مرگ ایوان ایلیچ – لئو تولستوی

ایوان ایلیچ در 45 سالگی عضو دیوان عالی استیناف روسیه بود. در ابتدای داستان همکارانش در وقت تنفس دادگاه در حال گفتگو پیرامون حواشی یک پرونده هستند که یکی از آنها خبر مرگ ایوان ایلیچ را به استناد خبرنامه سازمان به اطلاع همکاران دیگر می‌رساند. همگی او را دوست داشتند اما با شنیدن این خبر اولین چیزی که به ذهنشان خطور می‌کند خالی شدن یک پست ارشد سازمانی و امکانات گوناگونی است که برای ارتقا به وجود آمده بود.

در ادامه یکی از آنها که از دوران نوجوانی با آن مرحوم رفاقت نزدیک داشت برای عرض تسلیت به خانه ایلیچ می‌رود. ایوان در سالنی انباشته از مبلمان و وسایل خانه که مانع حرکت آزاد مراجعین است، داخل تابوت آرمیده است؛ وسایلی که در زمان حیات برای گردآوری آن وسواس بسیاری به خرج داده بود. حالت چهره میت در نظر دوستش آنچنان است که انگار در طول حیاتش هر کاری که می‌بایست انجام بدهد را به شایستگی انجام داده است... مدعایی که تولستوی در ادامه داستان با ظرافت به آن می‌پردازد.

این، جهانِ بدون ایوان ایلیچ است! نقش‌ها و جایگاه‌هایی که در اشغال او بود خالی شده است و البته زندگی و جهان، بدون او جریان دارد. اگر غمی در فقدان او هست خواهد گذشت و اگر مرگش وحشتی در اطرافیان ایجاد کند فقط به قدر لحظه‌ای است، و اگر مرگش ملامت و هشداری به زندگان در باب مرگ و نزدیکی آن است کسی خود را طرف خطاب آن نمی‌بیند.... مرگ مصیبتی خاص ایوان ایلیچ است!

داستان با خبر مرگ ایوان ایلیچ شروع می‌شود و با مرگ او خاتمه می‌یابد و در بخش عمده‌ای از داستان مرگ حضور پُرقدرتی دارد اما اکثریت کسانی که کتاب را خوانده‌اند قاعدتاً تأیید می‌کنند که محور اصلی داستان "زندگی" است و این سؤال که "چگونه باید زندگی کرد؟" به باور برخی، داستان خوب داستانی است که سوال خوبی در ذهن خواننده ایجاد کند.

*****

تولستوی یکی از غول‌های ادبیات روسیه است. چخوف در مورد او گفته است: وقتی ادبیات یک تولستوی دارد، نویسنده بودن لذت‌بخش و ساده می‌شود. حتی اگر بدانید خودتان هیچ‌کاری انجام نداده‌اید، چندان فاجعه‌بار نیست؛ چون تولستوی به‌جای همه این کار را انجام می‌دهد.

اما در مورد این اثر و اهمیت آن همین بس که ناباکوف آن را در ردۀ جنگ و صلح و آنا کارنینا قرار می‌دهد، گی‌دو موپاسان بعد از خواندن آن قصد داشت کتاب‌های خود را در آتش بسوزاند و... نویسندگان و غیر نویسندگان بسیاری از این کتاب تمجید و خواندن آن را توصیه کرده‌اند، لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند هم که جای خود دارد!

.................................

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.6 از 5 است. (در سایت گودریدز 4.05 و در سایت آمازون 4.3)

پ ن 2: این داستان صد صفحه‌ای مترجمین بسیار داشته است... سیزده ترجمه... ان‌شاءالله تا چند ماه دیگر از نحسی سیزده خارج و تعدادشان بیشتر خواهد شد! سروش حبیبی، حمیدرضا آتش‌برآب، صالح حسینی، یوسف قنبر، کاظم انصاری، علی‌اصغر بهرامی، ایرج کریمی، لاله بهنام، رضی خدادادی، هوشنگ اسماعیلیان، سالومه مهوشان، تیمور قادری و محمد دادگر... علی برکت الله!

پ ن 3: یکی دو بخش از داستان را در کانال تلگرام گذاشته‌ام: https://t.me/milleh_book

پ ن 4: از برف سنگین باید تشکر کنم که فرصت اتمام این مطلب را فراهم کرد! فکرش را می‌کردم وقتی مسیر ایستگاه مترو تا محل کار را پیاده بیایم با تعطیلی محل کار مواجه شوم ولی خُب راه برگشتی نبود! نوشته‌هایم آنجا بود!

