زن ظهر – یولیا فرانک

مقدمه اول: در مورد توهمات نازی‌ها بسیار شنیده و خوانده‌ایم. اگر بخواهیم از آقای هراری وام بگیریم می‌توانیم بگوئیم از زمانی که اجتماع انسان‌های نخستین از لحاظ تعداد نفرات، از میزان مشخصی عبور کرد؛ برای متحد کردن گروه و حرکت دادن آنها و نظم دادن به آنها، یک محورِ وحدت‌بخش نیاز بوده است. این البته به اندازه‌ای بدیهی است که نیاز به ارجاع هم ندارد! انسان‌ها در طول تاریخ، انواع و اقسامِ محورهای وحدت‌بخش را ابداع کرده‌ و بسط داده‌اند: زبان، نژاد، ملیت، مذهب، ایدئولوژی و... گاهی این محورها چنان مقبول می‌افتاده که قبیله‌های همجوار مقهور قدرت آنها می‌شدند و بدین‌ترتیب گسترش می‌یافتند و گاهی هم دیگران از ایده‌ی موفق در نقاط دیگرِ دنیا، کپی‌برداری و یا آن را بومی‌سازی می‌کردند. خلاصه اینکه در طول تاریخ همواره این قضیه تداوم داشته است. در جامعه‌ی از هم‌پاشیده‌ی آلمانِ پس از جنگ جهانی اول، این نازی‌ها بودند که با ارائه یک ایدئولوژی ملی‌گرایانه و نژادپرستانه، توانستند ملت آلمان را با خودشان همراه سازند.    

مقدمه دوم: در ادامه مقدمه بالا به یکی از جنبه‌های هولناک تاریخ می‌رسیم؛ این‌که چگونه یک جامعه می‌تواند به تدریج در مسیر یک ایدئولوژی مخرب قرار بگیرد و همچون مسخ‌شدگان به دنبال شعارها و ایده‌های مطرح‌شده چهارنعل بتازد و به آنها باوری نه از روی مصلحت و منافع، بلکه باوری قلبی و تمام‌عیار پیدا کند. این باورها خیلی آرام و درعین‌حال عمیق، زندگی افراد را تغییر می‌دهد و حتی به زندگی «دیگران» نیز تحمیل می‌شود و گاه حتی تأثیراتی در حد چند نسل باقی می‌گذارد؛ هم از منظر تاریخی و هویت جمعی و هم از لحاظ روانی. این قضیه مختص آلمان دوران هیتلر نیست، ولی این دوره به دلایل مختلف به یک مورد ویژه پژوهشی در این‌خصوص بدل شده است؛ یک موزه عبرت! البته ما که کلاً از این بابت خلاص هستیم و نشان داده‌ایم اهل عبرت گرفتن نیستیم چون تاریخ‌مان مملو از عبرت‌مزگان‌های بومی است! به هرحال، یولیا فرانک در زنِ ظهر با ظرافتی زنانه نشان می‌دهد که در دوره بین دو جنگ، چگونه این باورها، قاطعانه و ژرف، زندگی آدمها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.  

مقدمه سوم: به گمانم آن دعای معروف، منتسب به داریوش اول باشد که می‌فرماید دور باد از این سرزمین دشمن و خشکسالی و دروغ. گوینده این دعا هر که بوده، قطعاً آدم مستجاب‌الدعوه‌ای نبوده است! هرچند مسلماً شخص حکیمی بوده است. در مطلب مربوط به نمایشنامه «خشکسالی و دروغ» خیلی کوتاه به اهمیت دروغ و آثارش اشاره کرده‌ام. یکی از اقسام دروغ که به مقدمه‌های پیشین ارتباط دارد، همانا توهم است. توهم دروغی است که اول به خودمان می‌گوییم و بعد آنقدر تکرار می‌کنیم (یا برایمان تکرار می‌کنند) تا باورمان می‌شود. از ابتدای تاریخ تا الان را که با دقت نگاه کنیم، جای پای توهم در تمام سقوط‌ها مشخص است. لذا فقط باید امیدوار بود بعد از این همه تجربه‌های تلخ، شاخک‌هایمان به توهمات از هر نوع، حساس شده باشد.    

