مقاومت شکننده11- هیچ رحمی نه برادر به برادر دارد!

در قسمت‌های قبل به اینجا رسیدیم که سلسله قاجار در چه شرایطی روی کار آمد؛ بحران و آشفتگی و جنگ در سراسر قرن هجدهم موجب تضعیف قدرت مرکزی، تضعیف اقتصاد، تضعیف کشاورزی، تضعیف شهرنشینی و به‌طور کل یک تحول وارونه در همه زمینه‌ها شد. قصدم این نیست که از قاجار دفاع کنم اما نوع برخورد ما با این سلسله به‌گونه‌ایست که انگار تا پیش از ایشان، شایستگان بر سر کار بوده‌اند و این بی‌لیاقت‌ها ناگهان از کره مریخ بر این مرزوبوم همچون بلای آسمانی نازل شدند و همه بدبختی‌ها ناشی از حضور این بی‌کفایت‌ها در راس کار بوده و هست!  

طنز دیگر قضیه هم آنجاست که از بین همه‌ی بی‌کفایتی‌ها دست‌مان را می‌گذاریم روی از دست‌رفتن بخش عظیمی از خاک سرزمین‌مان... که البته واقعاً این قضیه دردآور هم هست... منتها یک نکته در این‌خصوص معمولاً مغفول می‌ماند که سرزمین‌های از دست‌رفته، سالها بود که از دست رفته بود! فقط بیگانگان به دلایل مختلف (یک قرن جنگ داخلی و نبود ارتباطات، درگیری بیگانگان به مسائل دیگر و...) متوجه "لقمه" شدن این سرزمین‌ها نشده بودند که زحمت مطلع کردن آنها را خودمان کشیدیم و آنها هم خوردند! (باقی در ادامه مطلب)

..............

پ ن 1: مطلب بعدی در مورد کتاب خانم دالووی خواهد بود. کتاب‌های بعدی ؛ سفر بی بازگشت (گراهام گرین) و مرد معلق(سال بلو) خواهد بود. 

 

اوایل قرن نوزدهم را می‌توان دوره اتحادهای دوجانبه‌ی قدرتهای بزرگ خواند؛ اتحادهایی که معمولاً عمر کوتاهی داشت و مدام می‌چرخید... انگلیس و فرانسه و روسیه، مدام دو به یک می‌شدند! و این موضوع می‌طلبید که دولت‌هایی مثل ما، شش‌دانگ حواسشان جمع باشد که البته ابزار این کار، داشتن دیپلمات‌های ورزیده بود که طبیعتاً نمی‌توانستیم چنین کسانی را داشته باشیم. کجا باید تربیت می‌شدند!؟ در مکتب‌خانه!؟ در حرمسرا!؟ در کجا!؟ کسی اگر خواندن و نوشتن می‌دانست و از قضا خط خوبی داشت و کمی هنر در زمینه چیدن بادمجان دور قاب، می‌توانست تا صدارت‌اعظمی پیشرفت کند... (فکر می‌کنید این تاکید خانواده‌ها بر خوش‌خط شدن فرزندان‌شان ریشه در کجا دارد!!!)... حالا تصور کنید این خوش‌خط‌ها می‌رفتند مذاکرات صلح... نتیجه‌ای بهتر از آن‌چه که رخ داد قابل تصور نیست.

توان نظامی ما به سبب یک قرن جنگ، قاعدتاً باید در زمینه‌ی تاکتیک‌های جنگی و شجاعت و غیره و ذلک بالاتر می‌رفت که به نظر هم این‌طور می‌رسد. لیکن برای پیروزی در جنگ، یک اعتماد و اتحاد و همدلی همه‌جانبه مورد نیاز است که این پارامترها که سرجمع می‌توان گفت "سرمایه اجتماعی" در سطح پایینی بود و گاهی هم که با دوپینگ‌های احساسی به صورت مقطعی افزایش می‌یافت با سهل‌انگاری و خیانت به باد می‌رفت. ما در جنگهای ایران و روس مغلوب توان نظامی روسیه نشدیم بلکه مطابق معمول (از اواخر دوره ساسانی تا تاریخ مورد اشاره این پاراگراف) خودمان نسخه خودمان را پیچاندیم.

اگر تنها دستاورد عهدنامه گلستان و ترکمانچای، تاکید بر ولیعهدی عباس‌میرزاست نباید تعجب کنیم (البته شک کردن چیز بدی نیست...موتور تحقیق است) چون تمام این دورانی که در مطالب گذشته مرور کردیم سرشار از برادرکشی است، غریبه‌ها که جای خود دارند. همین فتحعلی‌شاه تا زمانی‌که مادرش زنده بود، به حرمت مادرش، برادر خود را در خانه‌ای حصر کرده بود اما به مجرد مرگ مادر، اولین کاری که کرد کور کردن برادرش بود. حالا تصور کنید حال و روز عباس‌میرزا را با داشتن حداقل 144 برادر!!