 

زندگی معمولی اما هولناک ایوان ایلیچ!

فصل دوم داستان به شرح حال گذشته ایوان می‌پردازد و با یکی از آن جملات ساده و به یاد ماندنی تولستوی (همانند شروع آناکارنینا) آغاز می‌شود: "داستان زندگی ایوان ایلیچ بسیار ساده و عادی و نیز سخت جان‌گداز بود." این جان‌گداز بودن در ترجمه‌های دیگر هولناک و وحشتناک آمده است. این زندگی ساده و معمولی چه خصلتی دارد که این صفت برای آن به کار رفته است؟

او فرزند یک کارمند ارشد دولتی است؛ از آنهایی که کاملاً مشخص است به درد هیچ کاری نمی‌خورند ولی به علت سابقه طولانی خود، و پایه‌ها و رتبه‌هایی که کسب کرده‌اند، نه تنها عذرشان خواسته نمی‌شود بلکه برایشان سمت هم تراشیده می‌شود و حقوق مکفی هم می‌گیرند. اگر به رده مدیریتی رسیده باشند، هر جا که می‌روند کارآیی ندارند اما به مدیریت در جایی دیگر منصوب می‌شوند. اگر در رده کارشناسی مانده باشند، به واسطه همان سابقه، بدون اینکه کاری کنند حقوق می‌گیرند. ایوان ایلیچ فرزند چنین پدری بود. برادر بزرگترش، قدم در راه پدر گذاشت اما خودش گل سرسبد خانواده بود و در همین مسیر، عملکرد درخشانی داشت!

ایوان از همان جوانی شیفته اشراف و صاحبان قدرت است و برای او، این بلندپایگان و عملکردشان، معیار خیر و شر هستند. او شایستگی امور را در تطبیق آن با روش زندگی بزرگان تعریف می‌کند. لذا او با شایستگی خوش می‌گذراند، با شایستگی چاپلوسی می‌کند، با شایستگی ازدواج می‌کند، با شایستگی زد و بند می‌کند و با شایستگی از نردبان ترقی شغلی و اجتماعی بالا می‌رود!

از زندگی‌اش راضی نیست اما به این نتیجه می‌رسد که با گرفتن پستی با حقوق پنج‌هزار روبل می‌تواند به همه خواسته‌هایش برسد (خوشبختی). به این شغل دست می‌یابد و حتی عایدی شغل جدید، بیش از میزان مورد نظرش بود. خانه‌ای درخور مهیا می‌کند و در آراستن آن، تلاش ویژه‌ای به کار می‌بندد. نتیجه از نظر ایوان بسیار عالی است ولی به قول نویسنده "کارش به کسانی می‌مانست که ثروتمند نیستند و می‌خواهند از ثروتمندان تقلید کنند و به این سبب نتیجه کارشان نه به ثروتمندان، بلکه به یکدیگر شبیه می‌شود". او همه این کارها را می‌کند اما طبق روال معمول بعد از جاگیر شدن در خانه جدید احساس می‌کند که اگر خانه یک اتاق بیشتر داشت و اگر حقوقش پانصد روبل بیشتر باشد به سرمنزل مقصود خواهد رسید!

دویدن به دنبال خوشبختی و نرسیدن به آن، همان هولناکی این زندگی ساده و معمولی است که معمولاً به چشم ما نمی‌آید. البته اینجا موضوع "ما" مطرح نیست! این قضیه خاص ایوان ایلیچ است! اوست که به طرز مسخره‌ای از نردبان پایین می‌افتد و مقدمات مرگش فراهم می‌شود، ما که هستیم حالا حالاها!

مرگ، آینه زندگی

درک ما از مرگ خودمان مبهم است. عجالتاً می‌دانیم که همه آدمیان فانی هستند ولی خودمان از دایره شمول این گزاره خارج هستیم! ما عموماً وقتی از مرگ سخن می‌گوییم مرادمان مرگ دیگران است! چندان غیرطبیعی هم نیست؛ چرا که مرگ دیگران در زندگی ما وقوع می‌یابد نه مرگ خودمان! وقتی که ما بمیریم دیگر زنده نخواهیم بود تا مرگ را تجربه کنیم و درک دقیقی از آن بیابیم... وقتی زندگی به پایان برسد طبعاً موضوعیت مرگ هم به‌طور خودکار تمام می‌شود.

