خانه ارواح - ایزابل آلنده

خانه ارواح اولین رمان ایزابل آلنده نویسنده شیلیایی است. رمانی که چندسال پس از کودتا و در تبعید نوشته شده است و به‌نوعی در خلال روایت زندگی چند نسل از یک خانواده به بیان تغییرات اجتماعی جامعه شیلی از اوایل قرن بیستم تا یکی‌دوسال پس از کودتا (1973) می‌پردازد. این داستان دو راوی دارد. یکی جوان است و دیگری پیر، ترکیب این دو راوی که حدود 70 سال فاصله سنی دارند و هدفشان بازسازی حدود شش‌هفت دهه از زندگی خانوادگی و اجتماعی است، خوب از کار درآمده است.

*****

باراباس از دریا پیش ما آمد؛ این را کلارای کوچک با خط ظریف و زیبایش نوشت. کلارا عادت داشت مطالب مهم را یادداشت کند، و بعدها هم که لال شد تمام جزئیات را می‌نوشت، و هرگز گمان نمی‌کرد پنجاه سال بعد من برای بازسازی گذشته و غلبه بر وحشت‌های خودم از آنها استفاده کنم.

این شروع داستان است و این‌طور که از آن بر‌می‌آید، راوی جوان‌تر به استناد دست‌نوشته‌ها، می‌خواهد گذشته را برای خودش و ما بازسازی و از این رهگذر، بر ترس‌هایش غلبه کند. راوی درواقع یقه‌ی خواننده را می‌گیرد و او را به‌صورت ضربتی وارد داستان می‌کند. خواننده هنوز باراباس و کلارا و خصوصیت کلارا در زمینه نوشتن را در ذهنش جانداده، با این مواجه می‌شود که کلارا بعدها لال می‌شود! آگاهی‌دادن از اتفاقات آینده تکنیکی است که در رمان‌های پهن‌دامنه و دارای شخصیت‌های متعدد برای جذب خواننده می‌تواند مفید باشد؛ منتها در این کتاب احتمالاً یک علت دیگری هم دارد. "بدیهی" است که آینده در زمان حال و گذشته شکل می‌گیرد ولی شخصیت محوری داستان (کلارا)، این قدرت را دارد که برخی اتفاقات آینده را ببیند چنانکه گویی آینده در زمان حال وجود دارد و شخصیت‌های "لاتینی" داستان با این مسئله و مسائلی از این قبیل خیلی راحت کنار می‌آیند ولذا راوی جوان که تحت تاثیر شخصیت کلاراست و مستندات روایتش، دست‌نوشته‌های کلاراست، "منطقی" است که این‌گونه روایت کند.

*****

ایزابل آلنده در نوشتن این داستان از خاطرات خود و خاندانش بهره فراوان برده است. چنانچه قبل یا بعد از خواندن این کتاب به زندگینامه این نویسنده مراجعه کنید این موضوع مشخص‌تر خواهد شد. ایزابل نویسنده پرکار و خوش‌اقبالی است، آثار او به 35 زبان ترجمه و بیش از 60 میلیون نسخه از آن‌ها در سراسر دنیا به فروش رفته است. از این نویسنده دو کتاب در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور دارد که یکی از آنها همین کتاب است. این اثر دوبار به فارسی ترجمه شده است: "خانه اشباح" با ترجمه عبدالرحمن صدریه و "خانه ارواح" با ترجمه حشمت کامرانی که هر دو ترجمه در سال 1368 وارد بازار نشر شده است.

.........

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ ترجمه حشمت کامرانی، نشر قطره، چاپ دوم 1377، تیراژ 2200نسخه، 656 صفحه.

پ ن 2: نمره کتاب 4.4 از 5 می‌باشد (در سایت گودریدز 4.2).

