فریدون سه پسر داشت – عباس معروفی

مقدمه اول: فریدون از پادشاهان و اساطیر دوره پیشدادیان است. در واقع اگر بعد از کیومرث و هوشنگ و تهمورث و جمشید بخواهیم ضحاک را هم حساب کنیم، فریدون ششمین پادشاه پیشدادی به حساب می‌آید. دوران پر فروغ جمشید به دلیل خطاهایی که خودش مرتکب آن شد به جایی رسید که عده‌ای از ایرانیان به سراغ ضحاک رفتند و او را به تخت نشاندند و چنین شد که دوره هزار ساله‌ی سلطنت ضحاک آغاز شد! هزار سال زمان کمی نیست. این عدد را معمولاً برای طولانی نشان دادن یک دوره به کار می‌برند (مثلاً اینجا!!). شاید در این زمانه با توجه به سرعت و شتابی که در همه زمینه‌ها به وجود آمده است این عدد بشود حدود چهل پنجاه سال. کمی از حرف اصلی دور شدم! می‌خواستم در مورد کلمه‌ی پیشدادیان بنویسم؛ پیش به معنای متقدم بودن و داد به معنای قانون... پیش‌دادیان اولین گروهی بودند که اقدام به قانون‌گذاری در ایران کردند. ظاهراً بعد از خروج اولیه از ریل، بازگشت به آن، رویای همیشگی ما بوده است.   

مقدمه دوم: چند روز قبل به واسطه معرفی یکی از دوستان فیلم «آرژانتین 1985» را دیدم. فیلم در مورد محاکمه سران حکومت نظامیان در آرژانتین طی سال‌های 1976 تا 1983 است که در آن دوره بنا به روایات مختلف بین نه هزار تا سی هزار نفر کشته و یا ناپدید شدند. اجساد بسیاری از این افراد هرگز پیدا نشد. پس از واگذاری قدرت به غیرنظامیان ابتدا کمیسیونی مسئول تحقیق در مورد ناپدیدشدگان و جنایاتی شد که در این دوران رخ داد. رئیس این کمیسیون ارنستو ساباتو نویسنده شهیر آرژانتینی بود. گزارش تاثیرگذار ساباتو در این مورد با عنوان «دوباره هرگز» در سال 1984 منتشر شد. دوباره هرگز عبارتی بسیار دوست داشتنی است که در فیلم هم به کار رفته و آمال و آرزوهای بلندی در آن نهفته است. صحنه‌ای در فیلم مرا به نوشتن این مقدمه واداشت؛ تعدادی از قضات در مورد محاکمه نظامیان داشتند با هم صحبت می‌کردند که آیا می‌توانند دادگاهی تشکیل بدهند یا خیر (بد نیست بدانید یکی از شرایط واگذاری قدرت این بود که نظامیان فقط در دادگاه‌های نظامی که زیرمجموعه خودشان بود محاکمه شوند)... یکی از قضات عبارتی قریب به این مضمون بر زبان آورد که بیایید طعم «دادگاه عادلانه» را به کسانی که ما را از آن محروم کردند بچشانیم. این واقعاً عالی بود و شاید یکی از عللی که آرژانتین توانست از آن چرخه و دور باطل خارج شود همین روحیه باشد.    

مقدمه سوم: در دوران دانشجویی یکی از دوستان برای اینکه دست خالی به خانه ما نیامده باشد با خودش دو کارتن روزنامه‌ و مجله‌ آورد که همگی در محدوده بهمن 57 تا مهر 58 منتشر شده بود. این محموله علیرغم این‌که به صورت امانت در اختیار بنده قرار گرفت، هدیه جالب توجهی بود! چند ماهی می‌خواندم و افسوس می‌خوردم. تقریباً سه دهه از آن زمان گذشته است و هنوز افسوس می‌خورم.

******

سانتیاگو زاوالا شخصیت اصلی داستان گفتگو در کاتدرال، روزنامه‌نگاری است که با نگاه به وضعیت آشفته زمان حال خود و جامعه به دنبال جواب این سؤال است که چگونه و از چه زمانی پرو به فنا رفت!؟ در واقع تمام روایت عجیب و حجیم آن کتاب برای کشف پاسخ چنین سؤالی است.

