ترجیح می‌دهم که نه (بارتلبی محرر / داستانی از وال‌استریت) - هرمان ملویل

راوی داستان عاقله‌مردی حدوداً شصت‌ ساله است که در وال‌استریت دفتر وکالتی دارد و البته در این دفتر بیشتر امور مرتبط با اسناد رسمی انجام می‌شود که تقریباً معادل دفترخانه‌های اسناد رسمی ما می‌شود. دو کارمند محرر دارد که به امر نسخه‌برداری مشغول هستند و یک نوجوان کارآموز که امور پادویی دفتر را انجام می‌دهد. راوی ابتدا مختصری از خودش و کارش و ساختمانی که دفترش در آن قرار دارد برای ما می‌نویسد و از همان ابتدا بیان می‌کند که هدفش ثبت تجربه‌ی همکاری با یکی از عجیب‌ترین محررهایی است که در دفتر با آنها سر و کار داشته است.

راوی فردی خوددار، محتاط و عاری از جاه‌طلبی است و این از نوع کارش پیداست. او از دوران جوانی به این یقین قاطع رسیده است که بهترین شیوه زندگی سهل‌ترینِ آنهاست. این فلسفه او در کار و زندگی است. او به گفته خودش از مراحم و توصیه‌های جان جیکوب آستور که یکی از میلیونرهای مشهور آمریکاست بهره‌مند بوده و به همین دلیل همواره اوضاع کاری و مالی بی‌دغدغه و مناسبی داشته است.

او ابتدا کارمندانش را تا قبل از ورود شخصیت اصلی (بارتلبی) توصیف می‌کند: یک محرر حدوداً شصت ‌ساله که او را با نام «بوقلمون» معرفی می‌کند که ایشان فردی است که صبح‌ها فردی مبادی آداب است و خیلی خوب کارهایش را انجام می‌دهد اما بعد از ظهرها عصبی مزاج و در انجام کارهایش مرتکب خطاهای زیادی می‌شود. او از آن آدم‌هایی است که رفاه برایشان مضر است و باصطلاح یونجه‌اش که زیاد شود به لگدزدن می‌افتد. محرر دوم جوانی بیست و پنج ساله و خوش‌لباس است که او را «منگنه» خطاب می‌کند؛ او سوءهاضمه دارد ولذا صبح‌ها تندخوست اما بعد از ناهار اوضاعش روبراه می‌شود و به فردی خویشتن‌دار و معتدل تبدیل می‌شود. منگنه فردی جاه‌طلب است اما نمی‌داند که واقعاً چه می‌خواهد و گاه مرتکب اعمال غیرمجاز می‌شود اما در کل برآیندش به‌گونه‌ایست که راوی از او هم رضایت دارد.

راوی برای توسعه کارش تصمیم به استخدام یک محرر جدید می‌گیرد و بعد از آگهی کردن، بارتلبی وارد داستان می‌شود. او در سکوت کار می‌کند و در ابتدا زیاد هم کار می‌کند؛ «بی‌روح و رمق» و «ماشین‌وار». اما بعد از مدتی نکته‌ی اعجاب‌آور آغازین داستان پدید می‌آید؛ جایی که راوی از بارتلبی می‌خواهد در مقابله چند نسخه به او کمک کند و بارتلبی در پاسخ می‌گوید ترجیح می‌دهد که این کار را نکند! این البته آغاز مسیری است که بارتلبی را به عجیب‌ترین محرر از نگاه راوی مبدل می‌کند.

این داستان کوتاه تقریباً پنجاه صفحه حجم دارد اما کتاب حاوی سه جستار فلسفی درباره این داستان است: اولی به قلم ژیل دلوز، دومی نوشته ژاک رانسیر و سومی از جورجو آگامین. در مورد این سه مقاله ترجیح می‌دهم که چیزی ننویسم چرا که در اواسط همان اولی گریپاژ کردم! یاد آن حکایت معروف در مقالات شمس به خیر! آنجا که می‌فرماید: «گفتند ما را تفسیر قرآن بساز. گفتم: تفسیر ما چنان است که می‌دانید...» و ادامه می‌دهد تا این بخش که حتماً برایتان آشناست:«آن خطاط سه‌گونه خط نوشتی، یکی را او خواندی ولاغیر، یکی را هم او خواندی هم غیر، یکی را نه او خواندی نه غیر او...». به نظرم رسید که همانند خط دوم نبودند! در ادامه مطلب برداشت‌ خودم را از داستان خواهم نوشت.

