مارش رادتسکی – یوزف روت

پاراگراف اول: «تروتاها خاندانی نوپا بودند. نیای آن‌ها پس از نبرد سولفرینو به عنوان اصیل‌زادگی نائل شد. او مردی اسلوونیایی بود و از آن پس نام شیپولیه – روستای زادگاهش – بر نام خانوادگی‌اش افزوده شد. تروتا فون شیپولیه را تقدیر برای کاری نام‌بَردار برگزیده بود؛ اما او بعدها چنان کرد که نامی از او در خاطر آیندگان نمانَد.»

پاراگراف نخست داستان از آنهایی است که می‌توان آن را «آگاهی دهنده از پایان» نام‌گذاری کرد. این آگاهی می‌تواند کاملاً شفاف (مثل خنده در تاریکی یا تونل و...) و یا مثل این کتاب با اندکی ابهام همراه باشد. از این پاراگراف ما عجالتاً درمی‌یابیم که موضوع داستان در مورد چند نسل از خاندان تروتا است که می‌توانستند بسیار مشهور باشند اما عاقبت آنها به گمنامی ختم شده است و حالا نویسنده تصمیم گرفته است این مسئله را برای ما باز کند. این سبک از آغاز، ذهن خواننده را تحریک می‌کند تا به پیگیری داستان ادامه دهد. نویسنده در مقاطع دیگری باز هم چنین کاری را می‌کند و شوک‌هایی از این دست وارد می‌کند تا خواننده را به نوعی حفظ کند. این سبکی است که معمولاً در داستانهای دنباله‌دار و سریالی به کار می‌رود تا خواننده را تا شماره‌ها و روزهای بعدی گرم نگاه دارد. بد نیست بدانیم که مارش رادتسکی هم ابتدا به همین صورت در روزنامه چاپ شد.

ستوان یوزف تروتا افسر پیاده‌نظامِ ارتش امپراتوری هاپسبورگ است و در گرماگرم یک نبرد خونین و درست زمانی که فرمان آتش‌بس صادر شده است و تیراندازی‌ها رو به فروکش کردن می‌رود ناگهان قیصر فرانس یوزف را در نزدیکی خود می‌بیند. یکی از همراهانِ ستادنشین دوربینی به قیصر می‌دهد تا امپراتور نگاهی به صحنه نبرد و عقب‌نشینی دشمن بیاندازد. ستوان تروتا که خوب می‌داند انعکاس نور خورشید در شیشه دوربین قیصر را به عنوان یک هدف حاضر و آماده در تیررس تک‌تیراندازان دشمن قرار می‌دهد در یک اقدام ناخودآگاهانه دستانش را به سمت قیصر پرتاب کرده و او را نقش زمین می‌کند. بدین‌ترتیب تیری که احتمالاً در مغز قیصر قرار می‌گرفت بر کتف ستوان نشست. تروتا پس از معالجه و بهبودی به درجه سروانی ارتقاء یافت و او که یک روستایی‌زاده بود به پاس نجات جان قیصر بالاترین نشان امپراتوری یعنی نشان ماریاترزا و همچنین لقبی اشرافی (بارون) دریافت کرد. این آغاز طوفانی داستان است. پس از آن داستان عمدتاً به زندگی پسر و نوه‌ی او و مسیری که در اثر فداکاری پدربزرگ، ریل‌گذاری شده است، می‌پردازد.

در مطلب قبلی نوشتم که این اثر تابلویی است که در صورت دقت در آن می‌توان اولاً به سبک زندگی و روابط اجتماعی، سیاست و اقتصاد در آن دوره (نیمه دوم قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم تا آغاز جنگ جهانی اول) در قلمروی که امپراتوری اتریش-مجارستان نام داشت، واقف شد و از آن مهم‌تر به عوامل مختلفی که به فروپاشی این واحد سیاسی منجر شد پی برد. معمولاً ما دلیل انقراض این امپراتوری را شکست در جنگ جهانی اول قلمداد می‌کنیم اما این اثر نشان می‌دهد ناقوس زوال این امپراتوری سالها قبل به صدا درآمده بود. در ادامه مطلب برداشت‌های خودم از این تابلو را شرح خواهم داد.

داستان شروع خوبی دارد و در مجموع اثری قابل تأمل محسوب می‌شود. ترجمه خوبی هم دارد و آنطور که مشخص است مترجم برای کار خودش«وقت» گذاشته است که این امر درخور تقدیر است.

