چشم گربه – مارگارت اتوود

«الین ریزلی» بانوی نقاش میانسالی است که در اوایل دهه هشتاد میلادی به شهر زادگاهش تورنتو، بازگشته است تا در نمایشگاهی که برای مرور آثار او ترتیب داده شده، شرکت کند. الین پس از ورود به شهر طبعاً وارد دنیای خاطرات کودکی و نوجوانی می‌شود و خواننده را همراه خود به سفری می‌برد که ابتدای آن به سالهای جنگ دوم جهانی در تورنتو بازمی‌گردد. شهری که از آن نفرت دارد و در دوران جوانی از آن به همراه فرزند کوچکش فرار کرده است. او واقعاً دوست ندارد حتی برای یکی دو روز به آنجا برود... ولی انگار باید برود! این نمایشگاه تأثیری در فروش آثار او ندارد و همینطوری هم آثارش به فروش می‌رود اما علیرغم ترس و تردید، کششی مبهم به این سفر دارد. ترس و تردیدی که ریشه در کودکی او دارد. این سفر، سفری درونی و  نوعی خودشناسی است. او به عمق زمان خیره می‌شود و چیزهایی را به سطح می‌آورد....

کتاب حاوی 15 بخش و 75 فصل است. فصل ابتدایی هر بخش در زمان حال روایت می‌شود و فصول بعدی به روایت گذشته می‌پردازد. هر بخش عنوانی دارد که این عناوین برگرفته از نام‌هایی است که الین بر نقاشی‌های خود گذاشته است. عنوان کتاب هم نام یکی از تابلوهاست. البته این نام‌ها به موضوعات مهم و تأثیرگذار دوره‌های مختلف زندگی او اشاره دارد. «چشم گربه» یک یادگاری از دوران کودکی است... یک یادگاری فراموش شده که به تازگی دوباره جلوی چشم آمده است و همانند کلیدی برای باز کردن برخی درهای بسته در ناخودآگاه عمل می‌کند. چشم گربه نوعی تیله یا سنگ مرمر با رگه‌های رنگی است... اگر برایتان سؤال پیش بیاید که بالاخره تیله یا سنگ مرمر؟ باید شما را به خواندن ادامه مطلب دعوت کنم!

******

ار این نویسنده مطرح کانادایی شش اثر در فهرست اولیه 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور داشت که البته در حال حاضر تعداد آنها به سه اثر کاهش یافته است: کفپوش، چهره پنهان، آدمکش کور، چشم گربه، سرگذشت ندیمه، عروس فریبکار (مواردی که زیر آن خط کشیده شده است موارد باقیمانده در لیست هستند).

مشخصات کتاب من: ترجمه سهیل سُمّی، انتشارات مروارید، چاپ اول تابستان 1390، تیراژ 1650 نسخه، 522صفحه

........................

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.8 از 5 است (در سایت گودریدز 3.93 و در آمازون 4.1). گروه B

پ ن 2: در این تعطیلاتی که گذراندیم دو نمایشنامه دایی وانیا (چخوف) و مجلس ضربت زدن (بهرام بیضایی) را خواندم و در مورد آنها خواهم نوشت. کتاب بعدی که شروع خواهم کرد لولیتا از ناباکوف خواهد بود.

از تیله تا کاشی!

در ص80 راوی از ورود تیله و تیله‌بازی به مدرسه و از همه‌گیر شدنش صحبت می‌کند و مختصری نحوه‌ی تیله‌بازی تورنتویی را شرح می‌دهد که برای من که در کودکی تیله‌بازی کرده‌ام قابل فهم است! تیله‌بازی اصطلاحاتی داشت نظیر پیش و قاق و دست‌تیل و... دست‌تیل، تیله‌ای بود که به سمت هدف پرتاب می‌کردیم و معمولاً دارای پریدگی‌هایی در سطح بود که در اثر برخورد با زمین در آنها به وجود آمده بود. دست‌تیل‌ها ارزش چندانی نداشتند اما هر بازیکنی به دست‌تیل خودش اعتقاد خاصی داشت... این دست‌تیل‌ها ارزش به دست می‌آوردند! تیله‌های صاف و سالم و بی خط و خش را به عنوان هدف می‌کاشتیم و با دست‌تیل به سمت آنها شلیک می‌کردیم البته با رعایت نوبت که آن هم آداب و مقرراتی داشت. آن تیله‌های هدف (به قول متن کتاب) خوشگل و تر و تازه بودند و انواع مختلف داشتند: سه‌پر، شش‌پر، هشت‌پر، دوازده‌پر، شرابی و... پرها به رنگ‌های مختلفی بودند و شرابی‌ها را اگر به چشم نزدیک می‌کردیم انگار به عمق یک کهکشان نگاه می‌کردیم، نقطه‌نقطه‌های ریز و رنگی در یک کره‌ی شفاف و بدون انتها! حدس می‌زنم تیله‌بازهای تورنتویی نوع خاصی از این تیله‌های شرابی را «چشم گربه» نام‌گذاری کرده‌اند. البته این نام در اخترفیزیک هم کاربرد دارد و سحابی چشم گربه یکی از کهکشان‌های معروف در عالم نجوم است. تصاویر زیر به این انواع چشم گربه اشاره دارد:

یادش به خیر! راستش تیله‌بازی ما خیلی طول نکشید چون شعارها و ارزش‌های انقلابی وقتی به لایه‌های ما رسید، تیله‌بازی حکم قمار پیدا کرد و خیلی زود تمام مظاهر آن از محلات تهران برچیده شد و تقریباً چند سال طول کشید تا جایگزین آن تحت عنوان «کاشی‌بازی» رواج یافت که در آن به جای تیله از کاشی‌های سرامیکی کوچک استفاده می‌شد. واحد شمارش آن هم شد دولوکس و چهارلوکس و... و انواع آن هم شد ببری و ابری و سربازی و جگری و... البته خانم‌جلسه‌ای‌های همیشه در صحنه بلافاصله واکنش نشان دادند و آن را هم قمار اعلام کردند و ریشه‌ی این بازی هم خشکانده شد. الان که به گذشته فکر می‌کنم می‌بینم همسر خانم جلسه‌ای‌هایی که من می‌شناختم همگی دلال بودند! دلالی هیچوقت در این مملکت قمار نبود و نیست و ریشه‌اش قطور و قطورتر می‌شود.

از تیله تا سنگ مرمر!

 لازم است ابتدا بگویم که من از مترجم محترم کتاب پیش از این چند ترجمه خوب خوانده‌ام مثل اپرای شناور از جان بارت و هرگز رهایم مکن از ایشی‌گورو و... و به توانمندی‌های ایشان واقفم اما در اینجا (ص80 و ص81) به نظرم می‌رسد متن ترجمه شده کمی نیاز به اصلاح داشته باشد. در پاراگراف دوم و سوم راوی از تیله و تیله‌بازی صحبت می‌کند تا می‌رسد به نوعی از تیله‌ها که آنها را چشم ‌گربه‌ها خطاب می‌کند و چون برای مرتبه اول است که این اصطلاح در متن آمده است مترجم محترم در پانویس املای انگلیسی این اصطلاح را آورده است و در توضیح فارسی این پانویس آورده است: نوعی سنگ یمانی که از درون تلألو دارد. این توضیح سرآغاز انحراف از تیله به سمت سنگ است!

معمولاً تیله‌های هدف ارزشمندترند: چشم گربه‌ها، شیشه‌ای شفاف با گلبرگ‌هایی رنگین در وسط، سرخ یا زرد یا سبز یا آبی؛ رنگ‌های ناب، یکدست و بی‌نقصان مثل آب رنگین یا یاقوت کبود یا یاقوت سرخ؛ رنگ‌آویزها که رشته‌های رنگین در درونشان معلق‌اند؛ گوی‌های طرح‌دار ِفلزی؛ عقیق، شبیه سنگ مرمر، فقط بزرگتر.

من ابتدای این جمله را کاملاً می‌توانم در ذهنم تصور کنم اما هرچه به انتها می‌رسم تصویر ذهنی‌ام به جای اینکه شفاف شود مغشوش می‌شود. بالاخره این تیله‌‌ها شیشه هستند یا فلزی یا سنگ مرمر؟! در پاراگراف بعدی باز هم تیله دست بالا را دارد اما پاراگراف پس از آن با این جمله آغاز می‌شود که سنگ محبوب من چشم گربه است. اگر یک چشم گربه‌ی تازه ببرم، آن‌قدر صبر می‌کنم تا تنها شوم، بعد سنگ را درمی‌آورم و وارسی‌اش می‌کنم.... پاراگراف بعد نیز با این جمله آغاز می‌شود: سنگ مرمر زیاد جمع نمی‌کنم، چون هدف‌گیری‌ام چندان خوب نیست. برادرم محشر است. پنج تا سنگ مرمر معمولی را در کیف آبی‌اش به مدرسه می‌برد و با کیف و جیب‌های پُر به خانه برمی‌گردد. سنگ‌هایی را که بُرده... ببینید! البته می‌توان گفت شیشه هم نوعی سنگ است که حرفی کاملاً صحیح است اما جالب نیست که از تیله شروع کنیم و به سنگ مرمر برسیم!