«مجید» راوی داستانِ «فریدون سه پسر داشت»، یکی از چهار پسر فریدون است که در اوایل دهه هفتاد در یک آسایشگاه روانی در آلمان روزگار را سپری می‌کند. او که سیزده سال قبل توانسته است جان خود را از مهلکه به در ببرد پس از یک دهه فعالیت سیاسی و مبارزاتی، کارش به افسردگی و تنهایی و درهم‌شکستگی کشیده شده است. حالا بعد از چند سال، برآیند شرایط بیرونی و درونی سبب شده تا او برای بازگشت به ایران مصمم بشود. انگیزه روایت در واقع رسیدن به پاسخِ سؤالی مشابه سؤال بالاست؛ چرا اینجوری شد؟ چرا به این روز افتادیم؟ از کجا شروع شد؟ این سؤالات چندین و چند مرتبه در طول روایت تکرار می‌شود و راوی در هر فصل، و در ابتدای هر تکه از هر فصل با جملاتی کوتاه به استقبال کشف آن می‌رود: «شاید همه‌چیز با مرگ ناصری آغاز شد»، «شاید همه‌چیز با انقلاب آغاز شد»، «شاید همه‌چیز با یک عکس آغاز شد»، «شاید همه‌چیز با یک سوءتفاهم آغاز شد»،  «شاید همه‌چیز با این جمله آغاز شد: فریدون سه پسر داشت»، و شاید همه‌چیز با یک افسانه آغاز شد...

فریدون یک بازاری سرشناس در دهه‌های چهل و پنجاه است. وضعیت خوبی دارد. طرفدار شاه است و ارتباطات خوبی هم با نظام دارد. از قضای روزگار هر چهار پسرش راهی کاملاً متفاوت از او انتخاب می‌کنند. بزرگترین برادر، «ایرج» به واسطه‌ی اجرای یک تئاتر در دانشگاه (نسخه‌ای به‌روز شده از داستان ضحاک و فریدون) به زندان افتاده و تا آستانه انقلاب در زندان است. سه برادر دیگر (اسد، مجید و سعید) شاید به واسطه ظلمی که به برادر رفته است، علیرغم تمام انذارهای پدر به فعالیت سیاسی روی آورده اما هر کدام در مسیری متفاوت از یکدیگر به مبارزه می‌پردازند؛ مسیری که پس از پیروزی، دچار افتراق بیشتری می‌شود. ایرج جزو اولین گروه از فرزندان انقلاب است که خورده می‌شوند، فریدون و اسد به مناصب مهمی در رژیم جدید دست می‌یابند و مجید و سعید چاره‌ای جز متواری شدن از وطن نمی‌یابند. حالا در آغاز روایت مجید در آلمان است و اسد در تهران و باقی برادران در خاک خفته‌اند. مجید سرخورده از تمام اتفاقاتی که رخ داده است سودای دیدار وطن و مادر و خواهر و البته انتقام از برادر را در سر دارد...  

داستان چهار فصل دارد و در بخشِ اعظمِ آن راویِ اول شخص با رفت و برگشت زمانی، داستان را برای ما روایت می‌کند. طبعاً خواننده ابتدای کار کمی احساس گنگی خواهد داشت که به مرور ابهامات برطرف خواهد شد. به نظرم خواننده‌ی خوب در همراهی با راوی این فرصت را خواهد داشت تا به آن سوالات کلیدی بیندیشد و به جواب‌هایی فراتر از آنچه که مجید درمی‌یابد، نزدیک شود و چه بسا برخلاف او که نتوانست از توصیه‌های ایرج بهره‌مند شود، این خوانندگان بتوانند. ایدون باد! 

در ادامه مطلب به داستان و برداشت‌های خود خواهم پرداخت.