---

---

 

چرخه نفرت – خشم – خشونت

چرخه‌ای که مدام تکرار  و تشدید می‌شود و حتا بدون اینکه از بیرون به این چرخه نیرو یا خوراک تازه‌ای تزریق شود می‌تواند قرن‌ها استمرار بیابد. برخی اشخاص داستان (بخصوص استبان تروئبا به عنوان یک اربابِ پدرسالار) با رفتار خود بذر کینه و نفرت را در اطراف خود می‌کارند و بخشی از محصول آن را خود و بخش دیگری را نسل‌های بعدی، درو می‌کنند.

به‌عنوان یک نمونه کوچک: استبان، کنار رودخانه و به‌اجبار به دختری(پانچا) تجاوز می‌کند و سالها بعد دخترش را درحال عشقبازی با برادرزاده‌ی پانچا، در همان مکان می‌یابد و سالها بعد نوه‌‌اش توسط نوه‌ی پانچا، بارها و بارها مورد تجاوز قرار می‌گیرد و کاری از دستش برنمی‌آید.

یکی باید این چرخه را قطع نماید و اتفاقاً محق‌ترین فرد برای گرفتن انتقام این‌کار را انجام می‌دهد چراکه وظیفه‌ی خود را زندگی می‌داند و نه تداوم نفرت.

او از "شناخت" به عنوان دستاویزی جهت کاهش نفرت صحبت می‌کند که کمی به‌نظرم ساده‌انگاری است چون گاهی خودِ شناخت موجب افزایش نفرت می‌شود! "شناخت همدلانه" شاید واجد چنان قدرتی باشد... مهم‌تر از شناخت، این باور است که خشونت با خشونت پایان نمی‌یابد و با کینه به کینه پاسخ‌دادن، فقط موجب می‌شود نفرت هزاران برابر افزایش یابد.

پدرسالاری

پدرسالار معتقد است اگر او نباشد که فرمان بدهد و مسئولیت امور را بر عهده بگیرد همه‌چیز خراب می‌شود. دیگر کسی نخواهد بود که از اعضای خانواده یا مردم مواظبت کند و... خلاصه سنگ روی سنگ بند نمی‌شود!

استبان سخت کار کرد و البته با چاشنی خشونت، و با سازماندهی، ملکش را آباد نمود و ثروتش روزبه‌روز افزایش یافت و چنان دل‌مشغول پیشرفت و آبادانی ملکش شد که به قول راوی روحش را سخت و وجدانش را فراموش کرده بود(ص97). زمین‌هایش و همه کسانی که روی آن زندگی می‌کردند، همه ملک او بودند (هیچ دختری به سن بلوغ پا نگذاشت و از آن نگذشت مگر اینکه ارباب او را خوابانده باشد-ص96) و او صاحب و پدر آنها... و پدر می‌بایست تنبیه کند! حتا اگر گاه از زیاده‌روی‌های خود ناراحت بشود در اصل موضوع "حق خود" شک نمی‌کند: اگر ناچار می‌شدم دوباره زندگی کنم، چند اشتباه را مرتکب نمی‌شدم. اما به‌طور کلی از چیزی پشیمان نیستم. بله من ارباب خوبی بوده‌ام و در این هیچ تردیدی نیست. (ص84)

در خانواده‌ی پدرسالار، اقتدار توسط وراثت اعضای مذکر خانواده انتقال پیدا می‌کند. استبان نیز به همین ترتیب خود را واجد قدرت می‌داند و چشم به فرزندان ذکورش دارد اما هیچ‌کدام از آنها انتظارات او را برآورده نمی‌کنند و به جایی می‌رسد که فقط نوه‌ی دختری‌اش در کنارش باقی می‌ماند. وابستگی و دلبستگی او به این دختر در درازمدت و در زمانی‌که پیر و فرتوت شده، موجب شده است که در مواضع او نسبت به زنان تعدیلی صورت پذیرد و به نقطه‌ای می‌رسد که "همه زنها کاملاً ابله نیستند!"(ص459)

در نقطه مقابل، روایت نویسنده اتفاقاً بر ستون چند نسل از زنان خانواده استوار است. زنان قدرتمندی که اثرگذار و ماندگار هستند. زنانی که معنی اسامی انتخاب شده برای آنها سپیدی و معصومیت است. نویسنده این اثر را به مادر و مادربزرگش و تمام زنهای خارق‌العاده این داستان تقدیم نموده است. همینجا به صورت بی‌ربط بگویم که تعدد شخصیت‌ها و بیان داستان هرکدام از آنها در خلال خط اصلی، موجب پدید آمدن یک نیمچه هزارویک‌شب لاتینی شده است.

