گفتگو در کاتدرال (2) ماریو بارگاس یوسا

 

بزرگ یا کوچک کدام فاجعه است؟

در قسمت قبل درخصوص نوع روایت و اهمیت رمان از این حیث و همچنین نگاه همه جانبه نویسنده به جامعه استبداد زده اشاره ای شد. نکته جالب در این زمینه آن است که هیچ نقل قول مستقیمی از دیکتاتور نمی بینیم و اشخاص داستان و حتا راوی دانای کل نیز نهایتاً تا قصر او و پشت در اتاقش پیش می رود...اما تا دلتان بخواهد دیکتاتورهای کوچک یا یاری رسانان دیکتاتور بزرگ را می بینیم و به حق داستان ، همچون خود حکومت، بر کاکل همین اعوان و انصار که در واقع همین مردم عادی (همین امثال ما) هستند ، می چرخد.گاهی شما پشت سر یک دیکتاتور اکثریت یک جامعه و گاه حتا قربانیان این سیستم را می بینید (یعنی فکر می کنید مثلاً تمام آرای صدام تقلبی و الکی بود؟! و...).

ما مردم عادی معمولاً قدرت و برد تاثیرگذاری اندکی داریم و به همین دلیل خیلی نشان نمی دهیم باصطلاح چه کاره ایم. اما گاه در گذر زمان و وقوع تغییرات اگر فضایی دست دهد، خود را نشان می دهیم. مغز متفکر سیستم اطلاعاتی داستان از کجا آمد؟! از کلاس های آموزشی سیا و موساد آمد؟! نه... در یک شهرستان دورافتاده مشغول فروش تراکتور بود و منزوی و فراموش شده... حتا فضا به گونه ای ترسیم شده است که به ذهن ما می رسد چندان هم با انقلاب کذایی همراه نیست. اما به مسند می رسد و می بینیم که عجب کارکشته است در این زمینه!!! و چه روشن بین و چه و چه ...

یوسا در جایی قریب به همین مضمون گفته است که بیشتر از آن که دیکتاتور بزرگ فاجعه باشد، دیکتاتورهای کوچک که در اصل خود ملت اند فاجعه هستند.

اینجا آدم ها عوض می شوند نه اوضاع

این جمله را یکی از آدم های داستان در هنگام روی کار آمدن ژنرال اودریا و زمانی که مخاطبش با خوشبینی به آینده می نگرد به زبان می آورد. شاید بدبینانه به نظر برسد و در ذهن مان شخصیت بنجامین ، الاغ مزرعه حیوانات اورول، ظهور کند اما حق بدهید وقتی در پایین تغییری رخ نداده باشد تغییرات بالا ، فقط در سطح می ماند و نهایتاً به انقلاب در اسامی نهادها و موسسات و خیابان ها و امثالهم ختم می شود و البته بزرگترین تغییر ، عوض شدن ذی نفعان و خوشه چینان و اختلاس کنندگان و...است و طرفه آن که گاه برخی از آنها- اگر هوشمند باشند- تغییر نمی کنند.

دن فرمین گفت: خیلی باتجربه است. از بیست سال پیش توی همه دولت ها بوده...

ظهور حکومت نظامیان

در کشورهایی که شاخص های توسعه به ویژه توسعه سیاسی نظیر احزاب  و رسانه های مستقل و... چندان پیشرفت نکرده است معمولاً ارتش ها سازمان یافته ترین نهاد سیاسی اجتماعی هستند و این راه را برای دخالت آنها در سیاست هموار می کند (به صورت مشابه ممکن است در یک جایی نهادی مذهبی سازمان یافته ترین نهاد یک کشور باشد) و آنها معمولاً به بهانه دفاع از منافع ملی وارد میدان می شوند.

این چیزی است که در آمریکای لاتین و نیمه اول قرن بیستم به وفور دیده می شود. گروه های اجتماعی از گفتگو و مذاکره و توافق جهت رسیدن به یک قاعده بازی مسالمت آمیز عاجز هستند و لذا در داستان می بینیم که دانشجویان و سندیکاها مشغول اعتصاب هستند و سرمایه داران و افراد صاحب نفوذ مشغول رانت خواری و نظامیان هم مشغول کودتا و انقلاب!

سقوط حکومت نظامیان

این حرفی که می خواهم بزنم چندان علمی نیست و صرفاً متکی به احساس و اطلاعات تجربی اندکم از منابعی درجه دوم همچون رمان و...است : برخلاف تصور اولیه به نظر می رسد در میان انواع دیکتاتوری ها ، خلاص شدن از شر دیکتاتوری های نظامی ساده تر است!