******

راوی سوم‌شخص داستان در فصلِ آغازین، روایتش را در اولین روزهای پس از پایانِ جنگ دوم، از زاویه دید پسربچه‌ای هفت‌هشت‌ساله به نام «پیتر» آغاز می‌کند. پیتر به همراه مادرش «آلیس» که پرستار بیمارستان است، در شهر کوچکی به نام اشتتین در شرق آلمان زندگی می‌کند. چند روزی است که سربازان روسی وارد این شهر نیمه‌ویران شده‌اند و در کنار تمام سختی‌ها و مخاطرات، خطر مورد تجاوز قرار گرفتن زنان کاملاً نزدیک و واقعی است. پیتر و مادرش چند روزی است که به ایستگاه قطار می‌روند تا بلکه بتوانند خود را به برلین یا هر جای دیگری برسانند اما موفق به این‌کار نشده‌اند. بالاخره در یکی از روزها گذر چند سرباز روس به آپارتمان آنها می‌افتد و پیتر در مراجعت به خانه با این صحنه مواجه می‌شود. این اتفاق باز هم تکرار می‌شود و شاید تحت‌تأثیر آن بالاخره این مادر و پسر می‌توانند در میان انبوه جمعیت مستقر در ایستگاه، خود را به داخل قطاری بیاندازند و از مهلکه بگریزند اما...

این فصل کوتاه آغازین به شکل تکان‌دهنده‌ای به پایان می‌رسد و خواننده به شدت تشنه‌ی دانستن علت آن واقعه‌ی خلاف انتظاری است که با آن روبرو می‌شود. فصل بعد اما، به کلی در دنیایی متفاوت، تقریباً سی سال پیش از وقایع فصل آغازین و با شخصیت‌هایی که ظاهراً هیچ ربطی به آلیس و پیتر ندارند، آغاز می‌شود...

مؤخره داستان دوباره از زاویه دید پیتر و تقریباً ده سال پس از فصل آغازین روایت می‌شود و بدین ترتیب حدود چهل سال از تاریخ آلمان، از پیش از جنگ جهانی اول تا بعد از جنگ جهانی دوم را پوشش می‌دهد. نویسنده در این داستان توانسته است به خوبی نشان بدهد که چگونه آلمانی‌ها تحت تأثیر ایدئولوژی نازیسم قرار گرفته و دچار تنزل اخلاقی فاحشی در ارتباط با انسان‌های «دیگر» شدند و به درستی نشان داده است که زمینه‌های این تغییرات در ذهنیت و اعتقادات آنها وجود داشت. البته داستان به چرایی آنها چندان ورود نکرده است اما موفقیت داستان در درگیر نمودن خواننده با موضوع است و با شروع و پایانی تکان‌دهنده، این فضا را برای خواننده ایجاد می‌کند که تا مدتها پس از پایان داستان به این مسائل بیاندیشد. ترجمه داستان به فارسی، اگرچه نواقصی دارد و کیفیت آن در برخی قسمت‌ها پایین می‌آید، لیکن قوت داستان به اندازه‌ای هست که در انتها خواننده احساس رضایت داشته باشد.

در ادامه مطلب بیشتر به داستان و برداشت‌ها و برش‌هایی از آن خواهم پرداخت.      نها

******

یولیا فرانک در سال 1970 در برلین شرقی در خانواده‌ای هنرمند به دنیا آمد. مادرش آنا فرانک، بازیگر و پدرش یورگن زمیش، کارگردان بود. او در هشت سالگی به همراه مادر و خواهر دوقلویش و دو خواهر دیگرش، به آلمان غربی مهاجرت کرد و مدتی در اردوگاه پناهندگان اقامت داشت. بعدها برای تحصیلات متوسطه به تنهایی به برلین غربی رفت. او پس از به پایان رساندن تحصیلات متوسطه، ابتدا به تحصیل در رشته حقوق مشغول شد ولی در نهایت به سراغ فلسفه و ادبیات مدرن آلمانی رفت. او پیش از تثبیت جایگاهش در ادبیات، مشاغل متعددی را از نظافتچی و پرستاری کودک گرفته تا روزنامه‌نگاری آزاد تجربه کرد.

اولین اثر یولیا فرانک مجموعه داستانی با عنوان «آشپز جدید» بود که در سال 1997 منتشر شد. اثر مهم دیگرش رمان «آتش در هوای آزاد» است که در سال 2003 منتشر شد و در آن به زندگی پناهجویان آلمان شرقی در اردوگاه مارین‌فلد می‌پردازد که بعدها بر اساس آن فیلم سینمایی نیز ساخته شد. نقطه عطف کارنامه ادبی فرانک رمان زن ظهر است که جایزه معتبر کتاب سال آلمان را کسب کرد و جایگاه او را به عنوان نویسنده تثبیت کرد. این کتاب به 35 زبان ترجمه شد و او را به شهرتی جهانی رساند. اقتباس سینمایی این اثر در سال 2023 به کارگردانی باربارا آلبرت ساخته شده است.