******

عباس معروفی (1336-1401) یکی از مهمترین نویسنده‌های معاصر ایران است. او در رشته ادبیات دراماتیک از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد. اولین مجموعه داستانش با عنوان «روبروی آفتاب» در سال 1359 منتشر شد. او سالها معلم ادبیات بود. سردبیر مجله موسیقی «آهنگ» بود و با انتشار سمفونی مردگان (1368) به اوج شهرت ادبی در زمینه رمان رسید. مجله ادبی «گردون» را پایه‌گذاری کرد که در سال 1374 توقیف و پس از آن ناگزیر به ترک وطن شد. در برلین «خانه هنر و ادبیات هدایت» را بنیاد نهاد و نهایتاً در دهم شهریور 1401 بعد از یک دوره مبارزه با بیماری، چشم از جهان فروبست.   

پیش از این در مورد سمفونی مردگان نوشته‌ام که یکی از برترین رمان‌های ادبیات فارسی است. «فریدون سه پسر داشت» با توجه به عدم عبور از ممیزی‌ها، توسط نویسنده به صورت رایگان در فضای مجازی منتشر شد.    

...................

مشخصات کتاب: چاپ دوم بهار 1380، 161صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.1 از 5 است. گروه B(نمره در گودریدز 3.9)

پ ن 2: کتاب بعدی «اومون را» از ویکتور پلوین و پس از آن «باباگوریو» از بالزاک خواهد بود. 

 

مدارای مفقود، مروت مغفول!

ایرج در شاهنامه شخصیتی صلح‌طلب و اهل مداراست. خودش را به خطر می‌اندازد تا از جنگ و خونریزی جلوگیری کند اما به دست برادرانش کشته می‌شود و وضعیت جنگی هم سالیان سال پابرجا می‌ماند. در این داستان، ایرج عقاید چپ دارد اما هرچه در داستان بیشتر غور کنیم چندان اثری از آرا و عقاید چپ در او نمی‌بینیم. حداقل متناسب با آنچه از چپ‌های ایرانی دیده‌ایم و شنیده‌ایم اثری نمی‌بینیم. راوی (مجید) از این حیث کاملاً آشناست و با همه‌ی شاحص‌ها انطباق دارد. برادران دیگر نیز به همین ترتیب! ایرج از نگاه من نماینده‌ی آن تیپ ایده‌آل مبارزی است که در آن زمان و زمانه وجود نداشت یا اگر هم بودند خیلی اثرگذار نبودند، به این دلیل که در نشریات آن دوران هیچ اثری از خود به جا نگذاشتند و ما از وجود آنها بی‌خبر ماندیم. ایرج اهل مطالعه است، اهل تعمق و تحلیل است، اهل مروت و مداراست، آنچه دیگران سالها بعد در آینه می‌دیدند او در خشت خام می‌بیند و خصایصی از این دست... برای اینکه موضوع جا بیفتد مثالی از کتاب می‌زنم؛ وقتی مجید خبر اعدام اولین گروه از کارگزاران رژیم سابق را به ایرج نشان می‌دهد او چنین واکنش نشان می‌دهد: «تو واقعاً از بابت اعدام‌ها خوشحالی؟» جواب راوی همانی است که آن زمان در همه نشریاتی که در مقدمه سوم ذکر آنها رفت قابل رویت بود: «ساواکی و خائن و جلاد را باید ریشه‌کن کرد» و همه دست در دست هم به توسعه‌ی اطلاق این برچسب‌های سنگین اهتمام داشتند! ایرج در ادامه به تجربیات چین و شوروی در این زمینه اشاره می‌کند که داخل پرانتز این هم انصافاً در آن زمان خیلی مورد توجه چپ‌ها نبود و استالین و مائو و انور خوجه در ایران برای خودشان پیروانی داشتند که آنها را تا درجه خدایی بالا می‌بردند، پرانتز بسته! پاسخ مجید باز هم دقیقاً آشناست:«انقلاب یعنی تصفیه خون، یعنی کثافت را باید بیرون ریخت و...» در ادامه، سخنِ ایرج چیزی است که در آن زمان کاملاً مفقود بود: «ما آنقدر به خودمان مطمئن هستیم که نیازی به کشتن مخالفان‌مان نداشته باشیم. این همه آدم، این همه مبارزه، این همه کشته، معنی‌اش این بود که ما هم منطق‌مان گلوله باشد؟»  