*****

یوزف روت متولد سال 1894 در ناحیه برودی که مطابق مرزبندی‌های کنونی در کشور اوکراین قرار دارد در خانواده‌ای یهودی به دنیا آمد. پدرش پیش از به دنیا آمدن یوزف صحنه‌ی خانواده را ترک گفت؛ گویی در اثر از دست دادن تعادل روانی جایی بستری شده و زنده بیرون نیامده است. او توسط مادر و خانواده مادری‌اش پرورش یافت. پس از اخذ دیپلم برای ادامه تحصیل راهی وین شد. در سال 1916 اولین داستان خود را با عنوان شاگرد ممتاز در یکی از روزنامه‌های معتبر اتریش به چاپ رساند. در همین سال تحصیلات خود را در زمینه فلسفه و ادبیات آلمانی نیمه‌کاره رها کرد و وارد ارتش و جنگ جهانی اول شد. در سالهای خدمت سربازی اشعار و پاورقی‌هایش در روزنامه‌ها به چاپ می‌رسید. پس از خدمت، فعالیت روزنامه‌نگاری خود را در وین به صورت حرفه‌ای آغاز کرد و دو سال بعد به برلین رفت و در روزنامه‌هایی مطرح ادامه فعالیت داشت. او به واسطه شغلش به نقاط مختلفی از اروپا سفر کرد و در حوزه فعالیتش پرآوازه و مشهور شد و عمده داستانهایش را ابتدا در همین مجلات و روزنامه‌ها منتشر می‌کرد. او به واسطه تجربیاتش بسیار نگران از قدرت گرفتن نازی‌ها در آلمان بود و پیش‌بینی‌هایش هم درست از آب درآمد. پس از روی کار آمدن هیتلر و در مراسم کتابسوزان آثار او هم به آتش کشیده شد. او در سال 1933 به پاریس رفت و باقی عمر کوتاهش را در تبعید سپری کرد. در سال 1939 و در 45 سالگی از دنیا رفت و در پاریس به خاک سپرده شد.

از یوزف روت آثار متعددی بر جای مانده است و این اواخر تعدادی از آنها نیز به فارسی ترجمه شده است. مهمترین اثر او مارش رادتسکی است که در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ باید خواند حضور دارد. این کتاب در سال 1932 منشر شده است و در واقع آخرین اثر او قبل از خارج شدن از آلمان محسوب می‌شود.

******

مشخصات کتاب من: ترجمه محمد همتی، انتشارات فرهنگ نشر نو، چاپ اول 1395، شمارگان 1100 نسخه، 485 صفحه (با مقدمه و یادداشتها).

..........

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.7 از 5 است. گروه B (نمره در گودریدز 4.1  نمره در آمازون 4.2 )

پ ن 2: املای انگلیسی نام فامیلی نویسنده با نویسنده نامدار آمریکایی Roth کاملاً مشابه است اما برای ما او یوزف روت است و ایشان فیلیپ راث!

پ ن 3: مطلب از یک هفته قبل نیمه آماده بود اما گرفتاریهای شخصی مانع از ایجاد فرصت بود و کمی کار را به تأخیر انداخت.

پ ن 4: کتاب بعدی «بندرهای شرق» اثر امین معلوف (مألوف) خواهد بود!

 

می‌توان پیرامون علل فروپاشی امپراتوری اتریش-مجارستان بر اساس نظریات اساتید تاریخ و جامعه‌شناسی قلم‌فرسایی کرد که البته کار خوبی است اما من به عنوان یک خواننده وقتی این کتاب را می‌خوانم، در این زمینه خُرده‌تصاویری در ذهنم شکل می‌گیرد که اگر آنها را کنار هم بگذارم یک تصویر کلیِ قابل تأمل در زمینه علل سقوط شکل می‌گیرد. به نظرم ماحصل کار نویسنده کم از کار تاریخ‌دانان و جامعه‌شناسان ندارد و نه تنها به هرآنچه که آنان در باب سقوط تمدن‌ها و امپراتوری‌ها نوشته‌اند پرداخته است بلکه گاهی نکته‌های بسیار دقیقی بر آنها افزوده است. تا جایی که در توان من است این ادعا و این تابلو را شرح خواهم داد.

کهن‌سالی

در مرکز این تابلو قیصر فرانتس یوزف با پازلفی‌های کاملاً سفید شده حضور دارد! در داستان به غیر از صحنه ابتدایی، قیصر همواره به صورت یک پیرمرد ظاهر می‌شود و کاملاً مشخص است که نویسنده به این امر اصرار دارد. اصولاً فشرده ساختن سه نسل از خاندان تروتا در دوران سلطنت فرانتس یوزف به همین خاطر صورت پذیرفته است. پدربزرگ (یوزف تروتا) که ستوانِ جوانی است با این‌که باصطلاح بهار زندگی‌اش را می‌گذراند اما با شتابی زیاد پیر می‌شود. فرزندش (فرانتس) که بخشدار می‌شود هم خیلی سریع پای در مرحله پیری می‌گذارد و در عمده‌ی داستان در قالب کارمندی باسابقه و وظیفه‌شناس و البته پیرمرد تصویر می‌شود و نسل سوم (کارل یوزف) با اینکه ستوان جوانی است از نظر روحی همانند یک پیرمرد افسرده است و چندین و چند بار به انحاء مختلف این قضیه به صراحت بیان می‌شود. به نظر می‌رسد که هدف نشان دادن کهن‌سالی نظام و نزدیکی آن به مرگ است.

