فضیلت‌های ناچیز – ناتالیا گینزبورگ

فضیلت‌های ناچیز مجموعه‌ی کوچکی است از نوشته‌های نویسنده پیرامون مسائل مختلف... از کفش های پاره تا تربیت فرزندان... از مرثیه‌ای برای چزاره پاوزه که در سال 1950 خودکشی کرد تا نوشته هایی در رابطه با حرفه نویسندگی. برخی از این روایت‌ها با زاویه اول شخص مفرد نوشته شده است و برخی دیگر اول شخص جمع... در این موارد نویسنده به عنوان نماینده جمعی که در آن موضوع ذینفع هستند دست به قلم برده است، مثلاً در مرثیه‌ای که برای پاوزه نوشته، "ما" جمع یارانی است که یک دوست بزرگ را از دست داده‌اند و "ما" در قسمت "فرزند انسان" نماینده نسل جوانی است که در زمان جنگ می‌زیست و یا "ما" در فضیلت‌های ناچیز به عنوان یکی از والدینی که به دغدغه تربیت فرزندان می‌اندیشد.

خواندن این نوشته ها خالی از لطف نیست و حاوی نکاتی است که خواننده را به فکر وامی‌دارد. شاید با خواندن برخی از قسمتهایی که در ادامه مطلب آورده‌ام شما نیز با من در این زمینه موافق باشید.

******

ناتالیا گینزبورگ (1916 – 1991) نویسنده ایتالیایی و صاحب آثاری چون الفبای خانواده و میکله عزیز است. آثار متعددی از او به فارسی ترجمه شده است. فضیلت‌های ناچیز را مرحوم محسن ابراهیم به فارسی برگردانده است که انصافاً ترجمه‌ی خوبی است.

مشخصات کتاب من؛ نشر هرمس، ترجمه محسن ابراهیم، چاپ سوم 1384، تیراژ 3000نسخه، 120 صفحه

پ ن 1: نمره کتاب در سایت گودریدز 3.9 است (چون سیستم نمره‌دهی من برای رمان طراحی شده است قابلیت استفاده برای این کتاب را ندارد! ولی اگر بخواهم گودریدزی نمره بدهم همین نمره را خواهم داد)

 

زمستان در ابروتزو: روایت روزمرگی‌ها و دلتنگی‌های زندگی تبعیدگونه در یک روستا... نکته قابل توجهش در این است که وقتی این مقطع از زندگی به پایان می‌رسد و خانواده به شهر بازمی‌گردند همسر نویسنده زندانی می‌شود و پس از آن در زندان از دنیا می‌رود و بدین‌ترتیب آن روزهای ملال‌آور روستا به خاطره‌انگیز‌ترین دوران زندگی راوی تبدیل می‌شود. پس بدانیم و آگاه باشیم که قبل از گریختن زمان، لحظات را می‌بایست تماماً زندگی کرد!

کفش‌های پاره: راوی در رُم با دوستش زندگی می‌کند و مشغول نوشتن است. پوشیدن کفش‌هایی که پاره شده است یا استفاده از سنجاق‌قفلی به جای دکمه‌ای که کنده شده است صرفاً به این خاطر که فرصت بیشتری برای نوشتن داشته باشد. این موارد و سخت‌تر از آن را در هنگام جنگ تجربه کرده است. اما می‌داند وقتی به نزد خانواده بازگردد اولویت‌ها تغییر خواهد کرد.

تصویر یک دوست: مرثیه‌ای برای چزاره پاوزه به دور از تعارفات معمول این‌گونه نوشته‌ها... دوست داشتن و احترام در این متن موج می‌زند... خاص و بدون رودربایستی همانگونه که چزاره چنین دوستی بوده است. واقعاً ما چنین دوستانی داریم یا هستیم!!؟

در مصاحبت با او بسیار هوشمندتر می‌شدیم. احساس می‌کردیم ناگزیریم بهترین و جدی‌ترین کلمات‌مان را به کار گیریم و حرف‌های معمول، افکار نامشخص و تردیدهایمان را به دور اندازیم.

در کنار او غالباً خود را حقیر احساس می‌کردیم، چون که نمی‌توانستیم نه مثل او هوشیار باشیم، نه مثل او فروتن و نه مثل او بلندنظر و متواضع. با ما که دوستانش بودیم، به تندی رفتار می‌کرد و هیچ یک از خطاهایمان را نمی‌بخشید. اما اگر رنجور یا بیمار بودیم به‌یکباره همچون مادری نگران‌مان می‌شد.

