مقاومت شکننده 7 – با خانواده همسر خود مهربان باشید!

همین ابتدا متذکر می‌شوم که واژه همسر در تیتر صرفاً به "زن" اطلاق دارد. ما از آن وبلاگ‌نویس‌ها نیستیم که در روز زن پست فمینیستی بگذاریم و بعد برویم... ما از آن جماعتی هستیم که در آستانه روز مرد هم، هوای زنان و فامیل‌شان را داریم.

در پست‌های قبل مربوط به مقاومت شکننده (آخرینش در اینجا) به سقوط اصفهان و صفویه توسط سپاهیان اندک محمود افغان رسیدیم و از مقدمات این سقوط و کلید خوردن پروژه سقوط در زمان اوج قدرت صفویه سخن به میان آمد. قبل از پرداختن به اتفاقات پس از آن، برای این‌که در فضای موضوع قرار بگیریم بد نیست این قسمت از گزارش سفیر عثمانی را قبل از قیام محمود بخوانیم:

"همه کشور قزلباش آبادان است و ویرانه آن بسیار کم است. اما چنین می‌نماید که انقراض دولتشان نزدیک است ]...[ گویی قحط‌الرجال است و از آن‌رو نظامشان آشفته و پریشان و دولتشان متزلزل است ]...[ سربازانی که از این‌طرف جمع می‌کنند از آن‌طرف در حال گریختنند"

 

محمود و حسین

وقتی محاصره اصفهان طولانی شد و اهالی هر چیزی را که می‌شد خورد را، خورده بودند و بنا به قولی نیمی از مردم شهر مرده بودند و آنها که زنده ماندند حال و روزی بهتر از مرده‌ها نداشتند، و هیچ خبری هم از قشون کمکی و ارتش ایالات مختلف که ولیعهد به دنبال آن رفته بود نشد، شاه سلطان‌حسین سوار اسبی که از اردوی محمود قرض گرفته بودند شد (اسب‌های اصفهانی چندی قبل خورده شده بودند) و به نزد محمود رفت و تاج شاهی را بر سر محمود نهاد. محمود هم شب پادشاهی‌اش را جشن گرفت و همان شب داماد شاه مخلوع شد! و پدرزن جدیدش به همان کار سابقش در میان حرمسرا مشغول شد.

محمود انصافاً در زمان ورود به اصفهان، کشت و کشتار راه نیانداخت (فتوایی که پدرش گرفته بود و در قسمت‌های قبل اشاره شد این مجوز را به او می‌داد) که شاید یکی از علل مهم آن، این بود که کسی نمانده بود! این‌ها هم که مانده بودند خود به خود در حال مرگ بودند و به هر حال هر حاکم و شاه و سلطانی نیاز دارد که عده‌ای رعایا باشند تا حکومت و سلطنت معنا پیدا کند.

پس از سقوط اصفهان، حاکمیتی قوی و یکپارچه شکل نگرفت که بتوان به مدد آن از حکومت محمود افغان و... یاد کرد. هر گوشه‌ای از مملکت دست کسی بود. محمود در واقع به اصفهان و بخشی از اطراف آن و قسمت‌هایی از سیستان و کرمان تسلط داشت و به عنوان مثال، قلمرو ملک‌محمود‌سیستانی در خراسان وسیع‌تر از او بود (که سکه هم به نام خودش ضرب کرده بود!) در واقع به جای این‌که از به حکومت رسیدن افغان‌ها سخن بگوییم باید از سقوط حاکمیت متمرکز حرف بزنیم. همین سپاهیان محمود افغان برای جمع‌آوری آذوقه مجبور بودند که بلاد اطراف را غارت کنند! و مطابق معمول، روستاها هرچه پشت کوه و کمر پنهان‌تر، امن‌تر... و شهر‌ها که فاقد این خصوصیت بودند از رونق افتادند. احتمالن این دوران از دوران‌هایی است که مهاجرت از شهر به روستا شدت گرفت!!