به همین خاطر می‌گویم ایرج نمادی از جوان مبارزی است که در آن زمانه وجود نداشت. اگر هم بود آنطور که راوی او را «الگوی محبوب چپ‌های جهان» می‌خواند نبود! چپ‌های ایرانیِ آن زمان به امثال ایرج می‌گفتند لیبرال! فحشی که از زبان آنها به دیگران سرایت کرد. مجید اما به نظرم کاملاً واقعی است و نویسنده با خلق ایده‌آلی همچون ایرج در ذهن او و نشان دادن تفاوت‌ها، در بازنمایی بخشی از واقعیات آن دوره موفق بوده است. البته چندان برای مطلق‌گرایان (از هر طیفی) اهمیتی ندارد که چه اتفاقاتی افتاد و چه شد که اینطور شد یا این‌ جوانانِ هم‌وطنِ ما که بودند و چه می‌خواستند و ضعف و قوت آنها در چه بود؛ چون تکلیف برایشان مشخص است و همه اینها «خائن» به حساب می‌آیند و ارزش وقت گذاشتن هم ندارند و جرم‌شان در همان دادگاه‌های یک دقیقه‌ای به علت مبارزه با آن یا این رژیم محرز و اِعمال راه‌حل نهایی برای آنها واجب است!

یقین به حقیقت‌یافتگی و مرگ‌خواهی!  

این احساس که به حقیقت دست یافته‌ایم و از آن فراتر، یقینی که در ذهن ما در این رابطه شکل می‌گیرد، می‌تواند ما را از فضیلت مدارا باز بدارد اما این بدان معنا نیست که ذهن‌مان عاری از اصول و معیار باشد که این فقره هم ما را مداراگر نمی‌کند. صحبت از مدارا البته در این روزها خریدار ندارد چرا که خشم روز به روز انباشته‌تر می‌شود و... این روزها تحمل موافق هم سخت است چه رسد به مخالف! ولذا خیلی راحت به سمت راه‌حل نهایی سُر می‌خوریم. مرگ‌خواهی و قربانی دادن و کینه‌کِشی.

همی خواهم از روشن کردگار

که چندان زمان یابم از روزگار

که از تخم ایرج یکی نامور

بیاید برین کین ببندد کمر

البته همیشه هم در شاهنامه اینطور نبوده است. مثلاً بد نیست به آمدن پیک ایزدی به نزد فریدونِ فرخ، آن هم وقتی بر ضحاک غلبه کرد، فکر کنیم. پیک ایزدی او را از کشتن ضحاک برحذر می‌دارد تا مبادا موجودات آزاردهنده از ضحاک بیرون بیاید. چیزی که من از این پیام دریافت می‌کنم این است که پراکندن کینه و نفرت آزاردهنده هستند و به نتیجه خوبی منتهی نمی‌شود. شاید به همین خاطر است که عاشق آن عنوان گزارش ارنستو ساباتو در مقدمه دوم شدم! دوباره هرگز!

به هر حال ذوق و شوقی که مجید(راوی) هنگام دیدن خبر اعدام‌ها از خود نشان می‌دهد حکایت از رشدنایافتگی او داشت و متاسفانه همانند او بسیار زیاد بودند؛ کسر قابل توجهی از مردم ایران! توصیه‌های ایرج به برادرش برای خروج از این وضعیت نابهنجار چنین است: «بیا مجید، اگر می‌خواهی آدم بشوی این را بخوان.» اما کتاب خواندن در آن زمانه‌ی پر شتاب برای امثال مجید به معنای تقویت خصلت‌های بورژوایی است. او نمی‌تواند چهار خط از رمان‌هایی که ایرج معرفی کرده بخواند چرا که اصلاً ضرورتش را احساس نمی‌کند: «برای چی باید داستان و رمان و شعر بخوانم. برای چی واقعیت‌های تند و مهم جامعه‌ام را بگذارم کنار، بنشینم تخیلات نویسندگان را در روزگار شکم‌سیری‌شان بخوانم؟»

