مجلس ضربت زدن – بهرام بیضایی

پاییز سال 1379 اتفاقاتی در ایران رخ داد که هرچند افراد مختلفی تلاش کردند به زوایای مختلف آن نور بتابانند اما برخی از ابعاد آن هنوز سؤال‌برانگیز باقی مانده است. عده‌ای عناصر خودسر با استفاده از امکانات و قدرتی که در اختیار داشتند اقداماتی انجام دادند که به قتل‌های زنجیره‌ای معروف شد. این نمایشنامه در فضای پس از این اتفاقاتِ وحشیانه و وحشتناک، نوشته شده است.

یک گروه نمایشی قصد دارند نمایشنامه‌ای بر اساس شخصیت امام اول شیعیان به روی صحنه بیاورند؛ پیشنهادی که در این زمینه به آنها داده شده است به قول دستیار کارگردان پیشنهادی است که هر ده سال یک بار نصیب گروه‌های نمایشی از این دست می‌شود. این کار برای کارگردان و بازیگران آن می‌تواند از لحاظ اقتصادی قابل توجه باشد اما برای نویسنده‌ این پیشنهاد می‌تواند یک تله هم باشد! او باید کار غیرممکنی را انجام بدهد تا مورد شک قرار نگیرد! اما او نمی‌خواهد در این مسابقه تظاهر وارد شود تا به‌طور مداوم خودش و اعتقاداتش را اثبات کند. اما چرا این کار را غیرممکن می‌داند؟ چون باید نمایشنامه‌ای بنویسد که شخصیت اصلی آن نباید روی صحنه بیاید! او باید تصویر ستایش‌آمیزی از یک شخصیت برگزیده بدهد که نباید از او تصویری داد. در واقع تقابلی که میان دو تفکر یا دو طرف یک درگیری است با غیبت شخصیت اصلی، یکطرفه است و شکل نمی‌گیرد:

... اولیا را نمی‌شود نشان داد؛ چون خوبند! ]...[ اینطوری ناچار فقط می‌شه اشقیارو نشون داد، تازه اون هم منهای شقاوتشون – البته برای جلوگیری از بدآموزی – و اما نتیجه؟ وقتی بدیِ بدها رو ازشون بگیری، خوب می‌شن و دیگه معلوم نیست چرا ما نفیِ‌شون می‌کنیم. بدها اون‌قدر خوب می‌شن که گاهی حتا خوبهارو ستایش می‌کنن؛ و دیگه معلوم نیست چرا با اونا دشمنن و اونارو می‌کُشن. و این وسط تعیین کنید تکلیف نویسنده را!...

این محدودیت وقتی خنده‌دار می‌شود که بدانیم در قرون‌ گذشته در شبیه‌خوانی‌ها و تعزیه‌ها چنین محدودیتی وجود نداشته است. نویسنده تلاش می‌کند کار را به پیش ببرد و البته با تمسک به تجربیات و دانسته‌های خود به طریقی حرف‌هایی که باید بزند را می‌زند که در ادامه مطلب چند بُرش از آن را خواهم آورد.

نمایش در واقع ترکیبی از گفتگوهای بین نویسنده و کارگردان و بازیگران (نقش‌های ابن‌ملجم و قطامه و دو اعرابی دیگر ) از یک‌طرف و از طرف دیگر تمرین و بیان متن‌هایی است که نویسنده آماده کرده است. روایت نویسنده از جایی آغاز می‌شود که ابن‌ملجم و دو اعرابی دیگر با یکدیگر مجلس کرده و پیمان می‌بندند تا سه ترور را در یک زمان انجام دهند... مجلس ضربت‌زدن... یکی را به خاطر ظلمش، یکی را به خاطر مکرش و دیگری را به واسطه عدلش... سرانجام کار را البته همه می‌دانیم: عدالت کشته شد و ظلم و مکر به حیات خود ادامه دادند.

*****

مشخصات کتاب من: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، چاپ اول 1381، تیراژ 5000 نسخه، 82صفحه.

پ ن1: نمره من به کتاب 4 از 5 است (در گودریدز 3.77).گروه B

 

ترفند نویسنده

در صحنه هشتم از نمایشنامه، نویسنده راه‌حلی برای عبور از محدودیت‌های اعمال شده می‌یابد. راه‌حل او البته چیز جدیدی نیست و به قول خودش عقب‌گرد به همان شیوه‌ی سنتی خطابه و صورتِ پوشیده است... تک‌گویی... البته همین تک‌گویی هم در قالب تمرینِ یک نمایش روی صحنه می‌آید! نویسنده متنی را که آماده کرده است به یکی از بازیگران می‌دهد تا بخواند و پس از استنکاف یکی دو تن از آنها، خودش پارچه‌ای به سر و شولایی بر دوش می‌اندازد و متن را می‌خواند. در واقع این بازیگر نقشِ نویسنده است که این متن را می‌خواند و نه بازیگری مختص این نقش!