در اواخر دوره ساسانی، اشاره کردم که سپاهیان ایران در گوشه و کنار فقط ناظر سقوط امپراتوری بودند؛ مثل مردم... در اواخر صفویه نیز دقیقاً همین نظاره‌گری تکرار شد. آن وحدت و همبستگی عملاً مفقود بود. بعد از فوت کریمخان و تا زمان بر تخت نشستن نهایی آقامحمدخان، به زمان‌هایی برمی‌خوریم که به اندازه همه‌ی انگشتان دست و پا آدم‌هایی همزمان بر تخت سلطنت ایران نشسته بودند!(اخلاف همان نظاره‌گران!)... من که یاد آن بازی دوران طفولیت افتادم؛ آهنگی نواخته می‌شد و بچه‌ها دور صندلی‌های خالی می‌دویدند و به مجرد قطع‌شدن صدای آهنگ همه به صندلی‌ها هجوم می‌بردند! گاهی در یک شهر و در طول یک سال، سه شاه مختلف بر تخت می‌نشستند و طبعاً هرکدام پس از این جلوس مالیات مطالبه می‌کردند (تنها منبع درآمد دولتها... این انزجار درونی مردم ایران از دادن مالیات ریشه در همین‌جا دارد). با این وضع و اوضاع طبیعی بود که سرمایه اجتماعی در حضیض باشد. وقتی آقامحمدخان به مدد شمشیر بر تخت نشست (منظورم تاجگذاری سال 1797 میلادی مطابق 1176 هجری شمسی است چون زمان تاجگذاری‌های قبلی هنوز مدعیان مختلفی در گوشه و کنار سلطنت می‌کردند) پادشاه سرزمین پهناور اما فروپاشیده‌ای شد که شرق و غربش را با خنجر و طنابِ دار به هم وصله‌پینه کرده بود.

در این دوره طولانی جنگ‌های داخلی قرن هجدهم، نیروهای خارجی اطلاعات کمی از وضعیت داخلی ما داشتند اما هرچه زمان گذشت و ابعاد فروپاشی اقتصادی و سیاسی و اجتماعی بر همگان عیان شد، بر پیگیری اهداف توسعه‌طلبانه خود استوارتر شدند. روسیه از زمان پطر کبیر به فکر ما بود! یک بار سفیری فرستاد تا مواردی را به شاه‌سلطان‌حسین تذکر دهد اما سفیر وقتی به اصفهان رسید که شاه داشت تاجش را سر محمود می‌گذاشت... وقتی سفیر به سرزمین خود بازگشت و از دیده‌هایش گفت، سپاهیان روس تا گیلان پیش آمدند! بعدها نادر و البته مرگ پطر، موجب بازگشت آنها شد. این آمد و رفت‌ها چندبار تکرار شد. یک‌بار هم تا آقامحمدخان با سپاهش برای دفع آنها رهسپار شدند، به‌سبب مرگ کاترین بازگشتند اما از بدشانسی ما و فتحعلی و عباس، تزار الکساندر قصد مردن نداشت و سپاهیان روس ماندند.

انگلیسی‌ها هم یک مستعمره تپل‌مپل به نام هند داشتند که همه هم‌وغم‌شان حفظ آن از نگاه ناجور فرانسه و روس بود. اتفاقاً بدشان نمی‌آمد یک حکومت قوی اینجا باشد که مانعی بر سر راه هند باشد اما حکومت مقتدری که واقعاً مانع باشد و خودش طامع نباشد! البته وقتی دیدند شیرازه‌ی کار از هم پاشیده است خب، کردند آنچه می‌توانستند بکنند.

ایران از نگاه جان فوران در این دوره (قرن نوزدهم) از یک آستانه حساس و تعیین‌کننده عبور کرده است، دوره‌ای که زندگی روزمره تعداد هرچه بیشتری از مردم در حد بسیار زیاد و بی‌سابقه‌ای از نیروهایی که از خارج ایران نشأت می‌گرفتند تاثیر پذیرفته است. فوران در این قسمت با تکیه به آمار و ارقام اقتصادی، حرکت به سمت وابستگی را نشان می‌دهد و این‌که ما در حاشیه نظام جهانی (با عنایت به نظریه نظام جهانی والرشتاین) قرار گرفتیم و تبدیل شدیم به صادر‌کننده‌ی مواد خام و واردکننده‌ی مصنوعات و کالاهای کشورهای هسته نظام جهانی... در قسمت بعدی به این موضوع خواهم پرداخت.