در بخشی از داستان قیصر به منظور سان دیدن به هنگی که ستوان کارل یوزف در آن مشغول است نزدیک می‌شود. دیالوگی بین این دو شکل گرفته و قیصر نام او را می‌پرسد. قیصر با شنیدن نام او واقعه سولفرینو را به یاد می‌آورد و از این‌که حافظه‌اش چنین یاری کرده خُلقش باز می‌شود (از این احساس که هنوز پیر نشده است) و به ستوانِ جوان از خدمات و فداکاری پدرش می‌گوید. کارل یوزف به او خاطرنشان می‌کند که آن فرد قهرمان پدربزرگش بوده است! این یادآوری غیرمستقیم از «زمان»ِ سپری شده حالِ قیصر را حسابی می‌گیرد چرا که نشان از نزدیکی به مرگ دارد.

«پیری» اولین تصویری است که در مواجهه با رمان در ذهن من شکل گرفت.

وضعیت ارتش

مهمترین بخش امپراتوری اتریش-مجارستان و نظام‌های مشابه، بخش نظامی آن است. این سبک از حکومت‌ها بدون ارتش قدرتمند خیلی زود از هم می‌پاشند. بخصوص در آن دوران. و بالاخص در یک امپراتوری چند ملیتی! لذا نویسنده به درستی بر این بخش تمرکز ویژه‌ای دارد.

نظامی‌ها در داستان به واسطه پیشینه‌ی نهاد ارتش در شکل‌گیری و حفظ و ثبات امپراتوری در دوران گذشته بر این باور هستند که اصولاً «نظامی» بر «غیرنظامی» برتری دارد. این غرور و خودبرتربینی به چه حماقت‌ها و فجایعی که ختم نمی‌شود. طنز تلخ آنکه وقتی برخی غیرنظامیان بنا به قانون برای طی کردن دوره آموزش سالانه وارد پادگان می‌شوند، برای اینکه خدشه‌ای به این باور نظامی‌ها وارد نشود خود را به حماقت می‌زنند! یکی از این دست افراد که وکیل موفقی است به قول خودش هنگام ورود به پادگان «مغزش را خاموش می‌کند» و ... نتیجه چنان باوری همین می‌شود که هیچ ایده و نبوغ جدیدی وارد سیستم نشود و در نتیجه رو به اضمحلال برود.

علاوه بر مورد فوق ارتش امپراتوری به دو بلای مستی و قمار هم مبتلاست. مستی زندگی را راحت می‌کرد! بخصوص در نقاط دور از مرکز که زندگی سخت بود. قمار هم شور و شوقی وصف‌ناشدنی با خود برای افسران ملال‌زده همراه می‌آورد. در واقع همین رکود و سستی و ملال سربازان را به سمت این دو سوق می‌دهد و برای نهادی که پرسنل آن می‌بایست همواره هوشیار و آْماده باشند مشخص است که این دو «عادت» چه عواقبی را در پی خواهد داشت.

 از دیگر باورهای مضر برای چنین نهادی «تقدیرگرایی» است: هرچه بخواهد بشود، می‌شود! این باور به بحرانی در تصمیم‌گیری و عملاً بی‌تصمیمی منتهی می‌شود! وقتی مهمترین نهاد یک نظام چنین شود مشخص است که فرو خواهد پاشید.

باور دیگری که مدام بر زبان ارتشی‌ها در داستان جاری می‌شود و از موارد اختصاصی و ویژه‌ی این امپراتوری و این داستان به حساب می‌آید باور به این گزاره است که اگر جنگی دربگیرد امپراتوری سقوط خواهد کرد!! این ارتش سالیان سال است که در هر جنگی وارد شده شکست خورده است و هر بار بخشی از سرزمین‌های امپراتوری از دست رفته است. از زمان رادتسکی به بعد فقط شکست در کارنامه آنها ثبت شده است. چیزی شبیه به تیم فوتبال منچستر یونایتد! اگر این مثال کفایت دارد یک هوپ در کامنت خود ثبت کنید و اگر نه دو هوپ!

باور دیگری که مدام تکرار می‌شود ناممکن بودن در کنار هم ماندن و اتحاد ملت‌های مختلف داخل امپراتوری است. وقتی چنین باوری در این سطح از همه‌گیری، آن هم در میان مهمترین رکن نظام شکل گرفته باشد طبعاً فروپاشی امری حتمی است. ارتش امپراتوری یک زمانی برای خودش ابهتی داشت اما در زمان روایت داستان قبح ترک آن به شدت ریخته است.

بهترین بخش از داستان که وضعیت ارتش را نشان می‌دهد (یعنی همه موارد فوق به همراه موارد دیگر) صحنه‌‍ایست که خبر ترور ولیعهد می‌رسد. در این صحنه افسرانی که در جشن سالگرد تأسیس هنگ حضور دارند با شنیدن شایعه واکنشهای متفاوتی نشان می‌دهند که کاملاً گویای حوادثی است که پس از آن اتفاق افتاد و به فروپاشی امپراتوری منجر شد.  