شاهزاده‌ای که برای کمک آوردن رفت

طهماسب‌میرزا فرزند و ولیعهد شاه‌سلطان‌حسین بود که برای جمع‌اوری سپاه و آوردن کمک، از اصفهان خارج شده بود. همه اصفهانیان در انتظار آمدن او بودند، غافل از این‌که، شازده به قزوین رفت و طبعاً مورد استقبال قرار گرفت! در آنجا بود که خبر سقوط اصفهان و استعفای پدرش را شنید ولذا همانجا رسماً به تخت نشست.

اولین کار محمود این بود که سراغ قورباغه بزرگ‌تر برود و آن را قورت بدهد، به همین دلیل سپاهش را روانه قزوین کرد. طهماسب از این فرصت استفاده کرد و به آذربایجان گریخت! و سپاه افغان (که احتمالاً مشاوران خوبی نداشتند) در قزوین کشت و کشتار راه انداختند تا موجب شورش مردم شدند و این شورش موجب شکست سخت مهاجمان شد و تلفات سنگینی (در تواریخ فقط به کشته‌ها اشاره شده و به حاجی‌ها اشاره‌ای نشده است) به آنان وارد شد. محمود که در اصفهان خبر را شنید، خشمگین شد و کاری که همان ابتدا نکرده بود را کرد و درباریان را قتل‌عام کرد که از این میان به 12 تن از پسران شاه (حتا کودک 7 ساله) و 6 تن از برادران شاه سابق می‌توان اشاره کرد. در طول تاریخ، هیچ مردی این‌چنین فک و فامیل زن خود را به خاک و خون نکشیده بود.

فاتحان چه نگاشتند...

متاسفانه تاریخ را معمولاً فاتحان نگاشتند ولذا دقیقاً معلوم نیست چرا دو روز بعد از این کشتار ، محمود توسط سردارانش دستگیر و پسرعمویش اشرف جانشین او گردید. دلیلی که آنها اعلام کردند و در تاریخ ثبت شده، ابتلای او به جنون است. اگر قتل‌عام فک و فامیل زن را نشانه جنون می‌دانید من با شما موافقم. به هر حال او خلع شد و بعد در خفا خفه شد (محمود قبلاً بابای اشرف را کشته بود). این اتفاق دو سال بعد از سقوط اصفهان رخ داد.

همسایگان مهربان ما

اشرف به مجرد رسیدن به تخت، چند چالش جدی داشت. روس‌ها از شمال وارد شده بودند و باکو و دربند را اشغال کرده بودند. عثمانی‌ها از غرب و شمال‌غرب وارد شده بودند و بغداد و تبریز و غیره را گرفته بودند. و همین‌طور هم پیش می‌امدند. از طرف دیگر طهماسب‌میرزا هم به مازندران رفته بود و آنجا تحت حمایت فتحعلی‌خان قاجار (پدربزرگ آغامحمدخان) قرار گرفته بود و عنقریب کمک‌هایی از بخش‌های دیگر نیز می‌رسید و...

او از روس‌ها شکست خورد اما با تاکتیک‌هایی جلوی پیش‌روی عثمانی‌ها را گرفت. در این گیر و دار طهماسب با روس‌ها معاهده بست و باکو و دربند را رسماً داد و دست روس‌ها را در گیلان باز گذاشت تا باصطلاح حمایت آنها را داشته باشد. اشرف به امپراطور عثمانی پیام داد که بابا ما هم مذهبیم، بکش بیرون از ما و برگرد سر مرزهای سابق... آنها هم احتمالاً خندیدند و ادامه دادند! و حتا شایعه شد که سنی‌مذهبان عثمانی دارند می‌ایند تا شاه‌سلطان‌حسین شیعه را بر تخت بنشانند. البته این شایعه موجب شد شاه‌سلطان‌حسین بدبخت، 5 سال پس از رها نمودن تاج، احتمالاً در حین گل‌کاری در حرمسرا به قتل برسد.

در این میان شخصی به نام نادرقلی افشار که در دم و دستگاه حاکم ابیورد رشد کرده بود و در قسمت بعدی به او خواهیم پرداخت به طهماسب‌میرزا پیوست و در سه جنگ بر اشرف پیروز شد و دوباره صفویان را به قدرت بازگرداند البته با کمی تفاوت که به آن خواهیم پرداخت.