلاع می‌دهد، خاله‌هایش با راوی صحبت می‌کنند و به هر زبان عنوان می‌کنند بابا خودت را بدبخت نکن! اما راوی نمی‌فهمد. بندگان خدا در آخر عنوان می‌کنند ما باید چیزهای بیشتری برای تو بازگو می‌کردیم اما خُب این دختر، خواهرزاده‌ی ماست... اما راوی تا زمان نوشتن این بخش حتا ذره‌ای به ناراحتی فلورانس از رویارویی او با خاله‌هایش مشکوک نشده است. بله او ساده‌دل است.

داستان اقامت در پاریس و آن مردک جیمی کافیست تا ما را به حماقت راوی مطمئن سازد. داستانی که در مورد خدمتکار سیاهپوستش سر هم می‌کند و عنوان می‌کند که فلورانس از غیرتی شدن او می‌ترسیده است نیز مرا حسابی خنداند!

بعد از 9 سال آشنایی، برای لئونورا قسم می‌خورد که ادوارد در نبود او به هیچ زنی نگاه نمی‌کند و لئونورا در پاسخ، به او نگاه نگاه می‌کند! به نظرم آمد راوی چه اصراری دارد که ما او را گاگول بدانیم!؟ ظاهراً اطرافیانش برای او بهشتی ساخته بودند که در آن خوش بود و مثلاً به منظره افتادن یک گاو داخل جوی آب می‌خندید و کیف می‌کرد و... و حالا با شفاف شدن موضوعات از آن بهشت خارج شده است و دنیایش تبدیل به برزخ و دوزخ شده است.

راوی گاه در هنگام روایت به خطاهای خودش پی می‌برد و اعتراف می‌کند مثلاً جایی می‌گوید فلورانس هیچ‌وقت از دید من دور نبوده است و جای دیگر عنوان می‌کند که غیرعمدی خواننده را به اشتباه انداخته است و حالا که خوب فکر می‌کند می‌بیند بیشتر وقتها از دیدرس او دور بوده است!

چندین تناقض در نحوه‌ی قضاوت راوی در مورد ارادت شخصیت‌های داستان به یکدیگر قابل مشاهده است. گاهی ادوارد را عاشق همسرش می‌خواند و گاه از نفرت او از همسرش سخن می‌گوید. این تناقضات فقط به این قضیه محدود نمی‌شود. البته قضاوت راوی در مورد شخصیت‌ها تابع زمان و وقایعی که رخ می دهد است. مثلاً آقای رادنی بیهام را مرد نازنینی توصیف می‌کند و بعد که او ازدواج می‌کند، او را گوسفندی ‌به‌تمام‌معنا خطاب می‌کند... چنین تغییراتی طبیعتاً تناقض نیست و منظور من این موارد نیست. به عنوان نمونه راوی در ص117 (ترجمه خانم نصرالهی) عنوان می‌کند که همسرش به مرحله‌ای رسیده بود که دیگر رعایت حال او را نمی‌کرد و حتا به نظر می‌رسد همه‌ی مسائل را برای او بیان کرده بود... پس چگونه خودش را اینگونه بی‌اطلاع و شوت نشان می‌دهد که انگار بعدها و در صحبت‌های ادوارد و لئونورا متوجه قضایا شده است!؟

راوی ظاهراً از کنایات و طعنه‌ها متوجه چیزی نمی‌شود و چندین بار شکایت می‌کند که چرا صراحتاً و شفاف با او صحبت نکرده‌اند. درحالیکه که گاه خودش طعنه‌آمیز روایت می‌کند... این من را مشکوک می‌کند. همان شبی که ساعت یک نصفه‌شب به در اتاق خواب فلورانس می‌رود تا با هم پیش کشیش بروند و عقد کنند، فلورانس را در آغوش می‌کشد... آغوش خالی... به قول خودش برای اولین و آخرین بار... آن هم نه فقط در مورد فلورانس بلکه هیچ زنی! و جای دیگر عنوان می‌کند که خودش را در دسته‌ی پرشور و حرارت‌ها قرار می‌دهد. به قول مرحوم یونسی (یکی از مترجمین کتاب): سبحان الله!

به نظر می‌رسد نقش لئونورا سرگرم کردن راوی بوده تا ادوارد به مسائل اصلی برسد و البته راوی به این مسئله صراحتاً اشاره کرده است... اما چنین آدم شوتی نیاز به چنین تمهیداتی داشته است؟ یک پاسخ قانع‌کننده این است که: بله... آدم‌های خوب به حفظ ظواهر اهتمام کامل دارند! یک پاسخ مشکوکانه این است که نخیر... زیر کاسه‌ی راوی نیم‌کاسه‌ایست! اصولاً به قول آقا به آمریکایی‌ها نمی‌توان اعتماد کرد!