اما در تشخیص رفتارها و آداب و رسوم اشتباه می‌کرد و تهِ بطری را جای بلور می‌گرفت و در این زمینه، فقط در این زمینه بسیار ساده‌لوح بود.

او می‌گفت که ما دوستانش، دیگر برای او هیچ رمز و رازی تداریم و بسیار دلتنگش می‌کنیم و ما شرمسار از دلتنگ کردنش، نمی‌توانستیم به او بگوئیم که خوب می دانیم اشتباهش کجاست: در عشق نورزیدن به جریان روزمره‌ی هستی، که یکنواخت پیش می‌رود و ظاهراً هیچ رمز و رازی ندارد.

درود و دریغ برای انگلستان: سفرنامه‌ای استادانه... نگاهی به انگلستان در قیاس با ایتالیا با بیانی ادیبانه و نگاهی دقیق. از نظر او نظم و طراحی دقیق تمام وجوه زندگی موجب شده است انگلستان کشوری دلتنگ‌کننده باشد.

خانه‌ی وُلپه: توصیف لندن... بیشتر از دلتنگی لندن به نظرم رسید چقدر نویسنده دلتنگ است!

سطل‌های زباله در هیچ کشوری از جهان شاد نیستند. اما من فکر می‌کنم که در هیچ کشوری در جهان، مثل اینجا، بزرگ و دلگیر، جلوی چشم و پوشیده از دود خاکستری هوا، لبریز از دلتنگیِ حزین نباشد.

او و من: بیان تفاوت‌های زن و مرد (دو همسر)...

خشم او ناگهانی است و مثل کف آبجو لبریز می‌شود. خشم من هم ناگهانی است. اما مال او فوراً بر باد می‌رود و مال من برعکس، اثری غم‌انگیز و ماندنی، و فکر می‌کنم بسیار کسل‌کننده و با نوعی میومیوی تلخ باقی می‌گذارد.

فرزند انسان: اثرات جنگ بر روح و روان نسل جوانی که در زمان جنگ می‌زیست... نسلی که به نگرانی عادت کرد و نمی‌تواند این نگرانی‌ها و تلخی‌ها را پنهان کند و باصطلاح آقایون سیاه‌نمایی نکند!

کسی که یک‌بار رنج کشیده است، تجربه‌ی درد را هرگز فراموش نمی‌کند. کسی که ویرانی خانه‌ها را دیده است، به وضوح کامل می‌داند که گلدان‌های گل، تابلوها و دیوارهای سپید، اشیایی ناپایدارند. خوب می‌داند خانه از چه چیز ساخته شده است. یک خانه از آجر و گچ ساخته شده است و می‌تواند فرو ریزد. یک خانه خیلی محکم نیست. هر لحظه می‌تواند فرو ریزد. در پس گلدان‌های آرام گل، پشت قوری‌های چای، فرش‌ها، کف اتاق‌ها که با موم برق افتاده است، چهره‌ی دیگر واقعی خانه است. چهره‌ی بی رحم خانه‌ی ویران شده.

حرفه‌ی من: درخصوص نویسندگی و سختی‌ها و زیبایی‌هایش...

شادکامی یا ناشادکامی شخصی ما، شرایط پیرامون ما در قبال آنچه که می‌نویسیم، دارای اهمیت بسیار است. قبلا گفتم کسی در لحظه‌ای که می‌نویسد، به طور معجزه‌آسایی نا‌چار به نادیده انگاشتن شرایط حاکم بر زندگی خود می‌شود. قطعا چنین است. اما شاد یا ناشاد بودن، هرکدام ما را به طریقی به نوشتن وا می‌دارد. وقتی شادیم، تخیل ما نیرومند‌تر است. وقتی ناشادیم، آن‌گاه حافظه ما سرزنده‌تر فعالیت می‌کند. رنج، تخیل را ضعیف و تنبل می‌کند. فعالیت می‌کند، اما با بی‌میلی و سستی. همچون حرکت کند بیماران؛ با خستگی و احتیاطِ عضو دردمند و تب زده. برای‌مان بر گرفتن نگاه از زندگی‌مان و از روح‌مان، از تشنگی و از بی‌قراری‌ای که ما را در برمی گیرد سخت است. در چیزهایی که می‌نویسیم، به طور مداوم خاطرات گذشته‌مان سر بر می‌آورد. صدای خودِ ما مدام طنین می‌اندازد و موفق نمی‌شویم به سکوت وادارش کنیم. 