*******

هرمان ملویل (1819-1891) در خانواده‌ای نسبتاً مرفه در نیویورک به دنیا آمد اما در دوران نوجوانی و پس از ورشکستگی و فوت پدر وضعیت خانواده رو به افول گذاشت. او در هجده سالگی مجبور به کار روی کشتی و ملوانی شد و تا بیست و پنج سالگی به این شغل ادامه داد و تجربیات فراوانی در اقصا نقاط دنیا کسب کرد. عمده آثارش ریشه در همین تجارب دارد. اولین اثرش را در سال 1841 نگاشت و موفقیتی نسبی کسب کرد. بارتلبی محرر در سال 1853 چاپ شده است. آخرین رمانی که در زمان حیاتش منتشر کرد در سال 1857 روانه بازار شد. بازاری که چندان از آثار او (حتی موبی‌دیک) استقبال نکرد! لذا او بیش از سه دهه تا زمان مرگش دیگر داستانی منتشر نکرد. او بعدها و از 1920 به این طرف مورد توجه قرار گرفته و آثارش مشهور و در زمره تأثیرگذاران بر ادبیات آمریکا قلمداد شد.  

............

مشخصات کتاب من: گروه مترجمان نیکا (ترجمه داستان کاوه میرعباسی)، نشر نیکا، چاپ اول 1390، شمارگان 1650 نسخه، 191 صفحه

............

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.9 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.93 نمره در آمازون 4.4)

پ ن 2: این داستان طبعاً چند ترجمه دیگر هم دارد! نمره بالا هم منهای جستارها محاسبه شده است!

پ ن 3: مطلب دوست خوبم مداد سیاه در مورد این کتاب را اینجا بخوانید.

در خلاف‌آمد عادت بطلب کام که من

راوی داستان و زاویه نگاهی که دارد را نباید دست کم گرفت. او قبل از بیان حکایت بارتلبی از او با صفت «عجیب‌ترین» یاد می‌کند اما مگر بارتلبی واجد چه خصوصیتی است که او را به این پایه از اعجاب‌آوری می‌رساند؟! نویسنده مکان وقوع داستان را وال‌استریت قرار داده است؛ نبض سیستم اقتصادی آمریکا، مرکز سرمایه، جایی که «کار» بر اساس ریل‌گذاری انجام شده مؤثرترین هنجار اجتماعی است. راوی با افتخار از الطاف و هدایت‌های جان جیگوب استور یاد می‌کند. او با توصیف کارمندانش و بیان ضعف‌هایشان سرآخر آنها را بر اساس میزان کارکردشان و میزان تأثیرشان در پیشبرد اهداف دفتر ارزیابی می‌کند. پس قوی‌ترین هنجار اجتماعی موجود در چنین فضایی کار کردن و عمل به دستورات است. بارتلبی هم تا وقتی که در این مسیر همراهی می‌کند کسی پاپی‌اش نخواهد شد، اما به مجرد اینکه برخلاف این مسیر و هنجار مورد قبول جامعه حرکت می‌کند به «عجیب‌ترین» فرد و حتی به عنصری روان‌پریش و بیمار تبدیل می‌شود.

سرنوشت افرادی که برخلاف هنجارهای مورد قبول اجتماعی عمل می‌کنند مشخص است. آنها در نرم‌ترین و بهترین حالت منزوی می‌شوند. ارزیابی دیگران از عمل آنها عمدتاً «نامعقول» و «نامعمول» است. من به‌شخصه در نوبت اول خوانش که چنین حسی داشتم! اما از طرف دیگر همانند راوی با نزدیک‌تر شدن به بارتلبی یک نوع دلسوزی و محبت هم به این شخص در دلمان شکل می‌گیرد. ریشه این احساس کجاست؟!

به نظر می‌رسد که هر کدام از ما در تجربه‌ی زیسته‌ی خودمان چند باری در دوراهی عمل به هنجار مسلط یا تخطی از آن گرفتار آمده باشیم و هر بار هم ناگزیر به هنجار تن داده‌ایم و همرنگ جماعت شده‌ایم. دوران کودکی همه ما عمدتاً پر است از تجربه‌هایی شبیه بسته شدن به تخت پروکروستس تا در نهایت سر و ته‌مان به‌قاعده گردد. از این روست که با بخشی از وجودمان در بارتلبی مواجه شده و دلمان به حال او و خودمان می‌سوزد. راوی هم ناخواسته همین مسیر را طی می‌کند و جمله آخری که نویسنده در دهان او می‌گذارد حاکی از عمومیت آن است: آه بارتلبی! آه بشریت!