مقوله مرگ می‌تواند برای ما همچون آینه‌ای باشد که در آن به زندگی خود نگاه کنیم. با توجه به اینکه نیست شدن تقدیر نهایی ماست تا زمانی که هستیم به این بیاندیشیم که چگونه زندگی کنیم تا بهره لازم را از هستی خودمان ببریم. هرچند به نظر می‌رسد عموماً دوست نداریم به این آینه خوب نگاه کنیم!

تکرارش خالی از لطف نیست؛ آنچه که ما از آن به عنوان مرگ‌اندیشی یاد می‌کنیم «مرگ دیگران» است، در اخبار به طور مداوم با مرگ‌های فجیع انفرادی و دسته جمعی روبرو می‌شویم، دوستان و بستگان ما از دنیا می‌روند و در مراسم آنها حضور پیدا می‌کنیم و مناسک مربوطه را از کفن و دفن تا انتها می‌نگریم و می‌گرییم و... این مرگ‌اندیشی نیست، دست‌مالی شدن یک مفهوم بدون اندیشیدن به آن است... اتفاقاً تداوم این نوع مواجهه با مرگ موجب پریشانی آدم می‌شود و در بلند مدت هم اثر معکوس می‌گذارد و آدمها در عین نزدیکی به مرگ، اصلاً به یادش نمی‌افتند!

مرگ در ذات شب دهکده از صبح سخن می‌گوید

نقش‌ها و روزمرگی هایشان ما را از خودمان دور می‌کند (از خود بیگانگی)، گیج می‌خوریم و تلاش‌مان را بیشتر می‌کنیم و می‌دویم اما به جایی که احساس خوشبختی کنیم نمی‌رسیم. در چنین اوضاعی واقعاً نیاز داریم خودمان را ببینیم! با خودمان خلوت کنیم و این سوال را از خودمان بپرسیم که چگونه زندگی کنیم؟ ایمان به موقتی بودن حضورمان در دنیا شاید در این راه کمک‌مان کند.

توقف و تأمل

سبک زندگی ایوان بی‌گمان علت مرگ او نیست، مرگ او حاصل یک اتفاق است و چه بسیار فراوانند کسانی که مثل ایوان زندگی می‌کنند و عمر طولانی دارند اما نکته اینجاست که وقتی ایوان ایلیچ به گذشته‌اش می‌نگرد (در مرحله پایانی) همه خوشی‌هایی که به دنبال آنها روان بوده است رنگ می‌بازد. البته این رنگ باختن بلافاصله رخ نمی‌دهد و او تا مدتها بر شایستگی زندگی خودش اعتقاد دارد و حتی در پاسخ به این سوال که در صورت بهبود چگونه زندگی خواهد کرد، بر شیرینی و شایستگی و آبرومندی زندگی پیشین خود تأکید می‌کند اما وقتی مرگ به او نزدیک و نزدیک‌تر می‌شود در این مورد تردید می‌کند و کم کم به نادرستی مسیری که طی کرده است پی می‌برد.

اینجا یک سوال قابل طرح است: آیا سبکی از زندگی وجود دارد که در مقابل مرگ بتواند ما را خشنود سازد و رنگ نبازد؟

رویکرد تولستوی: انسانیت!

با توجه به داستان اگر بخواهیم سبک مورد نظر تولستوی را برای زندگی خلاصه کنیم، باید به مواردی از این دست اشاره کنیم: انسان‌دوستی، عشق و محبت و دلسوزی برای دیگران، بخشش خود و به‌تبع آن بخشش دیگران و... اگر بخواهیم عصاره این موارد را در یک عبارت بیاوریم می‌شود: آزار ندادن دیگران.

برش‌ها و برداشت‌ها

1) به درستی می‌توان این رمان کوتاه را "زندگی ایوان ایلیچ" نامید.

2) در کتاب آخرین نفس، نویسنده به مراحل مواجهه یک بیمار لاعلاج با بیماری‌اش اشاره می‌کند (1- انکار، 2- خشم، 3- چانه‌زنی و معامله، 4- افسردگی، 5- پذیرش) و تاکید می‌کند خودش این مراحل را برعکس طی نموده است. از ترتیب این مراحل که بگذریم به نظر می‌رسد تولستوی به صورت شهودی در این داستان به همه آنها می‌پردازد. ما انسانها همواره در مرحله اول قرار داریم! مگر اینکه دچار یک بحران پُرفشار شویم... در غیر این صورت طوری زندگی می‌کنیم که گویا همیشه زنده هستیم.