چنین نیست که کسی بتواند امیدوار باشد با نوشتن غمش را تسکین دهد. کسی نمی‌تواند خود را فریب دهد که مورد نوازش و لطف حرفه‌اش قرار دارد. در زندگیِ من روزهای یک‌شنبه‌ی پایان‌ناپذیر و خالی و خلوتی بوده است که به‌شدت آرزو می‌کردم برای تسکینِ تنهایی و غمم، برای مورد نوازش و لطف قرار گرفتن توسط جملات و کلمات، چیزی بنویسم. اما قادر به نوشتنِ یک خط هم نبودم. بنابراین حرفه‌ی من مرا پس زد. نخواست چیزی از من بداند. چون‌که این حرفه هرگز مایه‌ی تسلا و آرامش خاطر نیست. رفیق نیست. این حرفه ارباب است. ارباب شلاق ‌زدن‌مان تا حد مرگ. اربابی که فریاد می‌زند و محکوم می‌کند. ما باید آب دهان و اشک‌مان را فرو دهیم و دندان‌های‌مان را به‌هم بفشاریم و خون زخم‌های‌مان را پاک کنیم و خدمت‌گزارش باشیم. خدمت‌گزارش باشیم وقتی‌که او می‌طلبد. آن‌وقت کمک‌مان می‌کند تا بایستیم و پای‌مان را محکم روی زمین بگذاریم. کمک‌مان می‌کند تا بر جنون و هذیان و نومیدی و تب غلبه کنیم. اما او می‌خواهد فرمانده باشد و وقتی به او احتیاج داریم از گوش‌سپردن به حرف‌های‌مان همیشه سر باز می‌زند.

سکوت: در باب اینکه چرا بین عجیب‌ترین و سنگین‌ترین معایب عصر ما، از سکوت باید نام برد.

دو نوع سکوت وجود دارد: سکوت با خود و سکوت با دیگران. هر دو شکل به طور مساوی رنج‌مان می‌دهد. سکوت با خودمان تحت حاکمیت انزجار شدیدی است که از بی‌ارزشی برای روح‌مان، گریبان خودمان را گرفته است؛ آن‌چنان زبون که شایستگی ندارد چیزی درباره‌اش گفته شود. بدیهی است که باید سکوت با خودمان را بشکنیم؛ اگر می‌خواهیم شکستن سکوت با دیگران را بیازماییم. بدیهی است که اصلاً حق نداریم که از خودمان نفرت داشته باشیم. هیچ حقی برای سکوت افکارمان در مقابل روح‌مان نداریم.

.

هیچ‌گاه چون امروز سرنوشت آدمیان این چنین تنگاتنگ به هم متصل نبوده است. چندان که بدبختی هر کس، بدبختیِ همه است. بنابراین، این موضوع عجیب تحقق می‌یابد که انسان‌ها سرنوشت خود را به شدت وابسته به سرنوشت دیگری می‌یابند. چندان که سقوط یک نفر، سقوط هزاران موجود دیگر را در بر دارد و در عین حال، همه از سکوت خفه شده‌اند و قادر نیستند چند کلام آزاد با یکدیگر رد و بدل کنند. به همین دلیل – چون که بدبختی یک نفر، بدبختی همه است – ابزاری که برای القای رها شدن از سکوت به ما عرضه شده است، دروغین است. به ما القا می‌شود که با خودخواهی در برابر نومیدی از خود دفاع کنیم. اما خودخواهی هرگز هیچ نومیدی را چاره نکرده است. بسیار هم عادت داریم عیب‌های روح‌مان را بیماری بنامیم تا تحمل‌شان کنیم؛ تا بگذاریم بر ما حکومت کنند. یا برای درمان‌شان – انگار که بیماری باشند – با شربت‌های شیرین استمالت‌شان کنیم. سکوت باید در بخش اخلاقی مورد نظارت و قضاوت قرار گیرد. به ما اختیار شاد بودن یا غمگین بودن داده نشده است. اما می‌بایست انتخاب کنیم که به طور اهریمنی غمگین نباشیم. سکوت می‌تواند به شکلی از غمگینی تلخ، هیولایی و اهریمنی بینجامد: پژمرده کردن روزهای جوانی، تلخ کردن نان. سکوت همان طور که گفته شد، می تواند به مرگ بینجامد.