آنها گمان می‌کردند با خون‌هایی که داده‌اند در مهم‌ترین پیچ تاریخی مملکت در حال عبور از زمان و زمانه هستند اما به واقع زیر چرخ‌های زمان و تاریخ لِه شدند. مجید به حرف برادر توجه نکرد، چرا که راوی تا این اواخر لای آن کتابی که با خود از ایران آورده بود باز نکرد تا لااقل عکس یادگاری قدیمی را ببیند و این توصیه ایرج ماند برای ما:

«بخوان، بخوان و برو به عمق. سیاست موج‌سواری است، اما ادبیات یعنی غواصی...»

فریدون و جامعه کلنگی!

مسئله جانشینی برای فریدون معضل بزرگی بود و شاید به همین خاطر است که عمده‌ی ابیات فردوسی در روایت دوران حکومت فریدون به همین موضوع اختصاص دارد. فریدون که از نشانه‌هایی در طالع پسرانش مطلع شده بود به این فکر افتاد با تقسیم قلمرو حکومتش جلوی بروز اختلافات را بگیرد. نیت خوبی داشت اما حرکتش همچون کار گذاشتن بمبی بود که پیش از موعد ترکید و آنچه محتملاً پس از مرگش اتفاق می‌افتاد در زمان حیاتش رخ داد. تئوری فره ایزدی در واقع مسئله‌ی جانشینی را بین زمین و آسمان معلق نگاه می‌داشت و پس از مرگ یک شاه (و گاه در زمان حیات او حتی)، همه‌ی فرزندان و وابستگانش و چه بسا غیروابستگانش، این شانس را داشتند که جانشین او گردند. نهایتاً هرکسی که موفق می‌شد رقبا را از صحنه خارج کند، بر تخت می‌نشست و همین پیروزی، وجود فره ایزدی در او را اثبات می‌کرد. نیاز به توضیح بیشتر نیست که این سبک جانشینی چه بر سر این سرزمین آورده است.  

هنوز که هنوز است همه به دنبال خارج کردن رقبا از صحنه هستند. قبل از پیروزی، بعد از پیروزی! کنار آمدن برادران با یکدیگر اینقدر سخت است!؟ فریدونِ داستان ما هم علیرغم اینکه بسیار تاجرمآب و هُرهُری مسلک و نان‌به‌نرخ‌روزخور است در یکی از افاضاتش نگرانی خود را از آینده و کنار نیامدن برادران با یکدیگر ابراز می‌کند:

«می‌خواستم همه دارایی و املاک خودم را بین پسرانم تقسیم کنم و خودم بروم یک گوشه اما شما می‌خواهید با مملکت چه کنید؟ با خودتان چه می‌کنید؟ می‌توانید با هم کنار بیایید؟»

عباس و ما و راوی!

به نظرم نویسنده به شخصیت اصلی داستانش رحم نکرده و دمار از روزگار او درآورده است! به خاطر سرگذشت و سرنوشتش نیست که این را می‌گویم بلکه به واسطه‌ی آرا و عقاید و اعمال و رفتاری است که از خود بروز می‌دهد. حقیقتاً برخی از آنها مشمئزکننده بود اما نقطه‌ی قوت کار همین‌جاست! من به عنوان یک خواننده باید بتوانم با چنین موجودی که از اساس با عقایدش مشکل دارم همراه بشوم و حتی در انتها بر سرنوشت او بگریم تا نتوانم به خودم اجازه بدهم در یک کامنت یا توئیت یک دقیقه‌ای در مورد او و همانندان او حکم صادر کنم؛ حکمی حذفی از همان نوعِ مرگ‌خواهی که به آن عادت دیرینه داریم.    