3) نوع برخورد ما با بیماران سخت‌درمان چگونه باید باشد؟ ایوان ایلیچ از بی‌تفاوتی دیگران به این موضوع که او دارد می‌میرد ناراحت است... ما تقریباً همین‌طور برخورد می‌کنیم! نه!؟ البته این نشان از بی‌تفاوتی ما ندارد... بیشتر می‌خواهیم اعتماد به نفس بدهیم، قوت قلب بدهیم... الان این سوال برای من پیش آمد که واقعاً نوع برخورد درست چیست!؟ از مرگ سخن بگوییم؟! اگر بگوییم همه رفتنی هستیم و شاید همین من زودتر از تو بمیرم خوبه!؟

4) احساس بی‌تفاوتی از آنجا ناشی می‌شود که ایوان در حال ترک این دنیا است اما این دنیا بدون هیچ تغییری جریان دارد. این طبیعت دنیا است و نمی‌توان و نباید با آن به مقابله پرداخت... باید پذیرفت و با آن کنار آمد.

5) سن پایین و پیش پا افتاده بودن علت بیماری و ناگهانی رخ دادن آن، هر سه عناصری هستند که بر فانی بودن انسان و در عین حال ناباور بودن مرگ تاکید بیشتری دارند.

6) جایی که دو قطبی خوب و بد حاکم باشد اکثریت مردم در دام کمال‌گرایی می‌افتند و رقابتی بی‌پایان آغاز می‌شود. همه به دنبال سفیدی هستند اما هیچ وضعیتی نیست که لکه‌های سیاه نداشته باشد، پس مدام باید بدوند و بدوند! سیل ما را با خود می‌برد و متوجه نمی‌شویم به کجا می‌رویم. داخل سیل اجتماعی می‌شویم و چون نوعی آرامش از آنجا دریافت می‌کنیم از آن بیرون نمی‌آییم. خروج از این وضعیت راحت نیست.

7) خلق را تقلیدشان بر باد داد...

8) تمام آنچه برایش زندگی کرده‌ای و می‌کنی دروغ است و فریبی که زندگی و مرگ را از تو پنهان می‌دارد.

9) فصل چهارم هم با یک جمله کوتاه عالی آغاز می‌شود: "همه تندرست بودند." و بعد مستقیم به سراغ بیماری ایلیچ می‌رود. همانطور که مرگ و زندگی در هم تنیده است، تندرستی و بیماری نیز به یکدیگر گره خورده‌اند.

10) پایه خیلی از مشکلات ما یقینی است که در برحق بودن خودمان داریم.

11) در فصل هشتم، ملال و تکرار و درد امان ایوان را بریده است و دوست دارد هرچه زودتر اینها به پایان برسد. بعدش چه می‌شد؟ مرگ!؟ مرگ در نگاهش با تاریکی همراه است... تحمل ملال و درد از مرگ برایش بهتر است. اما در انتها نویسنده بر پایه تعالیم مسیحیت راهی را باز می‌کند! تا زنده‌ایم فرصت جبران هست و انسان همواره می‌بایست بکوشد تا دوباره متولد شود. از همین رو در فراز پایانی مرگ به کیسه سیاهی تشبیه می‌شود که ایوان را به درون خودش می‌کشد. این صحنه‌ها معکوس فرایند تولد به نظر می‌رسد: از روشنایی به داخل تاریکی رفتن... از تاریکی رحم مادر پا به روشنایی دنیا نهادن. تولستوی البته نوری را در انتهای تاریکی این کیسه سیاه به چشم ایوان می‌تاباند. اینکه تا آخرین لحظات نویسنده برای ایوان فرصت جبران قایل می‌شود نشان از اعتقادات نویسنده و خوشبینی او دارد.

12) من در واقع داشتم سقوط می‌کردم، در حالی که همه فکر می‌کردند در حال صعود هستم.

13) بعد از خواندن آخرین نفس و پس از آن مرگ ایوان ایلیچ، جا داشت که کتاب بعدی "یکی مثل همه" از فیلیپ راث باشد! این هم بند سیزدهم به نیت سیزده مترجم این اثر ارزشمند!