شکاف بین نسلی و تغییر ارزش‌ها

در طول داستان دگرگونی ارزش‌ها و تفاوت بین نسل‌ها در این زمینه نمود خوبی دارد. از لحاظ تصویری بهترین تفاوت در مقایسه صحنه ابتدایی و صحنه انتهایی نمایان می‌شود. پدربزرگ در صحنه ابتدایی جانش را برای قیصر به خطر می‌اندازد و در صحنه انتهایی نوه‌اش جانش را بر سر آب رساندن به هم‌قطارانش از دست می‌دهد. احساس نوه نسبت به قیصر دیگر فقط از سر «دلسوزی» است، حال آنکه همین شخص زمانی با شنیدن مارش رادتسکی آرزو می‌کرد جانش را برای قیصر بدهد. در صحنه مرگ نوه، نویسنده تلاش می‌کند که به هیچ عنوان ارتباطی بین فداکاری کارل و قیصر و وطن و ارزش‌هایی از این دست برقرار نشود.

این امر محدود به شخصیت‌های اصلی نیست. یکی از شخصیت‌های فرعی (خیلی فرعی!) سروان یلاتسیچ است؛ او که اسلاو تبار است همواره وفادار به دودمان هاپسبورگ و باورمند به ارزش‌های رسمی نظام بوده است (منظورم در واقع مهمترین ارزش امپراتوری است که چشم‌پوشی از ملیت و قومیت متفاوت خود و ایمان و اعتقاد به یک امر فراملی که همانا تقدس و حقانیت دودمان هاپسبورگ برای زعامت این محدوده جغرافیایی است) اما فرزندان نوجوانش عقایدی کاملاً متفاوت دارند. سروان که فقط چهل سال دارد در مقابل فرزندانش خود را پدربزرگِ آنها حس می‌کند و این به خوبی مسئله شکاف بین نسل‌ها از لحاظ اعتقاد به ارزش‌های متفاوت را نشان می‌دهد.

یک نمونه دیگر زمانی است که بخشدار می‌خواهد فردی را جایگزینِ خدمتکارِ مرحومش  ژاک (اسمش چیز دیگری بود اما ژاک صدایش می‌کرد) کند. چندین نفر با معرفی‌نامه‌های معتبر را می‌آزماید و هیچ‌کدام مقبول نمی‌افتد چرا که آنها حاضر نیستند مطابق میلِ بخشدار «نام»ِ خود را تغییر داده و ژاک خطاب شوند! آنها هویت مستقلِ خود را حفظ می‌کنند. بخشدار از این تعجب می‌کند که زمانه چه قدر تغییر یافته و این آدمها چه قدر لجباز و خیره‌سر شده‌اند!

دروغ و ریاکاری و فساد فراگیر

تروتای اول وقتی در کتاب درسیِ پسرش با روایت رسمیِ قهرمانی خودش روبرو می‌شود حسابی جا می‌خورد. کتاب درسی آن واقعه را چنین بازگو کرده است که قیصر سوار بر اسب به صف دشمن زده است و بعد از کشتن چند فوج از آنها ناگهان ستوانی نوجوان به نام تروتا سوار بر اسب کهر از راه می‌رسد و او هم همراه قیصر به نبردی دلاورانه و تن‌به‌تن مشغول می‌شود اما نیزه‌ی دشمن سینه این نوجوان را می‌شکافد و در نهایت خود قیصر همه دشمنان را تارومار می‌کند و... در انتها هم آن شوالیه‌ی نوجوان نشان ماریاترزا دریافت می‌کند! او پس از خواندن این مطلب حسابی برمی‌آشوبد و اعتراض مکتوب خود را به این قضیه در مبادی رسمی به جریان می‌اندازد. او که نسبت به دروغ حسابی حساس است در این راه حتی به دیدن قیصر هم می‌رود. ملاقاتی بسیار جذاب. در این ملاقات قیصر هم به نوعی تأیید می‌کند که این روایت دروغ است اما عنوان می‌کند که علیرغم همه تغییراتی که داده شده شأن هر دوی ما در این روایت حفظ شده است! و وقتی تروتا صراحتاً می‌گوید «اعلی‌حضرت، این دروغ است!» قیصر پاسخ می‌دهد که «چیزی که زیاد است، دروغ!» و توجیه می‌کند که وزرای من کارشان را بلدند و ما باید به آنها اعتماد داشته باشیم. 

این شاید خیلی ساده به نظر برسد اما همه حرف همین است! در نظامهای مشابه چنین افسانه‌سازی‌هایی رخ می‌دهد اما همین دروغ‌های کوچک کم‌کم کار را به جایی می‌رساند که کل نظام را دروغ فرا می‌گیرد. وقتی چنین حالتی را دیدید می‌توانید با تقریب خوبی یک «سقوط» را پیش‌بینی کنید.

