مقاومت شکننده 9 – جر خوردگی در راستای شکاف!

در قسمت‌های قبل رسیدیم به اوضاع ایران بعد از کشته شدن نادرشاه... اینجا... زمانی‌که قلمرو پهناور آن‌زمان در راستای شکاف‌های قومی قبیله‌ای، از هم گسست یا به‌اصطلاح درست و عامیانه خودمان جر خورد. در واقع ابتدا قشون چندقومیتی نادر از هم پاشید (همیشه ضعیف شدن قدرت مرکزی چنین محصولی داشت) و هرکدام از فرماندهان با قشون خود به منطقه و ایل خود رفتند و برای خود دم و دستگاهی به‌هم‌زدند. همین‌جا جا دارد یک یادآوری از زاویه دید جان فوران بکنم: اتحادهایی که در راستای یک هدف شکل می‌گیرد, هدفی که به مدد آن شکاف‌ها از جلوی چشم دور می‌شود... و معمولن بعد از مدتی (رسیدن یا نرسیدن به هدف) این اتحادها در راستای همان شکاف‌های پیش‌گفته دچار گسست می‌شود. به این موضوع در انتهای کتاب دوباره خواهیم رسید و البته این وسط مسط‌ها هم!

در همین ایام بود که یک اتحادی در مناطق مرکزی و بین بخشی از قبایل بختیاری و کرد (علیمردان‌خان, ابوالفتح‌خان, کریم‌خان‌زند) شکل گرفت و آنها یکی از شاهزادگان خردسال صفوی را با عنوان شاه‌اسماعیل سوم به تخت نشاندند. دو نفر اول با هم به رقابت پرداختند... اولی, دومی را کشت و بعد خودش از سومی شکست خورد و به دست یکی از اطرافیانش کشته شد (چقدر این قصه آشناست!) و بدین‌ترتیب قدرت اصلی حکومت در دستان کریم‌خان‌زند قرار گرفت. بعد از این فعل‌ و ‌انفعال، یک دهه شاهد جنگ و درگیری‌های خونین بین مدعیان بودیم: آزادخان افغان, محمدحسن‌خان قاجار و کریم‌خان... کریم‌خان در سال 1758 (معادل 1137 شمسی) توانست بزرگترین رقیب خود را که محمدحسن‌خان قاجار بود شکست بدهد و پس از غلبه بر قاجار, طی شش سال جنگ بر تمام قلمروی ایران (به جز خراسان که به احترام نادر متعرض آن نشد و گذاشت که نوه نادر در آن خطه کار خودش را بکند... و همچنین بخش‌هایی از شمال آذربایجان و گرجستان و ارمنستان) مسلط شود. 

در نیمه دوم قرن هجدهم در دنیا چه خبر بود؟ ما که سراسر قرن را در جنگ داخلی و قبض و بسط گذراندیم!

کریم‌خان لقب وکیل را برای خود برگزید چون به‌نوعی واسطه بین مردم و شاه صفوی بود که البته این بدبخت همچین شاهی هم نبود, چون تا آخر عمر کوتاهش در آباده شیراز, در حصر خانگی بود. بعد از مرگ این شاه, وکیل شاه دیگری انتخاب نکرد. او برای خودش نیز جانشینی مشخص نکرد و مطابق معمول همیشه تاریخ این سرزمین,بعد از مرگ کریم‌خان دوره‌ای دیگر از جنگ‌های داخلی بر سر جانشینی آغاز شد. کریم‌خان طبع رئوفی داشت و همین موجب‌شد که مدعیان سلطنت کور نشوند ولذا وقتی وکیل از دنیا رفت, این جماعت کورنشده حسابی از خجالت هم درآمدند! و اینجاست که از خودمان می پرسیم: کور کردن یا کور نکردن, مسئله این است.

*****

 پ ن 1: ادامه مطلب خطر لوث شدن ندارد!! بلکه فقط شامل چند نکته تستی از این دوران است.

نکات تستی این بخش از تاریخ

1- به هنگام درگذشت کریم‌خان خزانه فقط 7هزار تومان پول داشت. نتیجه‌گیری جان فوران این است که پول‌ها به اقتصاد جامعه تزریق شده است و آن را با خزانه نادر در هنگام مرگش مقایسه می‌کند که 715 میلیون تومان موجودی داشت. آدم می‌ماند خزانه را باید خالی تحویل بدهد یا پر!!

2- جنگ‌های داخلی این مشکل را داشت که هرگاه شهری دست به دست می‌شد, مردم مجبور بودند مالیات جدیدی به حاکم جدید بدهند... در نتیجه روند شهرنشینی و توسعه شهرها در این قرن (برخلاف نقاط در حال توسعه دنیا) کاملن متوقف شد.