راوی شخصیتی است معلق بین وسوسه‌های شهوانی (غرایز سرکوب شده و...)، احساس گناه (ناشی از رسوبات عقاید قدیمی و ...) و بوی تانک سوخته (ناشی از تجربیات مبارزه) و تحت تأثیر توهمات توطئه‌اندیشانه:

«من به همه‌ی آدمهای دنیا مشکوکم، از همه بیشتر به نویسنده‌ها، بخصوص آنهایی که از ایران می‌آیند. نمی‌گویم از ایران آمده‌اند، می‌گویم از ج. ا. آمده‌اند. اگر دارند مبارزه می‌کنند چرا کشته نشده‌اند تا به حال؟»

«تو جاسوسی که اجازه داده‌اند بیایی اروپا سخنرانی کنی، وگرنه چرا من باید اینجا بپوسم و تو که هنوز از گرد راه نرسیده‌ای تریبون داشته باشی؟ ]...[ قربانی داده‌ایم. هنوز هم که هنوز است این ماییم که دندان‌های رژیم را می‌کشیم. من به سهم خودم نمی‌گذرم... برای همین، چند روز پیش در یک حرکت تند سیاسی شرکت کردم و امضای خودم را زیر بیانیه‌ای گذاشتم که هفده چهره مهم سیاسی دیگر هم آن را امضا کرده بودند.»

او با همین ادبیات، هنرمندان و نویسندگان را ماله‌کش خطاب می‌کند و همه را اجزای یک توطئه بزرگ می‌بیند. او به خود اجازه می‌دهد برای پرتاب گوجه‌فرنگی گندیده به نشست شعرخوانی شاملو برود و... از اینها بدتر روایت کشتن آن راننده تانک در روز بیست و دوم بهمن که از نظر او گروهبانِ جوانی که به علامت تسلیم دستانش را بالا برده هم ساواکی است و باید حذف شود.

اینها و مواردی که از ذکر آنها گذر کردم آزاردهنده هستند اما خیلی از این تیپ واکنش‌ها و استدلال‌ها و برچسب‌زنی‌ها به کسانی که هیچ قرابتی با این جریانات نداشتند و ندارند به ارث رسیده است و متأسفانه گاه عمومیت هم یافته‌اند. خلاص شدن از این میراث هم ساده نیست، با حذف و مرگ‌خواهی هم درست نمی‌شود چرا که این دو بخشی از همان میراث است! راهی اگر باشد در همان آدم شدنی است که ایرج اشاره کرد.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) در پایان داستان دلم می‌خواست بروم پشت‌بام گریه کنم. به یاد وقتی که سی سال قبل کتاب خاطرات زندان خانم شهرنوش پارسی‌پور را می‌خواندم. اما نمی‌شد؛ هم هوا سرد بود، هم پشت‌بام دیگر مثل آن دوران ملک شخصی نیست و هم اینکه آنچنان جوان نیستم که نخواهم جلوی دیگران اشک بریزم.

2) آیا می‌توان انتظار داشت روزی کسانی بیایند و به همه‌ی ما تماشاگران و البته محاکمه‌شوندگان طعم دادگاه عادلانه را بچشانند!؟ از تخم ایرج نهایتاً منوچهر درخواهد آمد که اگرچه مرهم است اما دوای درد نیست مگر فرانک‌ها کیمیاگری کنند.

3) هر توصیه‌ای در متن بالا بود به خودم بود که گاه از کوره در می‌روم و در خیال حتا به سراغ سانسورچی پخش مسابقات فوتبال و والیبال هم می‌روم که دستش فقط به فضولات آغشته است! از شوخی که بگذریم در هر موقعیتی قرار گرفتید اگر کسی از ابواب‌جمعی یا دوستان شما برای خوش‌آمدتان رفت به جای کلاه، سر آورد، دهانش را همانجا در دم ... گِل بگیرید و به فتوای حافظ او را عقیم سازید!

4) صحبت از حافظ شد و این بیت دوباره جاری شد: آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است / با دوستان مروت با دشمنان مدارا. البته مهم راه رسیدن به این توصیه است!