او در حال حاضر در برلین زندگی می‌کند.

....................

مشخصات کتاب من: ترجمه مهشید میرمعزی، نشر مروارید، چاپ اول 1391، 414صفحه.

پ ن 1: نمره من به این کتاب 4.1 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.8 )

پ ن 2: نمره من به ترجمه 5 از 10 می‌باشد. (توضیحات در ادامه مطلب).  

پ ن 3: مطلب بعدی درمورد داستان «عشقهای زودگذر ماندگار» اثر آندره مکین خواهد بود و پس از آن به سراغ کتاب «ریشه‌های آسمان» اثر رومن گاری خواهم رفت.

 پیش‌زمینه‌ها

آلمانی‌ها با روی کار آمدن نازی‌ها رفتارهای قابل تأملی از خود نشان دادند؛ به عنوان مثال وقتی اعلام شد با خرید از مغازه‌هایی که صاحبان آنها یهودی هستند باعث تقویت آنها خواهید شد، تقریباً در همه نقاط یکپارچه این تحریم عملی شد و در ادامه هم تا تهِ این مسیر (از کتک و توهین تا حبس و اعدام) طی شد به طوری که بعد از جنگ و حتی تا همین الان، احساس شرمندگی در رفتار مسئولین آنها مشخص است. حالا اینکه پشتِ پرده آن تصمیمات چه بوده است موضوع این بخش نیست اما پرسش این است که چگونه یک ملتی به صورت یکپارچه به چنین خشونت‌هایی رضایت دادند. برخی در تشریح این تنزل اخلاقی به فروپاشی اقتصادی بین دو جنگ اشاره می‌کنند و اثری که تورم بر اخلاقیات یک جامعه دارد را در این زمینه پررنگ می‌کنند. حرف درستی است؛ آلمان از این جهت وضعیت بدی داشت و علاوه بر آن در اثر نتایج جنگ اول، احساس تحقیرشدگی عمومیت داشت و همه اینها در کنار هم این آمادگی را به وجود آورده بود که چنانچه یک نجات‌دهنده ظهور کند، ملت پشت او راه بیفتند و... نازی‌ها آمدند و در یک سلسله اقدامات ورق را برگرداندند و هیتلر در قامت آن نجات‌دهنده طلوع کرد.

اما نکته‌ای که به کمک داستان‌هایی از این دست می‌بایست به آن اشاره کرد این است که قبل از روی کار آمدن هیتلر، مردمِ آلمان زمینه‌هایی از آن اقداماتی که بعداً هیتلر کلید زد را از خود نشان داده بودند. سالها و دهه‌ها قبل! رفتار مردم منطقه‌ی کوچکی که داستان در آن می‌گذرد با خانواده ووریش به عنوان مشتی نمونه‌ی خروار می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. سلما ووریش زن عجیبی است و عادات و رفتارهای عجیبی دارد که می‌تواند بابت آنها منزوی شود. افسردگی او بعد از مرگ چهار نوزادی که به دنیا آورده طبیعی است، اما علت منزوی شدن او توسط مردم این شهر کوچک، تشکیک در مورد مذهب اوست. شوهر سلما، آقای ارنست ووریش، مرد بسیار محترمی در این منطقه است، تنها چاپخانه منطقه را دایر کرده و از شهردار تا مردم عادی همه به او احترام می‌گذارند. ازدواج این مرد پروتستان و همسر یهودی‌اش به صورت رسمی انجام شده و نه در یک کلیسا، و این برای مردمی با فرهنگ روستایی قابل تحمل نیست. با اینکه دو دختر آنها، مارتا و هلنه، در کلیسا غسل تعمید یافته‌اند و هر یکشنبه به همراه پدرشان در کلیسا حضور می‌یابند، باز هم از نگاه مردم این ازدواج و ثمره‌هایش دارای اشکال هستند، چون سلما از نظر آنها کافر محسوب می‌شود. این در داستان مربوط به بیست سال قبل از ظهور هیتلر است.