3- اثر دیگر این جنگ‌ها ناامن شدن راه‌ها و از رونق افتادن تجارت بود. حکومت ها دو منبع درآمدی داشتند: مالیات و تجارت. در قرن هجدهم عملن تجارت چندانی در ایران وجود نداشت, درحالیکه در همین زمان امپراتوری‌های تجاری در حال انباشت سرمایه بودند... فرایندی که منتهی به انقلاب صنعتی گردید.

4-بعد از مسلط شدن کریم‌خان تا زمان مرگش حدودن 10 سال ثبات و آرامش بر کشور حاکم شد که اندکی با خود رونق و آسایش به همراه داشت که البته مطابق معمول خاتم فیروزه بواسحاقی بود.

5- یکی از برآیندهایی که  از این یک قرن جنگ، حاصل شد این بود که روحانیت از اتکای خود به حکومت (دوران صفویه) به سمت اتکای به شبکه‌های مردمی و بازار, تغییر وضعیت داد. از این مهمتر, مهاجرت روحانیان به عراق موجب قدرت گرفتن اصولیون بر اخباریون شد. در مکتب اخباری, کسی در زمان غیبت حق صدور حکم و فتوا نداشت (مجتهد و مرجع تقلید و امثالهم در مکتب اصولی معنا و کارکرد پیدا می‌کنند)... این نکته مهمی است و حتمن توی امتحان می‌آید.

6- حجم تجارت ایران و عثمانی (به عنوان نمونه) در زمان کریم‌خان علیرغم ثبات و آرامش, کمتر از ده درصد اواخر دوران صفویه بوده است.

7- سطح ارتباطات دیپلماتیک به واسطه همین جنگهای متعدد به پایین‌ترین سطح خود رسید.

8- کمپانی هند شرقی هلند و کمپانی هند شرقی انگلیس دو رقیب عمده در آن دوران بودند (در چند شماره قبل و در زمان صفویه احتمالن اشاره کردم که هلندی‌ها دست بالا داشتند) در این زمان هلندی‌ها رو به افول گذاشتند و نهایتن دزدان دریایی خلیج فارس دخل آنها را درآوردند. در این ایام انگلیسی‌ها به کریم‌خان در زمینه سرکوبی دزدان دریایی کمک نکردند!

9- سیاست کریم‌خان در تجارت, جلوگیری از منفی شدن تراز بازرگانی و به تبع آن جلوگیری از خروج پول از کشور بوده است که طبیعتن این سیاست هم مورد پسند کمپانی نبوده است.

10- کریم‌خان در سال 1779م از دنیا رفت. همان روز آقامحمدخان قاجار که به عنوان گروگان ایل قاجار در دربار حضور داشت از شیراز خارج و سراغ ایل خودش رفت و درحالیکه خاندان زند به جان هم افتاده بودند او فرایند قدرت گرفتنش را آغاز نمود. تنها در سال 1781 و در طول یکسال چهار نفر از خاندان زند بر تخت سلطنت نشستند و از این بابت مجددن یاد و خاطره سالهای آخر سلسله ساسانی و همچنین پرسپولیس فصل قبل را زنده نگه داشتند.

11- من تا همین چند روز قبل فکر می‌کردم لطفعلی‌خان زند پسر کریمخان است! نمی‌دانستم که بعد از کریم‌خان هفت هشت نفر به تخت نشستند و آخرین آنها لطفعلی‌خان بود که در واقع نوه برادر کریم‌خان بود.

12- حاج‌ابراهیم‌خان کلانتر یکی از خائنین معروف تاریخ در این برهه است... از این بابت که همه بالاتفاق او را به این چشم نگاه می‌کنند. او تاجری بود که شم بالایی در تجارت داشت و البته تجارت در سایه ثبات و آرامش قابل حصول است. این جمله از او می‌تواند تغییر جهت‌های او را تاحدودی توجیه کند: "کسی از سرباز غارتگر زندی یا قاجاری, خوشش نمی‌آید. همه می‌خواهند ایران بزرگ و قدرتمند و از ثبات داخلی برخوردار باشد."

13- عاقبت آقامحمدخان بر تمام قلمرو ایران (منهای افغانستان و قفقاز) مسلط شد... وقتی داشت به سمت قفقاز می‌رفت تا آنجا را نیز... به دست دو تن از نوکرانش کشته شد. اما چنان مدعیان تاج و تخت را قلع و قمع کرده بود که برادرزاده‌اش فتحعلی‌خان در یک فرایند بدون خونریزی و پایدار بر تخت نشست... که داستان قاجار البته می‌ماند برای قسمت‌های آینده.