5) دوست داشتم از حال و روز مابه‌ازای واقعی فریدونِ داستان در سالهای آخر زندگی‌اش باخبر می‌شدم. حتی دوست داشتم با او صحبت کنم و ببینم آیا واقعاً ارزشش را داشت!؟

6) بچه‌ی انسی خیلی اشاره مستقیمی است! تنها توفان است که کودکان ناهمگون می‌زاید. فریدونِ دوران جدید! جوهره‌ی آن روزگار و گلِ سرسبدِ آن سرگرد هونتر! این سرگرد هونتر یکی از شخصیتهای داستان ماه پنهان است اثر اشتین‌بک است که انسانها برایش مثل اعداد بودند. آدم پستی بود. انسان‌ها نان نیستند که لقمه‌ی دیگران شوند، آن هم تا این حد با اسراف. کاش به حرمت ذاتی انسان باور پیدا کنیم.

7) یکی دو اشکال ریز در متن وجود دارد که می‌توان به اصلاح آن فکر کرد: یکی در ص5 که به تار عنکبوت و غار اصحاب کهف اشاره می‌کند به گمانم تار عنکبوت به غار ثور و هجرت پیامبر ارتباط دارد مه اصحاب کهف. همچنین در ص46 می‌گوید شانزده سال از انقلاب گذشته است ولذا زمان حال روایت می‌شود سال 1373 اما در ص134 راوی از مهدوی می‌پرسد چهارده سال پیش، سال 60 یادتان هست؟ که اینطوری زمان حال روایت می‌شود 1374.

8) شطرنج بازی کردن مجید با برادرش اسد در دوران نوجوانی گویای اتفاقاتی است که بعداً رخ داد! اسد یک مهره از مهره‌های مجید را کش می‌رود و وقتی مجید اعتراض می‌کند و زیر صفحه بازی می‌زند، برادرِ بزرگتر به او سیلی می‌زند و در خروج را به او نشان می‌دهد: وقتی بازی بلد نیستی گم‌شو!

9) برخورد چهار برادر با پیرمرد سرایدار (میرزا محمود) قابل تأمل است؛ تهدیدهای اسد و مجید و سعید کاملاً با مرام و شخصیت آنها هماهنگ است! واکنش ایرج در واقع نهیبی است که نویسنده می‌زند: خجالت بکشید. شما که دم از خلق و ملت و امت می‌زنید با این پیرمرد این‌جور برخورد می‌کنید؟ شما می‌خواهید این مملکت را اداره کنید؟

10) شاید همه‌چیز با انقلاب آغاز شد. اما هیچ‌کس نمی‌داند انقلاب از کجا آغاز شد. تحلیل‌های پدر که تا روزهای آخر طرفدار شاه است همان است که هنوز هم شنیده می‌شود: دعوای اصلی دعوای آمریکا و انگلیس است!! لااقل تحلیل مجیدِ متأخر در زمینه توطئه‌اندیشی، پیچیده‌تر و جذاب‌تر است؛ این‌که فضای تنفسی اسرائیل تنگ‌تر و تنگ‌تر می‌شد و آمریکایی‌ها زمین بازی را در خاورمیانه عوض کردند تا راه نفس باز شود.

11) نمی‌دانستم به تقاطع خیابان کارگر و بلوار کشاورز، چهارراه داس و چکش می‌گفتند!

12) طفلک آن جوان باصطلاح سوسول در اواخر فصل اول... زندگی معمولی از نگاه مبارزان همواره یک عمل ضدانقلابی است! مبارزان از هر طیفی، در ابتدا عمل خود را برای مردم و خلق و ملت انجام می‌دهند اما در ادامه یادشان می‌رود...

13)  نقش بال برای کرکس‌های خاموش... چه تعبیر قشنگی از آن عکس خانوادگی بود. و یا این جمله از ناصری که در میان شخصیت‌های معمول داستان بیش از همه به دل من نشست: تیر چراغ برق را برای روشنایی شهر ساخته‌اند، نه برای آویزان کردن گناهکاران... با آن تکیه کلام‌هایش... هنوز هم متوجه نشده مردکه انی‌مال! این هم یک اهانت است به بشریت!