من کجا هستم؟ حقیقت من کجاست؟ روزگاری ساکن شهری بودم؛ و اینک قرنهاست سرگشته بیابان خضر الیاسم! - شما مرا از من گرفتید. خیالات خود را به من چسباندید. خون از شمشیرم چکاندید و سرهای دشمنان به تیغ ذوالفقارم بریدید! قلعه‌گیر و خندق‌گذار و معجزه‌سازم کردید! شاه مردان و شیر خدا گفتید! از زمینم به چهارم‌آسمان بردید! به خدایی رساندید! پدر خاک و خون خدا خواندید! درِ شهرِ علمم خواندید و از آن به درون نرفتید! شما با من چه کردید؟ ]...[ وای بر آن‌که برده کند، و آن‌که بردگی خواهد! وای بر آن‌که نام و خون کسی را نان و آب خود کند! شما با من چه کردید؟ سوگند خوردید به فرق شکافته من برای رواج سکه‌های قلبتان! به ذوالفقار خون‌چکان برای کشتن روح زندگی! و اشک ریختید بر مظلومیت من تا ساده‌دلان را کیسه تهی کنید! ]...[ آنها که خود را به من می‌بندند، کاش آزادم کنند از این بند! _ آنها که سوار بر مرکب روح ساده‌دلانند! آنها که لاف جنگ می‌زنند با دشمنان خیالی در دیارات خیال؛ و هرگز نجنگیدند با دشمن راستین که در نهاد خویش می‌پرورند برای جنگ با حقیقت! ]...[ شما با من چه‌ کردید؟ ای شما که دوستداران منید! من کجا هستم؟ بر صحنه‌ی شما حقیقت من کجاست؟ حذفم می‌کنید به خاطر نیکی‌هایم. و با من، نیکی را حذف می‌کنید. آری – نیکی بر صحنه‌ی شما مُرده! و اگر قاتل نیکمردی بودم، با سربلندی نشان می‌دادید! شما که دوستداران منید با من چنین کنید، دشمنانم چه باید بکنند؟ ]...[ شما با من چه‌ کردید؟ بزرگم کردید برای حذفم! راستی که من انسان بودم پیش از آن‌که به آسمان برین برانیدم! چنین است که صحنه‌ها از ابن‌ملجم پر است و از علی خالی! _ شما دوستداران که با من چنین کنید، دشمنانم چه باید بکنند؟

جهانی شگفت‌زده‌ی ما!

عادت کرده‌ایم که در صدا و سیما و این طرف و آن طرف بشنویم و بخوانیم که جهان و جهانیان از فلان موفقیت ما شگفت‌زده شده‌اند! در واقع تصور ما از زندگی مردم جهان یک زندگی یکنواخت و ملال‌آور است که این ملال فقط با دیدن و شنیدن دستاوردهای ما از بین می‌رود... و این چنین است که اگر ما از صحنه‌ی آنها حذف شویم واقعاً دچار خسران می‌شوند! مثل جام جهانی!! البته پاره‌ای از روانشناسانِ ملحدِ حسود معتقدند که در پسِ این خودبزرگ‌پنداری‌ها عقده‌ی حقارتی نهفته است... لعنت‌الله علی کل حسود! برگردیم به موضوع نمایشنامه:  

نمایش بدون نشون دادن! آره – از اونجا که ما قراره همیشه باعث شگفتی جهانیان بشیم چرا نمی‌ریم هرچه زودتر این اختراعو به دنیا اعلام کنیم؟

چند برش از متن

فرزندانتان را نه برای زمان خودتان، که برای زمان خودشان تربیت کنید! ]...[ تنها کسی که متوجه حرکت زمان بود؛ و این که نمی‌شه قانون این دوره‌رو بر دوره‌های بعد هم تحمیل کرد! و نمی‌شه رشد نسلها بی‌تغییر بمونه!

....

اونا فرزندان زمانه‌ی خود بودن زمانه‌ای که میون قبیله‌ها، جز غیرت و رجز و لاف و شمشیر نبود. خرد غایب بود، و تعصب حاکم. واقعاٌ - جز در چهارچوب دین و از زبان خدا نمی‌شد حرفی زد که برتر از منافع قبیله، و خودپرستی سرانِ قبیله‌ها باشه. جز با ترس جهنم و بهشت و انتقام الهی نمی‌شد اونهمه قبیله‌ی متعصبِ مغرورو مهار کرد. خیال می‌کنین زیر بیرقی به علمداری چون او مردی، چه کسایی بودن؟ قبایلی که شوق جهانجویی و غنایم متحدشون می‌کرد؛ البته که منتشو سر خدا می‌گذاشتن تا شاید غرفه‌ای هم در بهشت دست و پا کنن.

....

در چنین دورانی که چهارچوبی جز گفتار دینی نبود، و در برابرش گفتار جاهلی، اون حرف‌هایی در چهارچوب خرد زد. ]...[ روشنفکر عصر خودش بود. اگه کتابشو بعدها دیگران جمع‌آوری کردن، یعنی که بالقوه نویسنده بود؛ که چند خودسر- در یک مجلس مخفی قتل‌های زنجیره‌ای – اسمشو در صدر کسانی قرار دادن که باید بکُشن. برای همینه که خیال می‌کنم درباره‌ش باید بنویسم.

....

چیزی از جنگلها نموند. بسازبفروش‌ها ریشه‌کنش می‌کنن وقتی ما اینجا در فضایل کسی داد سخن می‌دیم که اونا وانمود می‌کنن پای عَلَمش سینه می‌زنن!

....

(ابن‌ملجم): من به شما می‌خندم. شما که گویا نیکید. شما نیکان همگی از صحنه‌های آینده حذف می‌شوید؛ تنها من می‌مانم که بدترینم! هیچ صحنه‌ای شما را نشان نخواهد داد به خاطر اینهمه نیکی‌تان. منم که در نورم و بر سکو! من به نیکی شما می‌خندم اگر مایه‌ی حذف شماست! آنها که شما را حذف می‌کنند کاری جز این نمی‌کنند که من کردم!

....

به قدر کافی متأسف هستم که چرا چیزی رو که واقعاً فکر می‌کنم نمی‌نویسم!