ظاهراً من دستاویزی ندارم که از صفت حیله‌گری برای چنین آدم شوتی استفاده کنم. اما... می‌خوانیم که فلورانس در روز مرگش سیاه پوشیده بود چون چند روزی بود که عموزاده یا عمه‌زاده‌اش فوت کرده بود و از مقید بودن آمریکایی‌ها به این قضیه سیاه پوشیدن صحبت می‌کند. در جای دیگر می‌خوانیم که اموال دایی ثروتمند فلورانس به راوی رسیده است چرا که فلورانس پنج روز بعد از دایی‌اش فوت کرده است. چرا در هنگام توصیف روز مرگ فلورانس از فوت عمه‌زاده و اینها یاد می‌کند؟ به نظرم رسید فلورانس عزادار دایی‌اش بوده است و راوی برای حساس نشدن ما به قضیه ارث و میراث، از چنین ترفندی بهره برده است! نمی‌خواهم بگویم که راوی همسرش را به قتل رسانده است و این همه سال منتظر مرگ این دایی بوده است...نه! نه به این شدت! البته شاید هم به همین شدت! به هرحال مشخص است که اینها هیچ رابطه‌ای با هم نداشته‌اند و به قول راوی پس از گذشت یکی دو سال زیاد در بند عشق و محبت او نبوده است! که البته همین هم جای چون و چراست... یکی دو سال!؟

وقتی قضیه سفر اول فلورانس و دایی‌اش به اروپا را تعریف می‌کند و قسمت انتهایی آن را در محلی به نام لدبری و خانه‌ای که مالکش مردی به نام بگ‌شاو است عنوان می‌کند، اینجا به طور مبهم به بازگشت ناگهانی آنها اشاره می‌کند (و به نظرم عامدانه به قضیه رسوایی انتهای آن سفر اشاره نمی کند). چند صفحه بعد همین آقای بگ‌شاو وارد می‌شود و با دیدن فلورانس آن جمله افشاگرانه را عنوان می‌کند. اینجا راوی فقط به آشنا بودن نام محل اقامت بگ‌شاو اشاره می‌کند!! بعد بلافاصله قضیه خودکشی رخ می‌دهد و راوی دیدن همین بگ‌شاو را علت اصلی بیان می‌کند! آیا این قضیه مشکوک نیست!؟

دلیل دیگرم برای این قضیه این است که جای دیگری قسم می‌خورد که اگر می‌دانست این دو واقعاً به هم علاقمندند و عاشقانه یکدیگر را دوست دارند هرگز از همدیگر جدایشان نمی‌کرد (ص108). ضمیر "این دو" به نظر من به ادوارد و فلورانس ارجاع دارد و راوی این اعتراف را در میان داستان دک‌شدن جیمی گنجانده است (به‌زعم من حیله‌گرانه!). می‌دانیم که جدا شدن جیمی و فلورانس به دست ادوارد رخ داد، پس این ادعای راوی که جدایشان نمی‌کردم به چه معناست!؟ چه عملی انجام داده است که منجر به جدایی ادوارد و فلورانس شده است!؟ ماده‌ی داخل شیشه‌ی امیل نیترات را با اسید پروسیک عوض کرده است!؟ آیا من اخیراً زیاد سریال پوارو دیده‌ام!؟ جواب این سوال را خودم می‌دانم: بله!

جمعبندی: در هر دور روایت و با هر ضربه‌ی قلم‌مویی که راوی به بوم نقاشی‌اش می‌زند، تغییراتی در احساسات راوی رخ می‌دهد و شاید به همین دلیل است که تصویری تقریباً متفاوت در ذهنمان نقش می‌بندد... مثل تغییر زاویه نور و جلوه‌های متفاوتی که از اشیاء به چشم ما می‌آید. اگر بخواهم یک مثال خوب و دقیق برای امپرسیونیسم ادبی بزنم بی‌تردید این رمان را مثال خواهم زد.