البته به این دو صفحه باید صفحات 257 و 493 را هم اضافه کنیم. صحنه‌هایی کلیدی که در اولی راوی که آماده رفتن به دبیرستان است، تیله را درون کیف قرمز رنگ قرار می‌دهد (اینجا نقطه عطف زندگی اوست و تصویر جلد کتابی که انتخاب کرده‌ام به همین کیف و تیله اشاره دارد) و در دومی الینِ با مادر پیرش روبرو شده و آن کیف قرمز رنگ را در میان اشیاء قدیمی می‌بیند... کیف را باز می‌کند و سنگ مرمر چشم گربه‌ی آبی رنگ را درمی‌آورد! سنگ مرمر!

چشم گربه را که گوگل کنیم هم تیله می‌بینیم، هم سنگ‌های عقیق‌مانند، هم بیماری چشم، هم کهکشان و هم چیزهای دیگر اما فقط با یکی از آنها بازی می‌کنند که آن هم تیله است.

برش‌ها و برداشت‌ها و سوء‌برداشت‌ها!

1) حجم کتاب زیاد است... شاید یکی از نقاط ضعف داستان همین باشد. در واقع برای داستانی که عمدتاً فضای آن سرد و تیره است و گره‌های داستانی آن‌چنانی ندارد، این حجم ممکن است حوصله خواننده را سر ببرد. در کل من رضایت دارم از خواندن کتاب البته در بخش‌هایی از نیمه اول داستان واقعاً داشتم ناامید می‌شدم.

2) پدر الین حشره‌شناس و طبیعی‌دان است و به همین واسطه عمدتاً خانواده را با خود به سفرهای تحقیقاتی طولانی مدت به جنگل‌ها و دل طبیعت می‌برد. این یکی از مواردی است که با دوران کودکی نویسنده مشابهت دارد اما این تشابه کفایت نمی‌کند تا کتاب را خودزندگی‌نامه بنامیم. اتوود در این باب جمله‌ای قصار دارد که خواندنش خالی از لطف نیست: از ویژگی‌های شاخص زمانۀ ما یکی این است که اگر رمانی بنویسید، همه فرض می‌کنند شخصیت‌ها و اعمال آنها برگرفته از زندگینامۀ خودتان است، اما اگر زندگینامه‌تان را بنویسید، همه می‌گویند دروغ محض است!

3) این سفرهای دوران کودکی سبب شد تا الین دوستی به جز برادرش نداشته باشد لذا وقتی در تورنتو مستقر شدند و سر و کله‌ی دوستان پیدا شد اولویت او حفظ این دوستان بود و در این راه تن به هر تحقیری داد. یا باید تنها می‌ماند یا این فشارها را تحمل می‌کرد. او ابتدا مسیر تحمل را پیمود.

4) فشار کردلیا ، گریس و کارول به راوی غیر قابل تحمل است! او احساس می‌کند که مدام تحت‌نظر است و هر لحظه ممکن است قانونی را نقض کند که حتی روحش هم از وجودش بی‌خبر بود. تأثیر این فشارها را می‌توان در نقاشی تیره و تاری که در کلاس می‌کشد دید (ص207). یا کشف راهکار غش کردن برای خروج از وضعیتی که می‌خواهد آن را ترک کند اما در حالت عادی نمی‌تواند... (ص218).

5) الین بعد از انتخاب تنهایی و ورود به دنیای بلوغ و فعل و انفعالاتی که برای دوستانش رخ می‌دهد، در دبیرستان وضعیت متفاوتی پیدا می‌کند. چرا این تحول رخ می‌دهد؟ احساس بی‌نیازی به این سه دوست، مطالعه، انباشت نوعی خشم از دیگران بخصوص جنایتکاران در ذهن او، پیدا کردن دوستی دیگر... و شاید مواردی دیگر که از چشم من و یا نویسنده پنهان مانده است!