واقعیت‌گریزی

عنصر دیگری که در این تابلو به چشم می‌خورد حقیقت‌گریزی و واقعیت‌گریزی است. تقریباً همه شخصیت‌های داستان چنین خصلتی را از خود نشان می‌دهند. از دکتر دمانت گرفته تا قیصر! اما بهترین‌شان را بخشدار به نمایش می‌گذارد. او نمونه یک کارمند وفادار به نظام است. او از هر فعالیتی که دولت را تضعیف کند و موجبات تکدر خاطر اعلی‌حضرت را فراهم کند بیزار است. از دیدن این موارد غصه‌دار می‌شود. او به خودمختاری و حقوق بیشتر برای مردم فرودست به دیده تحقیر نگاه می‌کرد و بخصوص از کلمه انقلابی نفرت داشت. گزارش‌هایی که در زیرمجموعه‌اش تهیه می‌شد به دقت می‌خواند و آنها را ویرایش می‌کرد؛ هرگاه به کلمه فردِ انقلابی برمی‌خورد آن را خط می‌زد و عبارت «فرد مظنون» را جایگزین می‌کرد چون دوست نداشت در قلمرو خودش فرد انقلابی وجود داشته باشد! گویی با این کار حوزه خودش را از انقلاب و انقلابی پاک می‌کرد.

شایسته‌سالادی!

مارش رادتسکی به افتخار یک سردار شایسته ساخته شد. شایستگی او نه تنها در موفقیت‌هایش به اثبات رسیده بلکه در نحوه‌ی عملکردش هم نهفته بود. وقتی تروتای اول ترفیع می‌گیرد و در قامتِ یک سروان به دیدار پدرش می‌رود یادی از زمان زعامت رادتسکی بر ارتش و پوست کندن به میان می‌آید. مفهوم آن این است که در آن زمان به کسی کیلویی درجه نمی‌دادند و پوست طرف را می‌کندند و وقتی از هفت خوان می‌گذشت و شایستگی خود را نشان می‌داد، یک پله بالا می‌رفت.

دو نسل بعد، تروتای سوم علیرغم اینکه در امتحانات مربوطه نمرات مطلوبی نمی‌گیرد وارد سواره‌نظام می‌شود. نکته در اینجاست که برای فرماندهان و معلمین و درجه‌داران این اتفاق یک امر کاملاً بدیهی است: او نوه‌ی قهرمان سولفرینو بود و حق داشت سهم خود را از سفره‌ای که انداخته شده بردارد!

عدم جدیت و قاطعیت کارگزاران

یکی از نمادهای بارز جدیت در کار به غیر از بخشدار، فردی به نام «نخوال» است که رهبر ارکستر پادگان است. او به نحوی شورانگیز دسته موزیک را رهبری می‌کند و شخصیت‌های اصلی داستان هر یک‌شنبه هنرنمایی او را در مقابل خانه خود مشاهده می‌کنند. او همواره ابتدا مارش رادتسکی را اجرا می‌کند و برخلاف هم‌قطارانش که معمولاً در اقدامی سهل‌انگارانه رهبری مارش نخست را به گروهبان دسته می‌دهند و ... او با جدیت وظیفه‌اش را انجام می‌دهد و حتی با اینکه اعضای دسته‌اش می‌توانند بدون رهبری او قطعات را اجرا کنند او با قاطعیت همه را وادار می‌کند که از روی نت بنوازند و با شور و حالی وصف‌ناشدنی این کار را هر هفته تکرار می‌کند. امثال او در زمان روایت داستان افراد بسیار نادری هستند و این یکی از نشانه‌های زوال است.

در مقطعی دیگر از داستان وقتی بخشدار برای حل کردن مشکل پسرش به پایتخت می‌رود این عدم جدیت و قاطعیت را در انجام امور و وظایف در اطرافیان امپراتور می‌بینیم. «آقایان وین» به هیچ وجه به آن قاطعیتی که بخشدار از خود نشان می‌داد عادت نداشتند.

زمانه عوض شده است!

یکی از پر تکرارترین مواردی که شخصیت‌های داستان به یکدیگر می‌گویند همین موضوع عوض شدن زمانه است. زمانه که همواره به صورت بطئی در حال عوض شدن است اما نقاطی هست که تغییرات خودش را به چشم می‌کشاند. به عنوان مثال «پدرسالاری» و اقتداری که پدر در همه شئونات اعمال می‌کند... نمونه‌های زیادی در داستان وجود دارد... این امر از قدیم الایام اعمال می‌شده و معمولاً جوابگو هم بوده است؛ یعنی وقتی پدری مسیری را برای پسرش تعیین می‌کرد (در کار یا ازدواج و تحصیل و امثالهم) مسئولیت این تصمیم را می‌پذیرفت و مهمتر اینکه نتایج خیلی هم پرت از کار درنمی‌آمد! مثلاً وقتی یوزف تروتا پسرش را وادار می‌کند نظامی شدن را از سرش بیرون کند و به کارمندی رو بیاورد نتیجه تصمیمش پرورش یک کارمند خوب برای سیستم می‌شود. اما وقتی بخشدار همین کار را برای پسرش انجام می‌دهد نتیجه غلط از کار درمی‌آید. خیلی غلط! اینجا دیگر آن روابط سابق جواب نمی‌دهد و این نشان می‌دهد که زمانه عوض شده است.

