دل تاریکی جوزف کنراد

راوی اصلی داستان به همراه چهار نفر دیگر که یکی از آنها "مارلو" است سوار بر کشتی در ابتدای رود تایمز(از سمت دریا) هستند. هوا تاریک و مه آلود است و آنها منتظر مد بعدی جهت ادامه مسیر... به قول راوی این فضا برای بازی دومینو مناسب نیست و بخصوص مارلو دچار یک حالت عرفانی است که عنقریب محراب به فریاد می آید. در چنین حالتی, مارلو داستانش را تعریف می کند: روایت یک مسافرت-ماموریت از بروکسل به اعماق جنگل های کنگو(مستعمره بلژیک) که در آن مارلو سرپرستی یکی از قایق های رودخانه ای شرکت را عهده دار می شود که مسئولیتش حمل عاج های جمع آوری شده از طرف نماینده های شرکت, از طریق رودخانه کنگو است. یکی از این نمایندگان "کورتز" است که از موفق ترین آنهاست و برای خودش دفتر دستکی به هم زده است و باصطلاح اتوبانی جهت سرازیر شدن عاج از آفریقا به اروپا احداث کرده است.

این سفر-ماموریت ابعاد درونی و بیرونی دارد و بار آن بخش که به نوعی تجربه عرفانی است بیشتر است؛ جاهایی که مارلو با مشاهده طبیعت خاص آن ناحیه و آدمها و به خصوص آدمی همچون کورتز به نوعی خودشناسی دست پیدا می کند.

کنراد , زبان فارسی , امکان یا امتناع

کنراد نویسنده دریاپیشه ایست! این از زندگینامه و دو کتابی که تاکنون از او خوانده ام مشهود است. نه این که چون شخصیت های اصلی اش دریانورد و کشتی باز هستند, نه, بیشتر به خاطر ابهام و ژرفای مبهمش...

کنراد نویسنده مهمی است. بخصوص برای من همین بس که در لیست 1001 کتاب, پنج عنوان را به خود اختصاص داده است که یکی از آنها همین دل تاریکی است که از قضا یکی از برترین رمان های کوتاه قرن بیستم است. ستایش های بیشماری از او و کتابهایش شده است... آدم های استخوان داری هم از او و کتاب هایش و به خصوص نثرش تعریف کرده اند. یکی از آرزوهای کارگردانی مثل اورسن ولز این بود که بر اساس همین دل تاریکی فیلم بسازد و کاپولا هم تمام سودی که در پدرخوانده ها کرده بود به پای ساختن فیلمی بر اساس این رمان ریخت که همان فیلم خوب و معروف "اینک آخرالزمان" از کار درآمد. همه اینها نشانه این است که کنراد و کتابهایش در ادبیات انگلیسی زبان جایگاه والایی دارد اما... اما برای من ِخواننده آماتور, متون ترجمه شده از کارهای ایشان, نچسب و آزاردهنده است.

مترجم محترم در مقدمه به گوشه هایی از سختی کار اشاره کرده اند و فرموده اند(نقل به مضمون) اگر توانسته باشد پنجاه درصد ظرایف نثر شاعرانه کنراد که در عین فاخر و سنگین بودن گاه عامیانه نیز هست را به زبان فارسی برگرداند پاداش زحماتش را گرفته است. احساس می کنم ایشان جزء معدود فارسی زبان های کتابخوانانی هستند که از نثر کنراد حظ برده اند چون به زبان انگلیسی خوانده اند و آنچنان که فرموده اند چندین بار این کتاب را تدریس کرده اند و... اما برای خواننده ای چون من حقیقتن ارتباط برقرار کردن با متن سخت بود و ارتباطی هم که برقرار شد مصنوعی و به کمک حل المسایل هایی بود که مترجم و دوستانش در مقدمه و موخره کتاب زحمتش را کشیده بودند. نه اینکه فکر کنید پیچیدگی های عجیب و غریبی دارد, نه, نثر راه نمی دهد!

***

علیرغم همه حرفهای بالا در مورد سختی های ترجمه نثر کنراد, اکثر آثار کنراد به فارسی ترجمه شده است! این کتاب نیز تا کنون سه بار ترجمه شده است: محمد علی صفریان (1355) , فریدون حاجتی (1365) و صالح حسینی (1373) که من این ترجمه سوم را خواندم.

مشخصات کتاب من: انتشارات نیلوفر, چاپ سوم پاییز 1389, تیراژ 1650 نسخه, 190 صفحه (داستان 130 صفحه) , 3800 تومان 

برش ها و برداشت ها

1- مقدمه و مقالات موخره آنچه گفتنی است گفته اند...

2- مارلو دریانورد است و ما از طایفه دریانوردان انتظار داریم داستان را سرراست و ساده تعریف کنند اما مارلو همسنخ طبقه اش نبود...این قسمت ماست!...برای او معنای واقعه مانند هسته ای در درون نبود بلکه در بیرون بود و تن پوش قصه بود و آن را مانند عیان شدن شعله از درون مه رقیق عیان می ساخت, درست بر شباهت یکی از هاله های مه آلودی که گاهی از تابش مهتاب پدیدار می شود.

3- نگاه مارلو به استعمار و انتقاد از آن قابل توجه است اما در عین حال نگاه او به آفریقایی ها نگاه از بیرون است. برای او طبیعتن همه چیز غریب است. او به سیاهان نزدیک نمی شود و شناختش از آنها دقیق نیست. این حکایت مارلو است و او هم صادقانه می گوید که من هم پاره ای از غایت بزرگ این اقدامات والا و عادلانه بودم. اتفاقن برای چنین داستانی همین زاویه دید مناسب است.