14) مثل ستاره پخش‌مان کرده‌اند توی این صفحه سیاه که هرکدام‌مان جایی برای خودمان سوسو بزنیم که مثلاً هستیم. اما نمی‌دانیم در کدام منظومه می‌چرخیم، برای چی می‌چرخیم، و چه‌قدر می‌چرخیم. و در نهایت... همیشه منتظر بودیم اتفاقی در داخل بیفتد تا خودمان را سر زبان‌ها بیندازیم و یک‌جوری خودمان را با آن اتفاق وصل کنیم.

15) ما سه برادر آنقدر به فعالیت‌های سیاسی‌مان ادامه دادیم که از همدیگر نفرت پیدا کردیم. ما واقعاً آدم نبودیم ایرج. درنده‌هایی بودیم که تا مغز استخوان‌هامان کینه‌ای شتری رسوب کرده بود و ادای آدم را درمی‌آوردیم.

16) حرف مادر راوی در ص136 ذیل این جمله که «شاید همه‌چیز با این جمله آغاز شد: فریدون سه پسر داشت» قابل تأمل و گویای ارتباط عنوان با محتوای کتاب است: «... راستش را بخواهی فریدون چهار پسر داشت، ایرج و اسد و مجید و سعید، یک دختر هم داشت، انسی.» و این یعنی نباید و نباید و نباید کسی از فرزندان حذف شود، اگر ما یک خانواده هستیم.

17) همه باید برگردیم و ببینیم چرا اینجوری شد؟ با ذهنی باز و بدون تعصب و بدون اتوپیاسازی. آیا وقت آن نرسیده که از قیاس چاله و چاه دست بکشیم و پا بر روی زمین صاف بگذاریم؟!

18) حرکت فریدون در شاهنامه جهت تقسیم قلمرو اگرچه با نیت اجرای عدالت صورت پدیرفت اما نتیجه عکس داد و به اضمحلال خانواده و سرزمین منتهی شد. مسئله عدالت از دیرباز مسئله غتمضی بوده است و ما از حل آن در سطح کلان ناتوان بوده‌ایم. یاد سمفونی مردگان به خیر که آنجا هم اضمحلال خانواده محور داستان بود. این کلمه اضمحلال آهنگی دارد که با وضعیت ما همنواست!  

19) فریدونِ داستان در مواقعی واقعاً خوب روی اعصاب است! آدم در آن موقعیت حساس فرار پسرانش به آنها جاسوئیچی می‌دهد!! البته از کسی که می‌خواسته نام پسران بعد از ایرج را سلم و تور بگذارد بیش از این انتظاری نباید داشت! البته خیلی هم تعطیل نیست چون روی چهارمی بین منوچهر و فرهاد مردد است اما تردیدش روی پنجمی باز عجیب است: گردآفرید و سودابه.

20) هنر نویسنده در صحنه صفحه 157 نمود خوبی پیدا می‌کند. راوی روزنامه‌های حاوی خبر خودش را زیر متکا قرار می‌دهد و طناب کلفت را با دستانش می‌چسبد و از این دیوار به آن دیوار... به یاد دینگ دانگ ناقوس کلیسا و بانگ الله اکبر در اوایل روایت نیافتادید؟!

21) آن بیت معروف فردوسی که سعدی در حکایتی از آن یاد کرده بود و ما در کتاب‌های درسی داشتیم یادتان هست؟ چه خوش گفت فردوسی پاکزاد / که رحمت بر آن تربت پاک باد... بله همان میازار موری که دانه‌کش است... این بیت مربوط به زمانی است که ایرج به نزد برادرانش رفته تا آنها را به صلح و آشتی دعوت کند.

22) آن افسانه سنگسری (نویسنده اصالتاً سنگسری محسوب می‌شود) که فصل پایانی را به خود اختصاص داده است، جای خودش را دارد. حکایت سیخی را داشت که به غده اشکی من وارد شد و آن را تخلیه کرد. تمام.