ترجمه

همانطور که اشاره کردم کتاب دو ترجمه دارد. من ابتدا ترجمه خانم نصراللهی را خواندم و بعد ترجمه مرحوم یونسی را که ترجمه‌ی قدیمی‌تر است. با توجه به اینکه زبان ترجمه‌ی آقای یونسی بعضاً شامل کلماتی مهجور است شاید ترجمه‌ی دوباره (با عنایت به گذشت زمان) امری لازم بوده است اما با توجه به مقابله‌ی گذرایی که انجام دادم اطمینان دارم که مترجم دوم نگاهی به ترجمه‌ی قبلی نیانداخته است ولذا ما الان دو ترجمه داریم که هر دو حاوی اشکالاتی هستند!

بعضی از این اشکالات معنا را کاملاً عوض می‌نماید و به‌خصوص در این متن که به نظر من دقت و ظرافت خاصی دارد، تاثیرگذار است. تفاوت‌ها بین این دو ترجمه زیاد است و من همه متن را مقابله نکردم. برخی از این موارد به شرح ذیل است:

 در ص92 ترجمه یونسی لئونورا به وکیل تلگراف می‌زند تا باج‌گیر را سرجایش بنشاند و همین کار در ترجمه نصرالهی توسط ادوارد انجام می‌شود که با توجه به متن، ترجمه نصرالهی درست است. آنهایی که داستان را خوانده‌اند چنانچه مراجعه کنند تایید خواهند نمود فاعلیت این عمل اهمیت دارد.

.......

نصرالهی: باور نمی‌کنم که می‌توانستم به زندگی‌ام با آنها بیشتر از این ادامه بدهم. (ص81)

یونسی: من فکر نمی‌کنم بدون وجود این زن و شوهر می‌توانستم به زندگی ادامه بدهم. (ص95)

........

وقتی راوی به خاطرخواهان فلورانس اشاره می‌کند:

نصرالهی: آنها هم از طرف خانم‌های هرلبرد با همان سردی‌ای که نصیب من می‌شد پذیرایی می‌شدند. (ص94)

یونسی: از آنها هم با همان سردی استقبال می‌شد که من مواجهش بودم-البته از سوی خانم‌های هرلبرد... (ص106) دقت دارید که انتهای این جمله بار طنز خاصی دارد و به نوعی به ذهن خواننده متبادر می‌کند که آنها از سوی فلورانس به گرمی استقبال می‌شدند که در این ترجمه درست درآمده است.

.......

نصرالهی: البته با اینکه من آن‌قدر فلورانس را نبوسیده بودم ...(ص95)

یونسی: اما با اینکه تاکنون من فلورانس را حتی نبوسیده بودم... (ص107)

.......

نصرالهی: اگرچه فلورانس آن‌قدر خواسته‌هایش زیاد بود که با شوهری که در یک فروشگاه خشکبار از صبح تا شب جان می‌:ند کارش راه نمی‌افتاد. این همه‌ی آن چیزی بود که پیرمرد می‌توانست از آن مردک بخواهد. از آن یارو نفرت داشت...(ص102)

یونسی: هرچند فلورانس احتیاجاتش آنقدر وسیع بود که با یک کارمند فروشگاه پارچه فروشی تامین نمی‌شد – و این منتهای خدمتی بود که از پیرمرد هرلبرد ساخته بود. من از او نفرت داشتم... (ص114)

فارغ از قضیه پارچه فروشی و خشکبار که بی‌اهمیت است این تفاوت ارجاع ضمایر در مقابله‌ای که داشتم خیلی توی چشم می‌زد. کی از کی نفرت داشت!؟

.......

نصرالهی: خوب، البته به قدر کافی چیزهایی چشم‌های من را باز کرده بود. (ص102)

یونسی: البته چیزهایی بود که چشم و گوش مرا باز کند، و شمار این چیزها هم کم نبود. (ص114)

طبیعتاً ترجمه‌ی اول کاملاً خطاست. در واقع چیزها زیاد بوده منتها چشم راوی باز نشده.

.......

نصرالهی: فکر می‌کنم هردو پانزده هزار دلار در سال عایدی داشتیم.(ص107)

یونسی: خیال می کنم دوتایی سالی هفتاد و پنج هزار دلار درآمد داشتیم (ص119)

خودتان با این قیمت دلار حساب کنید ببینید فرقشان چقدر است!

.......

نصرالهی: شاید همان روز صبح بود که ادوارد شش دندان طلایی جلویی آن کلاغ زنگی چاق را ریخت توی حلقش.(ص107)

یونسی: خیال می‌کنم که این کلاغ چاقالو شش دندان پیشین طلایش را صبح روزی بر سر همین جریان به ادوارد باخت. (ص119)

ترجمه‌ی اول سلیس‌تر است... در دومی انگار به جای دعوا نشستند قمار کردند!