یکی از شخصیت‌ها وقتی بخشدار می‌گوید که «پدرم مسئولیت من را به عهده گرفت و پدربزرگم مسئولیت پدرم را» چنین پاسخ می‌دهد: «زمانه عوض شده است. امروز حتی قیصر هم نمی‌خواهد مسئولیت امپراتوری را گردن بگیرد...» این نکته مهمی است! هرگاه دیدید یک سلطان از پذیرفتن مسئولیت تصمیم‌هایی که خود می‌گیرد سر باز می‌زند باز هم می‌توانید به تقریب خوبی سقوط را پیش‌بینی کنید.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

مواردی که از این پس می‌آید هر کدام می‌توانست به عنوان یک مبحث مستقل ذکر و به آن پرداخته شود اما همین الان هم مطلب حسابی طولانی شده است و شما را خسته می‌کند. بی‌تعارف! پس باقی را خیلی تلگرافی ذکر می‌کنم:

1) ظلم و تبعیض و بی‌عدالتی: این مورد خیلی نیاز به توضیح ندارد! همواره یک پای دلایل سقوط است. در رمان به عنوان مثال، مقایسه وضعیت پایتخت و نقاط دیگر خود گویای چرایی پدیده گریز از مرکز است. درست در زمانی که شکوه و شادی در وین به اوج خود می‌رسد گویی غباری صدساله در نقاط دور از مرکز بر همه‌جا نشسته است.

2) افول جایگاه امپراتور در نزد پیروان و علاقمندانش یک نشانه دیگر است. خوش‌باوری به قیصر در نزد هوادارانش نوعی آرامش و رضایت برای آنها پدید می‌آورد اما به مجرد اینکه این باور شکاف بردارد آنها از «بهشت خوش‌باوری» رانده شده و به واقعیت هبوط می‌کنند. این سقوط انفرادی، کم‌کم به سقوط امپراتور منجر می‌شود.

3) ستوان کارل یوزف نمادی از بحران تصمیم‌گیری در امپراتوری است. او درمانده است. به قول راوی در رویارویی با تقدیر خود ناتوان است. این در مورد قیصر هم صادق است. اصولاً آن تصادفی که در ابتدای داستان و در نبرد سولفرینو رخ می‌دهد سرنوشتی مشابه برای خاندان تروتا و قیصر رقم می‌زند. کارل هیچگاه نمی‌تواند تصمیم بگیرد! وقتی هم که بالاخره بعد از تردیدهای بسیار تصمیم می‌گیرد در واقع تسلیم اتفاقاتی که در حال رخ دادن هستند می‌شود و به نوعی بدترین تصمیم را می‌گیرد.

4) در صفحه 343 ذکر می‌شود که «فرزندآوری» عناصر وفادار به حکومت کم شده بود و به نوعی نویسنده آن را نشانه‌ای از زوال مد نظر دارد. قیصر در این مورد می‌توانست کارهای مؤثری بکند؛ مثلاً پیاپی اعلام و درخواست می‌کرد که تمام آحاد در این زمینه اقدام لازم را به عمل آورند. طوری که بی‌تفاوت‌ها و مخالفان را بر سر لج آورد! در این حالت مخالفان چک‌تبار، ایتالیایی‌تبار، اسلاو و ... فیتیله فرزندآوری خود را پایین بکشند! از آن طرف آلمانی‌زبان‌ها فیتیله را آرام آرام بالا بکشند! به هر حال اینها درسهای تاریخ است.

5) قیصر و امپراتوری به هر حال برای خود شأنی دینی قائل بودند اما از این حربه هیچ استفاده مستقیم وغیرمستقیم جهت حفظ جایگاه نکردند. مثلاً کاری کند که مخالفان به دینداران حمله کنند و اگر نکردند طوری جلوه بدهد که کرده‌اند! و خلاصه اینکه کاری کند که دینداران از مخالفان بترسند و پشت سر او بایستند و... این کارها هنر خاصی می‌خواهد.

6) بخشدار هیچ‌گاه آرزوی دیدار زادگاه پدرش (روستایی در اسلوونی) را نداشت. او خود را یک اتریشی می‌دانست و خدمتگزار امپراتور؛ وطنش قلعه قیصر در وین بود ولاغیر. به طور خلاصه او هیچگونه احساسات ملی‌گرایانه و زادگاه‌گرایانه نداشت و آن را به صلاح هم نمی‌دانست. فرزند او اما فرزند زمانه‌ای دیگر است! او با اینکه هیچگاه زادگاه پدربزرگش را ندیده و حتی یک کلمه از زبان آن دیار را نمی‌داند اما چنین تمایلاتی در او بیدار شده است. کارل تصمیم می‌گیرد خود را به هنگی در آن دیار منتقل کند اگرچه به همان دلایلی که می‌دانیم هم ارتش و هم پدرش با این امر مخالفت می‌کنند و جلوی این کار را می‌گیرند. البته او در نهایت به جایی می‌رسد که همه عناوین نظامی و اشرافی خود را بدهد و بتواند در همان روستا زندگی کند. این بیدار شدن  ملی‌گرایی و وطن‌خواهی برای یک امپراتوری نظیر اتریش-مجارستان یک سم است.