با این وصف، و تایید آن در بسیاری روایت‌های دیگر، شاید بتوان گفت هیتلر چیز جدیدی در زمینه عقاید نژادی به این ملت عرضه نکرد بلکه آن چیزهایی که در درون اذهان این ملت بود به روی صحنه آورد و قانونی کرد.  

ازدواج‌های معیوب

ازدواج ارنست ووریش و سلما از نظر جامعه معیوب است اما ارنست به شدت همسرش را دوست دارد و اگر او تحت تأثیر شعارهای ملی-میهنی جوگیر نشده و به جبهه‌های جنگ نرفته بود، سرنوشت حتماً طور دیگری رقم می‌خورد، اما شد آ«چه که در داستان شد! به غیر از این، دو ازدواجِ دیگر در طول داستان شکل می‌گیرد که هر دو واقعاً معیوب هستند. اول ازدواج لئونیته (دوست نزدیک مارتا) است؛ او که به عنوان یک پرستار مجرب، دستیار یک پروفسور جراح است، برای رسیدن به آرزویش که تحصیل در رشته پزشکی است، با فردی ازدواج می‌کند که امکان برلین رفتن و درس خواندن را فراهم می‌کند. این ازدواج، «عاقلانه» توصیف می‌شود ولی داستان نشان می‌دهد اگرچه او در نهایت دکتر شد اما ازدواجش کاملاً معیوب بود.

ازدواج دوم که وقایع اصلی رمان را رقم می‌زند نیز همین‌طور است؛ آنجا نیز یک طرفِ ماجرا بر اساس شرایط و نیازی که به حمایتِ طرف مقابل حس می‌کند به این ازدواج تن می‌دهد. واقعاً شاید در آن شرایط راه‌حل دیگری به ذهن نمی‌رسید اما داستان باز هم نشان می‌دهد که این قمار، برنده‌ای ندارد. لازم به ذکر است نویسنده هم هرگز ازدواج نکرده است، هرچند سرپرستی دو فرزند را بر عهده دارد.

آستانه تحمل یک انسان

اکثریت قریب به اتفاق خوانندگان، چنانچه جای آلیس در ابتدای داستان بودند، تصمیم دیگری می‌گرفتند، چرا که ما معمولاً تلاش می‌کنیم همه‌ی مواردی که برایمان ارزش دارد را حفظ کنیم و سعی می‌کنیم در دوراهی انتخاب بین دو ارزش قرار نگیریم. به همین خاطر است که آغاز داستان برایمان تکان‌دهنده است.

این زن در طول داستان، فراز و نشیب بسیاری را تجربه کرده است. رویاهایی داشت اما به صورت مداوم به خاطر احساس وظیفه نسبت به دیگران، مجبور به دور شدن از رویاهایش شده است. تصمیمی که در فصل آغازین می‌گیرد، اگرچه از لحاظ عاطفی سخت و حتی ظالمانه به نظر می‌رسد اما به جای اینکه فکر کنیم «چه کار می‌کرد بهتر بود» باید به این فکر کنیم که چه بر سر این زن آمده است که چنین تصمیمی می‌گیرد. یک انسان چقدر تحمل و کشش بر دوش کشیدن چنین صلیب‌هایی را دارد؟!

ترجمه و ویرایش

بعضاً جسته و گریخته درخصوص کیفیت ترجمه‌ی کتابهایی که می‌خوانم، می‌نوشتم. از مطلب قبل تصمیم گرفتم به کیفیت ترجمه هم نمره جداگانه‌ای بدهم و به فراخور حال در مورد آن بنویسم. این کتاب همین یک ترجمه را دارد. فصل آغازین قابل قبول است اما هرچه پیش می‌رویم گاه به جملاتی برمی‌خوریم که روان نیستند و ابهام دارند. این اتفاق بعد از ورود کارل به داستان تشدید می‌شود. او دانشجوی فلسفه است و مثل معشوقش هلنه، اهل شعر و رمان خواندن است. این دو در مکالمات خود مدام به اشعار و شخصیت‌های رمان‌هایی که خوانده‌اند ارجاع می‌دهند و حرف خود را به یکدیگر به وسیله این نقل‌ها انتقال می‌دهند. طبعاً ترجمه در این بخش‌ها سخت است و انرژی بیشتری را می‌طلبد. این انرژی را نباید فقط از مترجم انتظار داشته باشیم بلکه ناشر و نمونه‌خوان و ویرایشگرش هم می‌بایست وظیفه دروازه‌بانی خود را به خوبی انجام بدهند. به نظر می‌رسد در این کتاب گلری وجود نداشته است.