روی کاغذ اگر به پایه های اصلی یک رژیم نظیر مشروعیت ، کارامدی، رضایت مردم ، وحدت حاکمان نگاهی بیاندازیم به این نتیجه می رسیم که این نوع خاص در همان بدو شکل گیری دو سه تا پایه اش معیوب است! البته انواع دیگر دیکتاتوری ها هم به مرور سه پایه اولشان معیوب می شود اما به نظر من حکومت ها معمولاً روی یک پایه محکم و استوار همچون پایه چهارم (همبستگی کامل بین طبقه حاکم) قابلیت تداوم را دارند. لذا به نظرم سقوط حکومت نظامیان از انواع دیگر سهل تر است چون امکان بروز خلل در همبستگی حاکمان به دلیل رقابت های فردی بیشتر قابل تصور است. به این نمونه ها در داستان دقت کنید:

(گفتگو در مورد یک انجمن افسران در ولایتی دورافتاده و عدم اعتمادی که موجب سوء ظن می شود و ...) گفت: درست وقتی که انتظارش را نداریم یکی پیدا می شود و یک میلیون سول روی میزشان می گذارد و بعد یک انقلاب می ماند روی دستمان. باید متفرق شوند و هرچه زودتر هرکدامشان به پادگانهای پرت افتاده بروند.

یا در مورد یک وزیر برکنار شده با درجه ژنرالی که الان مشغول رفیقه بازی و عرق خوری و امثالهم است:

گفت: یک ژنرال حتی اگر بازنشسته و ابله هم باشد, باز ژنرال است. منظورم این است که از همه آپریستاها و سرخها بر روی هم, خطرناکتر است.

***

محتوای این کتاب جا برای داشتن قسمت سوم و چهارم را فراهم می کند اما همین قدر هم از باب چشیدن به قدر تشنگی کفایت می کند. از ترجمه بسیار خوب عبدالله کوثری هم نمی شود گذشت...

چند مورد تلگرافی هم از نکاتی که هنگام خواندن کتاب به ذهنم رسیده است را در ادامه مطلب می آورم و...

1- تقویت روحیه چاپلوسی

در ذیل حکومت های خودکامه به تدریج چاپلوسی ها رزونانس می شود و کار را به جایی می رساند که ناظر بیرونی معمولاً دچار حیرت می شود و از خود می پرسد: یعنی خود شخص دیکتاتور به مضحک بودن این داستانها و اشعار و روایت ها پی نمی برد؟ به نظر من ناظر بیرونی به یک نکته توجه نمی کند; مثل این می ماند که رفته باشیم داخل وان آب ولرم و به تدریج حرارت آب را بالا ببرند, به جایی می رسیم که آب در حال قل قل زدن است اما ما لبخند زنان به ایشان(ناظر بیرونی!) نگاه می کنیم...تا پوستمان قلفتی دربیاید...!

توجیهی که معمولاً برخی اطرافیان در اینجور مواقع می کنند جالب و جهانشمول است:

دن فرمین پرسید: اگر کسی بخواهد مقاله ای بنویسد و او ]ژنرال اودریا[ را نجیب زاده معرفی کند, تقصیر اودریا چیست؟ آدمهای باهوش به هر راهی برای پول درآوردن فکر می کنند. حتی ابداع شجره نامه.

2- سانسور غیر رسمی

معمولاً چنین دولتهایی از رسانه ها و ناشرین و ... و از کل اتباع خود انتظار دارند که خودشان نسبت به خروجی های خود (خبر, مقاله, وبلاگ, سخن و امثالهم) کنترل داشته باشند و حساسیت ها و خطوط قرمز را تشخیص دهند:

گفت: ما دستورالعمل نمی دهیم ... فقط دوستانه پیشنهاد می کنیم, آن هم به ندرت, که خبرهای ناخوشایند برای مملکت منتشر نشود...

(مدیر خبرگزاری):... بله البته...من همیشه به پیشنهادهای ...عمل کرده ام. اما این بار اصلاً اشاره ای پیشنهادی, نبود...

گفت: دولت نخواسته دستگاه سانسور رسمی برقرار کند تا بنگاه های خبری لطمه نبینند, فقط به این دلیل.

3-  انتخابات فرمایشی

بدون شرح

گفت: انتخابات ظاهرسازی است, سرهنگ, اما یک ظاهرسازی لازم... گرینگوها به ظاهرسازی عقیده دارند, باید منظورشان را درک کنیم. آنها از ژنرال راضی اند و تنها چیزی که می خواهند این است که ظواهر دموکراتیک حفظ شود. وقتی اودریا رییس جمهور منتخب بشود با آغوش باز به ما اعتبار می دهند.