7) استفاده از ارتش برای سرکوب معترضین سیاسی ضررهای چندجانبه دارد. هم در ذهن معترضین، هم در ذهن ناظرین و هم در ذهن عاملین (یعنی سربازان ارتش). در جایی همان اوایل داستان (ص120) نویسنده به زیبایی پادگانی را توصیف می‌کند که بر سر راه جاده‌ای کهن و همچون سپر عظیمی رو به شهر قرار گرفته بود و همزمان برای مردم هم امنیت به وجود می‌آورد و هم تهدید کننده بود. این هم یکی از مولفه‌های به وجود آورنده اوضاعی است که بالاتر برای ارتش امپراتوری ذکر شد.

8) نجات عکس قیصر از فاحشه‌خانه توسط نوه هم از آن صحنه‌های به یادماندنی بود. این هم البته مربوط به اوایل داستان است که هنوز کارل به قیصر ایمان کامل دارد. عکس قیصر در دو نوبت شباهت زیادی به داستان عکس قیصر در شوایک پیدا می‌کند  (هم در ص142 و هم در ص175). اتفاقاً رمان شوایک هم در روزنامه به چاپ رسید و به دلیل مرگ نویسنده‌اش در عنفوان جوانی تقریباً نیمه‌تمام ماند. واقعاً مزه شوایک بعد از دوازده سال هنوز زیر زبانم هست.

9) وقتی بخشدار به سرگروهبان اسلاما تکلیف می‌کند که نامه‌های کارل به همسر سرگروهبان را خود سرگروهبان مستقیماً به پسرش بازگرداند چشمانم گرد شد. اینجا عمق روابط قدرت در آن زمان-مکان، خودش را نشان می‌دهد.

10) چون از ترجمه لذت بردم لازم دیدم بنویسم که در صفحات 72 و 132 می‌بایست کلمه «عمو» به «دایی» تبدیل شود.

11) جایی از داستان نامی از یک نوع شوینده به کار می‌رود که مترجم در پاورقی توضیح می‌دهد که این نام یکی از محصولات هنکل است. شرکت هنکل در سال 1876 تاسیس شده است و از آن زمان کلی مرزبندی‌ها تغییر کرده است و خاک آن مناطق چندین بار در توبره فرو رفته و یا پخش آسمان شده است! این ماندگاری‌ها واقعاً قابل تأمل است. نقطه مقابل جوامع کلنگی!

12) «آن‌وقت‌ها، پیش از جنگ بزرگ، در زمان رویدادهای آمده در این اوراق، هنوز زنده یا مرده بودن یک نفر این اندازه بی‌اهمیت نشده بود. وقتی یکی از شمار انبوه خاکیان کم می‌شد، فوراً یکی دیگر جایش را نمی‌گرفت تا یاد درگذشته فراموش شود، بلکه خلئی باقی می‌ماند، جای خالی او. و شاهدان مرگ، چه دور و چه نزدیک، هر بار که جای خالی او را می‌دیدند، زبانشان بند می‌آمد.»

13) دوست عزیز! دقت کرده‌ای که در آن دوران چه‌قدر جنون زیاد بود؟! یعنی الان کم شده یا اسمش عوض شده!؟ هم در داستان و هم در زندگینامه نویسنده افرادی دچار این مسئله می‌شوند و خلاصه جنون حضوری قدرتمند دارد.  

14) مسیری که خاندان تروتا طی کرد باب میل امپراتوری بود اما روز به روز روندگان این مسیر کاهش می‌یافت. چه مسیری؟! کنار گذاشتن زبان مادری به نفع زبان آلمانی. تروتای اول بعد از مدتی زبان اسلوونیایی را کنار می‌گذارد، تروتای دوم در محیط آلمانی‌زبان رشد می‌کند و تروتای سوم با اینکه در درونش نسبت به زادگاه اجدادی کشش دارد اما یک کلمه هم از زبان آن دیار اطلاعی ندارد. این به نوعی حل شدن در ملیت اتریشی و زبان آلمانی است. در واقع می‌خواهم بگویم هدف امپراتوری اگر استراتژی فراملیتی «همه با هم» بود باید طور دیگری عمل می‌کرد اما با این روش، به ایستگاه «همه با من» رسید و خُب این ایستگاه، ایستگاه آخر است!