در کتابم این موارد را علامت زده‌ام و نیازی به آوردن آنها نیست. چنانچه کسی خواست جهت اصلاح در چاپ‌های بعدی آنها را مد نظر قرار بدهد این کتابِ علامت‌زده در خدمتشان خواهد بود. در ادامه چند مورد را به عنوان نمونه ذکر می‌کنم.

اشتباه در انتخاب کلمه معادل:

«با وجود اینکه حالا میزان آب به طرز وحشتناکی بالا رفته بود، آنها توانستند جلوی خشک شدن بوته جلوی خانه را در تابستان بگیرند.» "میزان" انتخاب مناسبی نیست و احتمالاً "قیمت" برای این جمله مناسب‌تر است.

فرض کنید دو عاشق جوان با یکدیگر صحبت می‌کنند و پسر به دختر بگوید «به شما توصیه می‌کنم بگذارید کلمات انتزاعی مانند قارچ‌های کپک‌زده در دهانتان از بین بروند» آلمانی را نمی‌دانم اما در فارسی چنین توصیه‌ای حتماً تبعات خوبی نخواهد داشت!

ابهام در جملات فلسفی و شاعرانه:

در گفتگوی هلنه-کارل در مورد یک شاعر آلمانی اینطور اظهار نظر می‌شود که « از وجود خدا لذت نمی‌برد، انسان‌ها و رنج‌های آنها هم شادش نمی‌کنند و حالا او پیش از نابودی، یک بوسه به آنها روا می‌دارد. باور کنید، فانی بودن ما که به چشمان‌مان خیره شده است، با اشتیاق و همراه با گریه باشد یا نه، این فانی بودن انسان‌ها، درک و ناگزیر بودن آن، کاملاً واضح روبروی جاودان بودن خدا قرار دارد.»

«فن‌آوری و دانش در حال پیشرفت و غلط، فرزندان بلاواسطه‌ی شناخت خداگونه هستند. این فقط پی‌آمدی است که انسان خود را از نور شناخت محروم می‌کند.»

«این درد است که انسان را وادار می‌کند، آینده‌ای برای خود متصور شود. حال می‌خواهد یک مدینه‌ی فاضله باشد. وقتی شما در مقام پزشک، درد انسان‌ها را کاهش می‌دهید، برای تک‌تک آنها خوب است.»

«اگر به آثار رمارک حمله‌ور شوند و تشریح‌های او را از جنگ جذب کنند، آن را نتیجه‌ی کار خود می‌دانند. ما برای خود کفایت می‌کنیم.»  

نکته‌ها، برداشت‌ها و برش‌ها

1) داستان پنج فصل دارد: آغاز + درهای دنیا به روی ما باز است + این زیباترین لحظه + دام شب + پایان. از عناوین آغاز و پایان که بگذریم، سه عنوان دیگر انتخاب‌های جذابی هستند و کاملاً منطبق بر وقایع فصل.

2) فصل آغاز را سه بار خواندم. واقعاً عالی است و مستقلاً می‌تواند یک داستان کوتاه درخشان باشد. ترجمه هم در این فصل خوب است؛ نه دانشجوی فلسفه‌ای هست و نه... همین الان هم که به برخی صحنه‌ها فکر می‌کنم اشک توی چشمانم جمع می‌شود. مثلاً وقتی که پیتر پشت درِ ورودی آپارتمان ایستاده و به جای خالی قفل نگاه می‌کند و خودش را ملامت می‌کند که چرا بازیگوشی کرده و حرف مادر درخصوص پیدا کردن قفل جدید را عملی نکرده است.

3) هلنه، پدر خود را برای عشقی که به مادر دارد تحسین می‌کند و معتقد است کسی که بتواند مادر او را دوست داشته باشد در هیچ جنگی آسیب نمی‌بیند. خیلی اعتقاد رمانتیکی است! و بدبختانه می‌بینیم جنگ چه آسیب وحشتناکی به پدر، مادر و دخترها زد. تازه بیچاره پدر بدون اینکه در جنگ شرکت کند به باد فنا رفت.