روابط انسانی: مرور زندگی از کودکی تا بزرگسالی در قالب رابطه با انسان‌های دیگر...

در کودکی بیش از هرچیز چشمانی خیره به جهان بزرگ‌ترها داریم؛ تاریک و پر رمز و راز برای‌مان. این دنیا به نظرمان بی‌معنا می‌رسد. چون از کلماتی که بزرگ‌ترها بین خود مبادله می‌کنند هیچ سر در نمی‌آوریم. نه معنای تصمیمات و اعمال‌شان را می‌فهمیم و نه علت‌های تغییر خُلق و خشم‌های ناگهانی‌شان را. کلماتی را که بزرگ‌ترها بین خود رد و بدل می‌کنند نمی‌فهمیم و برای‌مان جذابیتی ندارند. حتی بی‌نهایت غمگین‌مان می‌کنند. اما تصمیمات‌شان درباره‌ی جریان زندگی روزانه‌مان، درباره‌ی بدخلقی‌هایی که ناهار و شام را زهر می‌کند، به هم کوبیدن ناگهانی در و انفجار صدا در شب، برای‌مان جالب است. فهمیده‌ایم که هر آن، در پس تبادل کلمات آرام، می‌تواند طوفانی ناگهانی برپا شود. با سر و صدای به هم کوبیدن در و اشیای پرتاب شده. ما پریشان‌حال، کم‌ترین تغییر غیر‌عادی را در صداهایی که صحبت می‌کنند زیر نظر می‌گیریم. اتفاق می‌افتد که تنهاییم و غرق در یک بازی و ناگهان آن صداهای خشم‌آگین در خانه بلند می‌شود. بی‌اراده به بازی ادامه می‌دهیم. به فرو کردن سنگ‌ها و علف‌ها بر توده‌ای خاک تا تپه‌ای درست کنیم، اما در ضمن، آن تپه برای‌مان هیچ اهمیتی ندارد. احساس می‌کنیم مادامی که آرامش به خانه بازنگشته است نمی‌توانیم شاد باشیم. درها به هم کوبیده می‌شود و ما از جا می‌جهیم. کلمات خشمگینانه از اتاقی به اتاق دیگر سرازیر می‌شود. کلماتی برای ما غیر‌قابل درک. نه سعی می‌کنیم درک‌شان کنیم و نه دلایل مبهمی که آن‌ها را باعث شده است کشف کنیم. به طور مغشوشی فکر می‌کنیم که باید به دلایل وحشتناکی مرتبط باشند. تمام رمز و راز غیر‌قابل درک  بزرگ‌ترها روی ما سنگینی می‌کند.

فضیلت‌های ناچیز: نگاهی خاص به الزامات اساسی تربیت فرزندان...

تا آن‌جا که مربوط به تربیت بچه‌ها می‌شود، فکر می‌کنم که به آنها نباید فضیلت‌های ناچیز، بلکه باید فضیلت‌های بزرگ را آموخت. نه صرفه‌جویی را؛ که سخاوت را و بی‌تفاوتی به پول را. نه احتیاط را؛ که شهامت و حقیر شمردن خطر را. نه زیرکی را؛ که صراحت و عشق به واقعیت را. نه سیاست‌بازی را؛ که عشق به همنوع و فداکاری را. نه آرزوی توفیق را؛ که آرزوی بودن و دانستن را.

.

از آنجایی که همه، هر کدام به طریقی تحت ستم مسئله‌ی پول هستیم، اولین فضیلت ناچیزی که به فکرمان می‌‌رسد یاد دادن پس‌‌انداز به فرزندان‌مان است. یک قلک به آن‌ها هدیه می‌‌کنیم و توضیح می‌دهیم که جمع کردن پول، به طریقی که پس از ماه‌ها زیاد شود، یک عالم پول، چقدر زیبا‌تر از خرج‌کردن است و چه‌قدر زیباست که در مقابل میل به خرج کردن مقاومت کرد تا سرانجام بتوان چیز باارزشی خرید. یادمان می‌آید که در دوران کودکی‌مان، یک قلک مشابه دریافت کرده‌ایم. اما فراموش می‌کنیم که مزه پول جمع کردن در دوران کودکیِ‌ ما، مثل امروز وحشتناک و کثیف نبود. چون پول هرچه زمان می‌گذرد، کثیف‌تر می‌شود. بنابراین قلک اولین اشتباه ماست، در برنامه‌ تربیتی‌مان یک فضیلت ناچیز برقرار کرده‌ایم.