6) شخصیت الین به هر روی به گونه‌ای می‌شود که دیگران از باز شدن دهانش ابا دارند و در مقابل او دست به عصا رفتار می‌کنند و او از این موضوع خوشش می‌آید! جالب اینجاست که رفتارهای او از تعداد دوستانش کم نکرده است و حالا دیگران از او می‌ترسند! به عنوان مثال: «یک لحظه خودم هم می‌مانم که چطور می‌توانم در برخورد با بهترین دوستم تا این حد پست باشم. چون او واقعاً بهترین دوست من است» (ص308)

7) یکی از تابلوهای او با نام «نصف صورت» تنها تصویری است که از کردلیا کشیده است... کردلیای سیزده ساله با همان نگاه متخاصم و متمرد و خیره به بیرون...اما چشم‌ها آن‌طور که او می‌]واست درنیامده‌اند... قوی نیستند... در این تابلو کردلیا از نقاش می‌ترسد! ترس راوی از کردلیا بودن است... این یکی از ترس‌های کلیدی راوی از ورود به دنیای گذشته‌اش است.

8) کردلیای بداخلاق در دوران کودکی، خود یک قربانی است. قربانی رفتارهای نامتعارف پدرش. وقتی در دوران دبیرستان دچار بحران شد واقعاً نیاز به کمک داشت اما... به نظرم انتظار راوی در زمان حال روایت برای دیدن دوباره کردلیا نوعی انتظار برای رهایی و تشفی وجدانش است.

9) من انتظار داشتم که الین با یادآوری آن تحقیرهای کودکی بخواهد از آنها باصطلاح عبور کند اما وقتی در ادامه دیدم که راوی نقدهایی به واکنش‌های خود در دوره‌های بعد وارد می‌کند احترامم به ایشان بیشتر شد. او وقتی به این نتیجه می‌رسد که در برخی امور واقعاً منصف نبوده است یا به قدر کافی گذشت نداشته است و بیشتر به دنبال انتقام بوده است واقعاً قابل احترام می‌شود. چشم در مقابل چشم فقط به کوری بیشتر منجر می‌شود.

10) البته من با اطلاق برچسب بی‌انصافی در مورد رفتارش با یوزف (استاد نقاشی) موافق نیستم. او وقتی به این نتیجه می‌رسد جمله جالبی دارد: مگر جایی و موردی بوده که بی‌انصاف نبوده باشم؟ در اسارت، در حال انجام کارهای معمول. زنان جوان به بی‌انصافی نیازمندند. این یکی از معدود سپرهای دفاعی آنهاست. آنها به بی‌رحمی خودشان نیازمندند، به جهالتشان نیازمندند. در دل تاریکی قدم برمی‌دارند، بر لبه‌ی صخره‌ةای مرتفع، در حال زمزمه کردن با خودشان، با این تصور که آسیب‌ناپذیرند. (ص454)

11) تابلوی «چشم گربه» پرتره‌ای از خود نقاش است... بخشی از صورت الین با چروک‌هایی که تازه شکل گرفته است و چند تار موی سفید. در پس‌زمینه و کمی دورتر، سه پیکر کوچک با لباس‌های زمستانی دختران چهل سال پیش با صورت‌هایی غرق در سایه دیده می‌شود. می‌توان گفت کل کتاب شرحی است بر این تابلو...

12) الین تابلوی «یک بال» را برای تسکین درد خودش و به یاد برادرش کشیده است اما متولی نمایشگاه این اثر را بیانیه‌ای علیه مردها و ... می‌داند! در مورد کلیت داستان هم چنین چیزی صادق است و وقتی پشت جلد می‌خوانیم «کل این رمان فضای تاریکی دارد و به نوعی از تفکرات فمنیستی مؤلف نشأت گرفته است» نباید دچار سوءبرداشت بشویم! در فصل 16 خبرنگار جوانی با الین مصاحبه می‌کند و این دختر جوان همانند دیگران الین را در جایگاه یک نقاش فمنیست قرار داده است و انتظار دارد که او حرف‌هایی از همین جایگاه بزند که البته با مواردی مواجه می‌شود که مورد انتظارش نیست! این فصل و فصول 61 و 66 در همین رابطه جالب توجه هستند.

13) هرگز برای عدالت دعا نکن، چون ممکن است در مورد تو هم با عدالت قضاوت شود.