.......

نصرالهی: در حقیقت، آن بدبخت بینوا با فلورانس گیر افتاده بود. فلورانس در مقایسه با لئونورا که کودک شیرخواری بیش نبود، تاتاری بود که ادوارد بیچاره را در چنگ‌هایش گرفته بود.(ص115)

یونسی: حقیقت این است که مرد بینوا با ازدواج با فلورانس با «خرسی» در جوال رفته بود که در قیاس با او لئونورا طفلی شیرخوار بود. (ص128)

جمله دوم علاوه بر نامانوس بودن خطای آشکاری در کاربرد کلمه ازدواج دارد.

........

بعد از اصرار لئونورا جهت اقامت راوی در کنارش لئونورا چنین ادامه می‌دهد:

نصرالهی: نمی‌توانی برادری برای من باشی یا یک مشاور یا یک حامی، تو همه‌ی آن تسکینی هستی که در دنیا دارم.(ص122)

یونسی: برای من می‌توانی برادر باشی، مشاور باشی یا پشتیبان. به هر حال همه تسلایی که در این دنیا دارم شمایید. (ص134)

معلوم نیست می‌تواند یا نمی‌تواند! با توجه به شور و حرارتی که راوی دارد این قضیه اهمیت دارد.

........

نصرالهی: اما این اشاره عجیب تاثیری قوی روی آنچه بعد پیش آمد داشت. می‌خواهم بگویم شاید لئونورا هیچ وقت درباره‌ی ارتباط فلورانس و ادوارد با من حرف نمی‌زد اگر من دو ساعت بعد مرگ زنم نمی‌گفتم: «حالا می‌توانم با دخترک ازدواج کنم».(ص121)

یونسی: اما این سخن غریب بر آنچه بعد پیش آمد تاثیر نیرومندی داشت. یعنی اگر من دو ساعت پس از مرگ همسرم درباره مناسبات فلورانس و ادوارد چیزی نگفته بودم لئونورا احتمالاً هرگز با من در این مورد چیزی نمی‌گفت: «حالا می‌توانم با دختره ازدواج کنم». (ص133)

نمی‌دانم نویسنده دقیقاً چه نوشته است اما به نظرم ترجمه دوم خطای فجیعی دارد.

........

نصرالهی: لئونورا جلوی پنجره ایستاده بود و بلوط چوبی‌ای را که به ته طناب پرده‌ی پنجره بود بی‌حوصله و پرت به این طرف و آن طرف می‌چرخاند.(ص123)

یونسی: لئونورا جلو پنجره ایستاده بود. و جوز کلاغی را که به قیطان پشت پرده‌ای بسته بود گیج‌وار در میان انگشتانش می‌گرداند.  (ص135)

جوز کلاغ چی هست!!؟

.......

نصرالهی: من فکر می‌کنم خوی و عادت جامعه‌ی جدید امروزی، خوی و عادت انگلیس امروزی، این است که هرکسی برای گرفتن تصدیق و تایید خیلی سرزنش شود.(ص46)

یونسی: من خیال می کنم گناه این امر بیشتر متوجه عادت متجددین، یا همین عادت مردم «مدرن»، به این است که هرکس را به اعتبار انسان بودنش به چشم یک انسان می‌نگرد. (ص61)

به نظرم می‌رسد ترجمه‌ی دوم معنای درست‌تری دارد اما در هر صورت آیا هر دو عزیز یک جمله‌ی واحد را ترجمه کرده‌اند!؟

.........

خیلی طولانی‌اش نمی‌کنم... مثال‌ها زیاد است و من هم به هیچ‌وجه در زمینه ترجمه صاحب صلاحیت نیستم و صرفاً از منظر یک خواننده به دو ترجمه نگاه کردم (که ای کاش نکرده بودم! مثل راوی که با کسب اطلاعات پیرامون ارتباطات همسرش، از بهشتی که در آن خوش بود وارد برزخ شد). با توجه به اینکه سازوکاری جهت جلوگیری از هم‌زمانی ترجمه‌ها وجود ندارد، بروز این اتفاق امری غیرقابل اجتناب است (متاسفانه) ولذا تفاوت ترجمه‌ها را می‌توان توجیه نمود اما وقتی چند سالی فاصله بین دو ترجمه است، حیف است که در انتهای کار به ترجمه قبلی نگاهی نیاندازیم.

البته در سازمان ما و خیلی مشاغل دیگر دیده‌ام که همه می‌خواهند چرخ را از اول خودشان اختراع کنند.