4- از رمان هایی که زاویه دیدشان متفاوت است می توان به رمان خواندنی "همه چیز فرو می پاشد" چی نوآ چی به اشاره کرد.

5- دشمن شمردن این آدمها اصلاً در ذهن من نمی گنجید. آنها را جانی می نامیدند و قانون اهانت دیده مانند گلوله های توپ کذایی به صورت راز لاینحلی از دریا, به سراغشان آمده بود. با هم از سینه های نحیف شان نفس نفس می زدند, پره های بینی سخت گشاده شان می لرزید و چشمهاشان مانند سنگ به بالای تپه دوخته شده بود. از فاصله شش اینچی من, بی هیچ نگاهی, با همان بی اعتنایی کامل و مرگ آسای وحشیان ناشاد گذشتند.

6- آنها داشتند یواش یواش می مردند – این که روشن بود. دشمن نبودند, جانی هم نبودند, حالا دیگر دخلی به آدمیزاد نداشتند, - هیچ چیز جز اشباح سیاه مرض و قحطی نبودند, که درهم برهم توی تیرگی سبزگون دراز کشیده بودند...

7- همه چیز آنجا در نگاه مارلو غیر زمینی به نظر می رسد و : و آدمها هم غیر – نه, غیر انسانی نبودند. آخر می دانید بدتر از همه این بود. همین گمان غیر انسانی نبودن آدمها... طبعن در صورت انسان دیدن سیاهان, همه این رفتارها ظالمانه می شود اما از نگاه اروپاییان به واقع سیاهان انسان نبودند و به همین خاطر کسانی که برای ترویج تمدن و ترویج مذهب مترقی و خارج کردن سیاهان از جهل به آن دیار رفتند تنها کار ملموسی که کردند تاراج منابع بود و جنایت... دقت کردید بعد از ورود این تاجران و مبلغان چه حجم از افسانه های مربوط به آدمخواری سیاه پوستان رواج پیدا کرد؟! درحالیکه در بدویت همه اقوام نمونه های زیادی از قساوت وجود دارد این صفت آدمخواری چسبید به آفریقایی های بخت برگشته! که حتا دو بار این موضوع از نگاه آدمی مثل مارلو هم بیان می شود (ص96 و ص115)

8- گمان نمی کنم یک نفر از آنها هم انگار روشنی از زمان داشت, آنطور که ما در پایان قرنهای بیشمار داریم. آنها همچنان به پیدایش زمان تعلق داشتند. از راه تجربه چیزی به ارث نبرده بودند که مفهوم زمان را به آنها بیاموزد. این یک نمونه از آن نگاهی که در بند 3 اشاره کردم.

9- چیزی که بعدها با تعبیر حمله از آن یاد می کردیم, در اصل جنبه دفاعی داشت. از ستیهندگی به دور بود – حتی, به مفهوم عادی کلمه, دفاعی هم نبود: زیر فشار نومیدی صورت گرفته بود و در سرشت چیزی جز حفظ جان نبود.

10- یکی از نکات اصلی داستان نشان دادن حد پستی انسان است. کورتز نماد کسی است که از انسانیت سقوط کرده...ابلیس مجسم شده است, قدرت نامحدود دارد و به همین دلیل قدیس شده است و بومیان او را می پرستند (پیوند قدرت و قداست) و البته سرهای بریده و جمجمه هایی که در قرارگاه کورتز بر سر چوب هاست نشان از آن دارد که چگونه به مرحله ربوبیت رسیده است...راهی آشنا در طول تاریخ: با ایجاد وحشت!

11- نکته قشنگ در مورد کورتز این است که مادرش نیمه انگلیسی است و پدرش نیمه فرانسوی! و به قول مارلو: همه مردم اروپا در ساختن کورتز سهم داشتند.

12- این هم موسیقی متن فیلم اینک آخرالزمان... کاپولا زمان و مکان داستان را عوض کرد و با موضوع روز آن زمان یعنی جنگ ویتنام انطباق داد.

13- برتراند راسل که رفاقتی با نویسنده نیز داشت در مورد این داستان چنین می گوید:این داستان، به گمان من، جامع تر از همه، فلسفة او را در باب زندگی بیان می‌کند. دریافت من – گرچه نمی‌دانم که آیا یک چنین تصویر ذهنی را می‌پذیرفت – این بود که کنراد جامعة متمدن و اخلاقاً قابل تحمل بشری را به خطرناکیِ گام زدن بر قشری نازک از گدازة تازه سرد شده می‌دانست که هر لحظه ممکن بود بشکند و رهرو بی‌احتیاط را به قعر آتش فرو برد. این برداشت منطبق با بخشی از داستان است که مارلو از یک مرز و یک "لبه" صحبت می کند که تا آنجا پیش رفته است و از روی این لبه به آن طرف نگاه کرده و بازگشته است و کورتز کسی است که از این لبه به آن سمت سقوط می کند. در اوایل فیلم هم صدای ضبط شده کورتز(مارلون براندو) پخش می شود که از رویایش حرف می زند: رویای حرکت یک حلزون بر روی لبه تیغ.

14- صرفن برای این که تعداد بندها سیزده نباشد!! مارلون براندو برای بازی 7 دقیقه ای در این فیلم 7 میلیون دلار گرفت آن هم در آخرین سالی که دلار 7 تومان ارزش داشت. حالا با این همه 7 و این عدد 14 تا مطلب بعدی بیمه ام.