15) تروتای سوم برای شنیدن اطلاعاتی در مورد پدربزرگش به ژاک مراجعه می‌کند هرچند که همه آن چیزی که ژاک به او می‌گوید در یک پاراگراف کوتاه جمع می‌شود که آن هم چیز دندان‌گیری نیست (همه‌اش همین بوده!)... در یادداشتهای انتهایی از قول منتقدین خارجی آمده است که مراجعه کارل به ژاک در راستای کشف حقیقت بوده است که به نظرم توجیه ناقصی است. اول اینکه اگر به پدرش رجوع می‌کرد حقایق بیشتری نصیبش می‌شد تا ژاک ولی این کار را نمی‌کند چون نمی‌تواند بکند! چون روابط او با پدرش کاملاً یک رابطه رسمی است و «سؤال» کردن جایی در آن ندارد. نکته دیگر هم این است که بر زبان پدر هم همانند مجاری رسمی فقط عبارت «قهرمان سولفرینو» بیان می‌شود و نه بیشتر از آن. در واقع عمل قهرمانانه پدربزرگ به از دست رفتن هویت فردی و خلاصه شدن در یک عبارت مبهم منتهی می‌شود. دردناک است.

16) خاندان تروتا از وفاداران به امپراتوری و شخص قیصر به حساب می‌آیند. کارل در نوجوانی و در تخیلات نوجوانی همواره آرزو می‌کند که روزی خونش را در راه قیصر و امپراتوری تقدیم کند. توانایی این کار را در خود می‌بیند. البته هر بار مارش رادتسکی را می‌شنود حس می‌کند خیلی آسان‌تر می‌تواند جانش را در این راه بدهد. مارش چنین کارکردی هم دارد! مارش رادتسکی برای کارل یوزف تصاویر و مقاهیمی نظیر «تابستان»، «آزادی» و «وطن» را تداعی می‌کند. چون وقتی که تابستان‌ها به خانه پدری بازمی‌گردد (اوایل از مدرسه شبانه‌روزی و بعد از مدرسه نظام) این مارش را هر یکشنبه از ایوان خانه پدری می‌شنود: تابستان است... از مدارس خشک و با دیسیپلین خلاص شده است... و در خانه است. تابستان، آزادی و وطن.

17) برای بخشدار در موضوع غذا چه چیز بالاترین اهمیت را دارد؟! اگر دقت کرده باشید آراستگی غذا اولویت اول را دارد. کیفیت در رده بعدی قرار می‌گیرد. او با دیدن غذا و از طریق ارضای حس زیبایی‌شناسی‌اش در واقع مهمترین لقمه‌ها را در دهان می‌گذاشت. پس از طی این مرحله (دیدن غذا) باقی مراحل صرفاً بلعیدن غذاست. لذا اصل همان آراستگی غذاست و تمام تلاش و کوشش مسئول مربوطه به همین سمت سوق داده می‌شود. فکر نکنیم که این سلیقه بخشدار یک چیز فردی و خلق‌الساعه است... خیر... امپراتوری به طور کل چنین رویکردی به همه مسائل دارد و این امر در همه شئونات کارگزارنش نهادینه شده است. ارتش به عنوان نماد و نهاد اصلی امپراتوری همین وضعیت را دارد: صرفاً به آراستگی اهمیت داده می‌شود!

18) پیش‌بینی سقوط و فروپاشی توسط مخالفین یک نظام امری بدیهی است اما اگر این امر توسط ناظرین بی‌طرف یا کسانی که چندان ذی‌نفع نیستند صورت پذیرد یک هشدار است و فراتر از این اگر پیش‌بینی فوق توسط کارگزاران یا طرفداران یک نظام انجام شود آن وقت باید گفت که کار از کار گذشته است و به تهِ خط رسیده‌ است.

19) اواخر کتاب همزمان می‌شود با آغاز جنگ جهانی اول و چه خوب توصیف شده است و چه خوب روایت در این نقاط حساس ادامه می‌یابد. مخصوصاً آن بخش‌هایی که دستور تخلیه روستاهای اوکراینی طرفدارِ روسیه صادر می‌شود!

20) در میان پاره‌هایی که طی فرایند گریز از مرکز و نهایتاً فروپاشی امپراتوری، موجودیت مستقل یافتند نمی‌توان نمونه موفقی را پیدا کرد (نسبت به بخش اصلی). البته این نظر من است. در واقع می‌خواهم بگویم این نحو مستقل شدن لزوماً به توسعه و پیشرفت و عاقبت به خیری منتهی نمی‌شود.

21) به قول جناب مورگان فورستر بیشترین ضعف هر داستانی در پایان آن قرار دارد و یا به عبارت بهتر ایشان می‌گوید حتی شاهکارها هم در پایان‌بندی یک ضعف ذاتی دارند. من به عنوان یک خواننده در هنگام خواندن مارش رادتسکی خیلی نگران این موضوع بودم چرا که از ابتدا هم می‌دانستیم در انتها قرار است چه اتفاقی بیافتد. از این جهت واقعاً پایان‌بندی داستان را پسندیدم. همزمانی مرگ قیصر و افول امپراتوری با مرگ و اافول خاندان تروتا... آن افکاری که در لحظات آخر در ذهن قیصر می‌گذرد (یادآوری غرور به عنوان گناه یا مسئله پایان جنگ) و آن عبارتی که کاش در سولفرینو کشته می‌شدم... و در نهایت آن دیالوگی که بین دکتر و شهردار پس از مراسم تدفین بیان می‌شود.