محافظه‌کاران و قدرت

استبان تروئبا نمادی از محافظه‌کاران است که تمام تلاش‌شان حفظ و نگهداری ارزشها و سنت‌های موجود است. او نابرابری‌های موجود را توجیه می‌کند و اساساً به برابری اعتقادی ندارد. او معتقد است که دهقانان بی‌سواد نیازمند اربابی هستند که آنها را هدایت کند و ایمان دارد که در صورت نبودن ارباب، روستاییان به فلاکت خواهند افتاد و برای این موضوع به واقعیت‌های موجود (وضعیت نابسامان ملک موروثی‌شان پس از ول‌کردن آن توسط پدرش) استناد می‌کند. او با این‌که فردی مذهبی به حساب نمی‌آید اما به حفظ ارزش‌های مذهبی پایبند است و به عنوان نمونه ذره‌ای حق برای کودکان حرامزاده قایل نیست حتا اگر خودش بی‌شمار کودک حرامزاده تحویل جامعه داده باشد! نگرشی پدرسالارانه به جامعه دارد و در خانواده نیز بر تمام اعضای خانواده چه زن و چه مرد سلطه دارد. هر حرکت اصلاحی را با انگ عقاید اشتراکی و کمونیستی سرکوب می‌کند و یا آنها را اختراع آدم‌های ضعیف می‌داند. او در عین‌حال به دموکراسی باور دارد و به سیستم دیرپای دموکراتیک کشورش به نسبت دیگر کشورهای آمریکای لاتین می‌نازد(ص108) و اتفاقاً پیروزی احتمالی چپ‌ها را سرآغازی بر نابودی دموکراسی می‌داند ولذا تمام تلاشش را برای جلوگیری از پیروزی آنها و بعدها برای به شکست کشاندن آنها انجام می‌دهد.

وقتی نتوانیم مخالفینِ دموکرات را تحمل کنیم، با عنایت به قاعده چرخه نفرت-خشونت، راه را بر مخالفینِ انقلابی باز می‌کنیم. آخرین نسل و جوان‌ترین شخصیت‌های داستان چنین افکاری دارند: خشونت نظام حاکم را باید با خشونت انقلاب پاسخ داد. یا با صندوق رای‌گیری نمی‌توان انقلاب کرد؛ انقلاب فقط با خون تحقق می‌یابد. چپگراهای یک نسل قبل‌تر معتقدند که از راه انتخابات می‌توان کار را پیش برد و اتفاقاً از افراط وحشت داشتند: جنگهای چریکی فقط در حکومتهای استبدادی توجیه‌پذیر است، که تنها راه حل‌شان تیر درکردن است؛ اما در کشوری که با انتخابات می‌توان دگرگونی ایجاد کرد، جنگ چریکی یک انحراف است.(ص505) می‌دانیم که یکی از بهانه‌ها و ترس‌های مخالفین آلنده، همین تحرکات جوانان و انقلابیون بود.