و البته قصه این انتخابات خیلی خنده دار است! این هم جالب است که در اکثر جاها از روشهایی استفاده می کنند که ظاهرسازی زیر سوال می رود و در واقع تبدیل به سازوکاری مضحک می شود. مثلاً نامزدهای رقیب قبل از انتخابات به زندان می افتند! در حالی که روش های نرم تری هم هست:

... وقتی اسپینا به من گفت قصد دارد مونتاگنه را به بهانه توطئه به زندان بیندازد , نظر خودم را به اش گفتم. هیچکس باور نمی کند, به ژنرال لطمه می زند. مگر ما توی دادگاه انتخاباتی و توی حوزه های رای گیری آدم مطمئن نداریم؟... البته الان از روشهای ترکیبی! بیشتر استفاده می شود.

4- خودفریبی, انتهای مسیر فریب دیگران

همان قضیه ملانصرالدین و دروغی که می گوید... و کم کم خودش باورش می شود که آن حرف ها راست بوده است! مثلاً زمانی اودریا می خواهد به یک سفر استانی برود, دو تن از مسئولین رده بالا در این خصوص صحبت می کنند و از اقدامات انجام شده برای جمع آوری چهل هزار نفر برای استفبال خودجوش و باشکوه حرف می زنند و موفقیت آمیز بودن سفر و الی آخر...

بعد در جای دیگر و پس از گذشت زمان , همین دو نفر چنین صحبتی را دارند که نشانگر همین تیتری است که انتخاب کرده ام (البته برای یک طرف صحبت):

پاردس گفت: نه. رییس جمهور مردم را به طرف خودش کشیده. براشان بیمارستان ساخته, مدرسه ساخته, بهشان قانون تامین کار داده, اگر قانون اساسی را اصلاح کند و در انتخابات شرکت کند, خیلی راحت می برد. فقط کافی است که نگاهی به تظاهراتی بیاندازی که هرجا می رود به حمایت او راه می افتد.

خمیازه کشید: سالهاست که خودم سازمان می دهمشان. به من پول بده , همان تظاهرات را برای تو راه می اندازم.

چند سوژه داغ دیگر:

مگر شما پرویی ها را نمی شناسید... ما مردم غریبی هستیم, دوست داریم از بازنده حمایت کنیم, از کسی که قدرت ندارد.

.......

هر بچه ای که دنیا می آید نانش زیر بغلش است.

.......

من قصد ندارم در چیزی دکتر شوم. توی این مملکت هرکسی که می بینی دکتر یک چیزی ست.

......

آدمهای لایق مثل من و تو خودشان را درگیر نمی کنند. ما دلمان را به این خوش می کنیم که از آن آدمهای نالایق که خودشان را درگیر می کنند انتقاد کنیم.

.......

همه از اودریا شکایت داشتند چون می دزدید. امروز همان قدر دزدی هست, حتی بیشتر, آن وقت همه کس هم راضی است... امروز هم می دزدند, اما بعضی نکات ظریف را رعایت می کنند.مردم اینقدرها متوجه نیستند.

......

اگر لوزانو یک زمانی کار پلیس را ول کند جاکش می شود,قربان. حرفه اصلی اش همین است.

......

روز بیست و ششم تعطیل اعلام شده , دستورالعمل به مدیران مدارس خصوصی و عمومی داده شده که دانش آموزان را به میدان بیارند.

......

اگر وسیله حمل و نقل باشد , چنان میدان را پر می کنیم که در تاریخ کاخامارکا سابقه نداشته باشد.

......

مردم را می دید که خودشان را به زور می رساندند به کنار وانتها که مشروب و هدیه بین آنها پخش می کردند. (ساندیس الکلی!)

......

توی این مملکت کسی که خودش را به گا...ندهد مردم دیگر را به گا...می دهد. (مشابه آن جمله معروف در ایمیل ها در خصوص جهان سوم که به مرحوم حسابی و کثیر دیگری از آدمهای نیک منسوب است همان خانه خراب و مملکت آباد و خانه آباد و مملکت خراب)

......

می دانستم که اگر قرار باشد هرکسی خودش را آدم متفکری به حساب بیارد و به تردیدهاش بچسبد , کلک پرو برای همیشه کنده است...

........

می خواستم در خصوص چرایی به گا رفتن سانتیاگو یک پست جداگانه بنویسم اما ...هرکس علاقمند است بداند می تواند به اصل جنس مراجعه کند!! فقط بگویم که واقعاً جالب توجه است.