4) نژادپرستی آلمانی‌ها در محدوده خودشان باقی نماند و آثارش تا به امروز و در سرزمین‌های دیگر ادامه دارد. رفتارِ آنها باعث شد در طرفِ مقابل‌شان، عقاید تند نژادی شکل بگیرد و آنها هم آمدند در جای دیگری دولتی نژادی بنا کردند و این حرکت، منجر به شکل‌گیری حرکت‌های بنیادگرایانه و ملی‌گرایانه در منطقه شد و دومینو وار خیلی‌ها از جمله ما به قول دوستی به فناک رفتیم.

5) سلما اتفاقاً یهودی معتقدی نیست. اصلاً مذهبی نیست. او یک زمانی به دخترانش گفته بود که «خدای آنها را بیش از خدای خود دوست دارد، ولی هر دوی خدایان یکی هستند. یعنی تمامش چیزی نیست جز یک کابوس مشترک چند ساکن عاشق جنون و کرم بشریت کره‌ی زمین که صدها و هزاران سال، بخش اعظم زندگی خود را در مورد اندیشیدن به یک توضیح قابل قبول و منطقی در مورد هستی خود می‌گذراندند. این موجودات، بسیار عجیب و مضحک هستند.»

6) تورم را اصلاً نباید دست کم گرفت. برای اینکه بدانید میزان آن در آلمان بعد از جنگ اول چقدر بوده است، به آن صحنه‌ای فکر کنیم که دخترها، بعد از مرگ پدر، گاوصندوق پدر را باز می‌کنند و در آن دسته‌های پول را پیدا می‌کنند که در سالهای قبل با آن خیلی کارها می‌شد کرد اما اکنون فقط با آ« می‌توان یک نصفه نان خرید!

7) عنوان کتاب زن ظهر از یک عقیده یا داستان قدیمی و خرافی اسلاویایی ریشه گرفته است که در ص140 در داستان از آن یاد می‌شود. پاراگراف مورد نظر خیلی شفاف نیست. به نظرم در اصل کتاب چنین بوده است و خیلی به آن اشاره نشده چون احتمال می‌داده مخاطبان همه با این داستان فولکلور آشنا هستند که طبعاً در مورد ما صادق نیست. بد نیست بدانید «زن ظهر» یا پولودنیتسا موجودی افسانه‌ای است که معمولاً به شکل زنی بلندبالا، با موهای روشن و لباس سفید توصیف می‌شود که در ظهر و زمانی که خورشید در اوج است در مزارع ظاهر می‌شود و کسانی را که در آن ساعت مشغول کار هستند، اذیت می‌کند (سوالاتی می‌کند و اگر پاسخ مناسب نشنود، مجازات می‌کند). در واقع این هشداری بوده که روستاییان نسبت به حفظ ریتم طبیعی بدن توجه داشته باشند و سر ظهر به استراحت مشغول شوند. به نظرم زن ظهر را می‌توان نمادی از بحران‌های درونی یا نزدیک شدن به آستانه فروپاشی روانی در اثر فشارها و فعالیت‌ها ارزیابی کرد. اگر چنین باشد ارتباطش با شخصیت اصلی داستان که معمولاً دو شیفت در روز کار می‌کند و همه مصائب را به دوش می‌کشد کاملاً برقرار است.

8) توصیه پروفسور جراح به هلنه و هشدار او در مورد سختی‌های زندگی در برلین، همگی درست از کار در می‌آیند. این جراح طبعاً بابت از دست دادن یک دستیار خوب دیگر دچار عصبانیت می‌شود و جمله‌ی زن‌ستیزانه‌ای هم به زبان می‌آورد اما خب از این که بگذریم، هلنه هیچگاه وضعیت بهتری نسبت به این زمان پیدا نکرد. این به آن معناست که نباید به برلین می‌رفت؟ خیر! آنها شانس خودشان را امتحان کردند. اگر نازی‌ها ظهور نکرده بودند، اگر کارل به آن شیوه داستان را ترک نمی‌کرد، این تصمیم کاملاً ختم به خیر می‌شد.

9) به قول شاعر، عشق‌هایی کز پی رنگی بود / عشق نبوَد عاقبت ننگی بود.

10) چقدر در آن صحنه‌ی عصبانیت ویلهلم از باکره نبودن همسرش خندیدم و دلم خنک شد. سرعت تحول این آدم از یک عاشق دل‌خسته و پاکار به یک رذل کثافت مثال‌زدنی است. این تغییرات از نکات هولناک تاریخ است و نشان می‌دهد عشق و تعلق خاطر که از قوی‌ترین نیروهای برانگیزاننده درونی است، نمی‌تواند در برابر نیروی ایدئولوژی مقاومت کند.