نظامی گری و نظامیان

استبان به‌خاطر تجربه طولانیش در حرکات قانونی و دموکراتیک، از کارشکنی‌های غیرقانونی در کار دولت چپگرا (آلنده) پرهیز می‌کرد اما چندی نگذشت که فکر مانع‌تراشی را با وسایل قانونی کنار گذاشت، و به این واقعیت رسید که تنها راه واژگون کردن دولت توسل به راههای غیرقانونی است. او نخستین کسی بود که آشکارا اعلام کرد که فقط کودتای نظامی می‌تواند جلو مارکسیسم را بگیرد...(ص530)

راست‌ها به قصد گسیختن شیرازه اقتصاد و بی‌حیثیت کردن دولت، عملیات گسترده‌ای را ترتیب دادند که آموزنده است و از آن قابل تامل‌تر واکنش مردم بود. شایعه‌پراکنی‌های مضحک و خنده‌دار... کار به جایی رسید که: نیمی از مردم امیدوار بودند که حکومت سرنگون شود و نیم دیگر از آن دفاع می‌کردند، هیچ‌کس در فکر کارکردن نبود.(ص549)

طبعن پس از کودتا، کالاها فراوان و اوضاع روبراه شد و حرکت برای بازسازی ملی و اصلاح خرابی‌هایی که دولت سوسیالیست به بار آورده بود شروع شد! وجد و سروری حاکم شد که زنان برای کمک به بازسازی، جواهرات خود را به پادگان‌ها می‌بردند و حتا حلقه‌های ازدواجشان را هم تقدیم کردند و به جای آن حلقه‌های مسی با مهر دولتی به انگشتشان می‌کردند یعنی در این حد! و راوی هم تعجب می‌کند که این‌همه فاشیست از کجا یک‌شبه سبز شدند... این سوال مهمی است!

برخلاف انتظار محافظه‌کاران، نظامیان نه‌تنها قدرت را به آنها ندادند بلکه نهادها و سیستم دموکراتیک را وانهادند. حکومت نظامیان آنچنان پیش رفت و به چنان دیکتاوری‌ای تبدیل شد که امثال تروئبا به این نتیجه رسیدند که شاید برای واژگونی مارکسیسم، این بهترین راه نبود!

برداشت‌های متفرقه

1-     کلارای کوچک با مادرش به کارخانه‌ها می‌رود، جاهایی که مادرش برای کارگران زن در مورد حق رای زنان سخنرانی می‌کند و در دفتر خاطراتش مطالبی نوشت درباره ناهمخوانی این وضع، که مادر و دوستانش، با پالتوهای پوست و پوتین‌های چرمی سوئدی، برای یک‌دسته زن زحمتکشِ غمگین و تسلیمِ محض، با پیش‌بندهای متقال و دستهای سرخ از سرمازدگی، از ستم و برابری و حق و حقوق صحبت می‌کنند. خانم‌ها از کارخانه یک‌راست به کافه میدان آرماس می‌رفتند تا چای و شیرینی تناول کنند، و پیشرفت فعالیتشان را مورد بحث قرار دهند، بی‌آنکه بگذارند این تفریح مختصر حتی لحظه‌ای آنان را از آرمانهای شورانگیزشان منحرف کند...(ص125)

2-     سیستم بی‌جک در املاک تروئبا جالب بود. او به رعایا پول نمی‌داد، به‌جای پول به آنها برگه‌هایی می‌داد که بوسیله آنها می‌توانستند از فروشگاه مزرعه کالاهایی را تحویل بگیرند. منتقدینش می‌گفتند باید به کارکنانش پول بدهد تا آنها بتوانند هر کالایی که دلشان خواست از شهر یا هرجای دیگر بخرند. اما توجیه ارباب این بود که مردان به محض دریافت پول می‌روند و همه‌ی پول را در میخانه‌ها و جاهایی از این دست به باد می‌دهند و بعد خانواده‌ی آنها گرسنه می‌ماند. توجیه ارباب مبتنی بر واقعیات جامعه و اصولی است که به آن معتقد است: کم‌خرد بودن رعایا و نیاز به هدایت آنها.