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) توصیف محل کار راوی و بارتلبی و کارمندان دیگر مرا به یاد فضای لندن در رمان‌های دیکنز انداخت. چقدر دلگیر! در چنین فضایی من هم (که کارمندی ساعی و وظیفه‌شناس و هنجارمند! هستم) ترجیح می‌دهم که کاری نکنم! چشم‌انداز پنجره دیواری است که در یکی دو متری ما قرار دارد، آن هم در طبقه دوم یک ساختمان بسیار بلند! این دیوارها هم تاکیدی است که نویسنده بر محدودیت‌های پیشِ رو تعبیه کرده است.

2) با عنایت به زندگی حرفه‌ای نویسنده و حملات منتقدین و فروش نرفتن برخی از آثارش می‌توان ارتباطی بین ملویل و بارتلبی برقرار کرد. به نظر می‌رسد او چند سال بعدِ خودش را پیش‌بینی کرده است! زمانی که دیگر ترجیح داده ننویسد!! یا باید آن طور بنویسد که خوانندگان و منتقدان بپسندند و یا باید جوری بنویسد که خودش بپسندد... راه دوم تکلیفش مشخص است!

3) جالب است بدانید که این دوران فطرت در نویسندگی چنان گسترده بوده است که اکثراً گمان می‌کرده‌اند او سالها قبل مرده است. این مطلب را بخوانید: اینجا

4) در همین داستان کوتاه می‌بینیم که او توانسته است موضوعی را طرح و بسط بدهد و بعد بدون اینکه گره‌گشایی کند همه‌چیز را در هاله‌ای از راز و رمز نگاه دارد به گونه‌ای که سال‌هاست مورد بازخوانی و تفسیر قرار می‌گیرد. البته در زمانه خودش این سبک نوشتار چندان مقبول نبود.

5) آیا بارتلبی یک قهرمان مقابله با سرمایه‌داری است؟! اگر انفعال می‌تواند کسی را به درجه قهرمانی برساند ما در طول تاریخ ملت قهرمانی بودیم!

6) صحبت از تاریخ خودمان شد، شخصیت‌هایی که در زمانه خودشان در جهتی ناموافق با امواج احساسی شکل گرفته در جامعه قرار گرفتند چه سرنوشتی داشته‌اند!؟ بیایید این صفر و یکی دیدن را در خودمان درمان کنیم.

7) در دوران خدمت سربازی برای رفتن به مرخصی گاهی لازم بود نوبت‌های نگهبانی خود را با سرباز دیگری جابجا می‌کردیم. ما هفت هشت افسر وظیفه بودیم که هر شبانه‌روز یکی از ما به عنوان افسرنگهبان آشپزخانه پادگان انجام وظیفه می‌کردیم. یکی از دفعاتی که می‌خواستم به مرخصی بروم بعد از اعلام لوحه نگهبانی متوجه شدم که تنها فردی که می‌توانم با جابجایی نگهبانی‌ام با او به مرخصی بروم همانا هم‌خانه‌ای خودم است. بارها این کار را برای او انجام داده بودم و اصولاً هر هفت هشت نفرمان این کار را به سهولت برای یکدیگر انجام می‌دادیم. وقتی به خانه رسیدم خیلی ساده و بدیهی این دوست را خطاب قرار دادم که: «عطا» فردا برویم برای جابجایی نگهبانی... ایشان بلافاصله گفت که نمی‌توانم این کار را بکنم! من پرسیدم خودت می‌خواهی به مرخصی بروی؟ گفت نه! گفتم برای آن روز برنامه‌ای داری!؟ گفت نه! هرچی ما گفتیم مثل راوی این داستان جواب نه شنیدیم! هیچی دیگه، مجبور شدیم با سه تا از دوستان دیگر، زنجیره‌ای از جابجایی‌ها را انجام بدهیم تا من به مرخصی بروم. چند وقت بعد کاشف به عمل آمد رفیق هم‌خانه‌ای آن زمان مشغول تمرین «نه» گفتن بود!! خواستم بگم هر گردی گردو نیست!