3-     پدر کلارا اولین اتوموبیل‌سوار شیلی بود و او اصولاً در برابر اختراعات جدید نمی‌توانست جلوی خودش را بگیرد. نکته جالب اینجاست: این ماشین از عجایب مکانیک بود که با سرعت برق‌آسا و مرگ‌آور پانزده و حتی بیست کیلومتر در ساعت حرکت می‌کرد،]...[ مردم ابتدا به مثابه یک خطر عمومی با آن جنگیدند. دانشمندان برجسته در روزنامه توضیح می‌دادند که ساختمان بدن انسان طوری ساخته نشده که در برابر حرکت بیست کیلومتر در ساعت تاب بیاورد...

4-     خانه‌ی کلارا با آن تغییرات متعددی که در آن ایجاد شده است و آن داستانها و آن مهمانانی که می‌آیند و می‌روند و آن ارواحی که نمی‌روند و می‌مانند!، جای جالبی است. زمانی یک نقاش فقیر در آنجا مهمان می‌شود و تنها تصویر موجود از کلارا کار همان نقاش است که الان در موزه لندن نگهداری می‌شود؛ در نقاشی زنی کشیده شده است که روی صندلی نشسته است و صندلی کمی از سطح زمین بالاتر ایستاده است و گلدانی هم در فضا معلق است. راوی ذکر می‌کند که زیر نقاشی نوشته شده است "تحت تاثیر شاگال کشیده شده" درحالیکه نقاش دقیقاً آن چیزی را که دیده است کشیده! یک نقاشی رئال! رئالیسم لاتینی یا جادویی.

5-     مردم چیزی را که دوست نداشته باشند نمی‌خوانند؛ و اگر می‌خوانند معنایش این است که برای خواندن آن به حد کافی پخته شده‌اند.(ص414) نظرتان چیست؟ حالا که قرار است فکر کنید آیا جایی را سراغ دارید که در آن اصلاحات ارضی نتیجه مثبتی داشته است!؟

6-     در آنجا یک‌نوع عرق خانگی می‌گرفتند که برای نوشیدن، روشن کردن اجاق، ضدعفونی کردن زخمها و کشتن سوسکها به کار می‌رفت! (ص420) ماشاء‌الله به سیستم گوارش!

7-      کلارا اعتقاد نداشت که دنیا ماتم‌سرایی بیش نیست؛ می‌گفت جهان شوخی خداست؛ وقتی خود خدا هیچ‌وقت آن را جدی نمی‌گیرد ابلهانه است که ما آن را جدی بگیریم.(ص450)

8-      گفتگوی استبان با هم‌قطارانش در باب مارکسیسم جالب است. آنها می‌گویند که مارکسیسم در آمریکاب لاتین بخت و اقبالی ندارد بدین دلیل ساده که به جنبه‌ی سحرآمیز امور توجه ندارد. راست می‌گفتند. اما گاهی که حرف‌های برخی سردمداران چپ امروز آمریکای لاتین را می‌بینیم و می‌خوانیم، به این نتیجه می‌رسیم که هم‌قطاران استبان به بومی شدن این افکار و ایدئولوژی‌ها در درازمدت توجه نداشتند!

9-      چیزی که مردم احتیاج دارند نان، سرگرمی و چیزی است که آن را بپرستند.(ص579)

10-  این انتخابات سرمشق خوبی است، برای قاره‌ای که در آن سرخپوستان و سیاه‌پوستان، وقت خود را برای انقلاب کردن به هدر می‌دهند، تا دیکتاتوری را سرنگون کنند، و دیکتاتور دیگری را جایش بنشانند. این یک کشور دیگری است. این یک کشور جمهوری واقعی است. ما غرور ملی داریم. اینجا حزب محافظه‌کار با صداقت و بطور آشکار برنده شده است؛ ما به یک ژنرال احتیاج نداریم تا نظم و آرامش برقرار کند، مثل کشورهای دیکتاتوری همسایه، که همدیگر را می‌کشند، و بعد خارجیها همه مواد خام آنها را برمی‌دارند و می‌برند. (ص108) این البته مربوط به سالها پیش از کودتا و زمانی است که راستگرایان در انتخابات پیروز می‌شدند!