دفتر بزرگ – آگوتا کریستوف

دفتر بزرگ روایتی دیگر از مصائب فراوان جنگ است. مادری پسران دوقلوی هشت‌نه‌ساله‌ی خود را از شهری بزرگ که در معرض بمباران و گرفتار قحطی است به نزد مادر خود در شهری کوچک می‌برد تا باصطلاح مادربزرگ از نوه‌های خود نگهداری کند. مادربزرگ زن حسابگر و خشنی است. خانه او در باغی در انتهای شهر است. مادربزرگ محصولات باغش را هر هفته در بازار عرضه می‌کند و بخشی از خانه‌اش را هم به یک افسر خارجی و گماشته‌اش(از قوای اشغالگر) اجاره داده است. برای شناخت این زن کافی است بدانید که همان ابتدا پتوهایی که دخترش برای دوقلوها آورده است در بازار می‌فروشد! دوقلوها بعد از چند روز محرومیت از غذا و جای خواب، متوجه می‌شوند که باید برای مادربزرگ کار کنند تا بتوانند شکمشان را سیر کنند و زیر سقف بخوابند.

دوقلوها بعد از مدت کوتاهی برای بقای خود در چنین شرایطی یک برنامه منظم از تمرینات مختلف تهیه و اجرا می‌کنند. مثلاً برای تقویت روح و جسم خود در برابر کتک‌ها و زخم‌زبان‌هایی که از دیگران می‌خورند، هر روز یکدیگر را کتک می‌زنند و مورد عنایت زبانی قرار می‌دهند تا بدین‌ترتیب اعمال و رفتار مادربزرگ و دیگران برایشان عادی و کمرنگ شود و... آنها از تحصیل و درس هم غافل نیستند و از معدود امکاناتی که در اختیار دارند در این راستا بهره می‌برند. آنها یک زنگ انشاء دارند که در آن برای یکدیگر موضوعی را انتخاب می‌کنند و بعد از نوشتن انشاء، برگه‌های یکدیگر را تصحیح و ارزیابی می‌کنند. اگر انشای نوشته شده بد باشد به آتش انداخته می‌شود و اگر خوب باشد آن را در دفتر بزرگ پاکنویس می‌کنند.

این انشاءها سبک و سیاق خاصی دارند؛ در آن فقط از اتفاقات واقعی که برای آنها رخ داده است می‌نویسند، در نوشته‌ها از احساسات خبری نیست چون آنها خیلی زود یاد گرفته و تلاش کرده‌اند تا احساسات را در خود خاموش سازند، انشاءها روایت‌هایی هستند از منظر اول شخص جمع یعنی فی‌الواقع راوی آنها «ما» یعنی دوقلوها هستند، زمان افعال همگی زمان حال است گویی اتفاقات همین الان در حال رخ دادن هستند، و همه آنها محدود به یکی دو صفحه و با زبانی ساده و کودکانه نگاشته شده است.

رمان همان‌گونه که از عنوانش مشخص است مجموع انشاءهایی‌ست که در دفتر بزرگ پاکنویس شده است. در ادامه مطلب به نکات و برداشت‌هایی از کتاب خواهم پرداخت.

********

آگوتا کریستوف (1935- 2011) در مجارستان به دنیا آمد و کودکی خود را در زمان جنگ جهانی دوم و شرایطی مشابه آنچه در نوشته‌هایش می‌خوانیم گذرانده است. او در سال 1956 به همراه همسر و فرزند نوزادش از کشور خارج و نهایتاً در سوئیس مستقر شد. او ابتدا در یک کارخانه مشغول به کار شد اما بعدها با فراگیری و مطالعه زبان فرانسه به نویسندگی روی آورد. رمان دفتر بزرگ (1986) مهمترین اثر او و اولین قسمت از سه‌گانه دوقلوها است که او را به شهرت رساند. این رمان به 40 زبان ترجمه شده و مورد توجه قرار گرفته است. از این نویسنده سوئیسی-مجار کتاب‌های «مدرک» و «دروغ سوم» (دو قسمت دیگر از سه‌گانه)، «زبان مادری»، «فرقی نمی‌کند»، «جان و جو» و «دیروز» به فارسی ترجمه و چاپ شده است.

مشخصات کتاب من: ترجمه اصغر نوری، انتشارات مروارید، چاپ اول 1390، تیراژ 1100نسخه، 197صفحه.

........

پ ن 1: نمره من به کتاب 4 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 4.17 و در سایت آمازون 4.6)

پ ن 2: چون در قرنطینه هستم و سر کار نمی‌روم به جدول نمره‌دهی خودم دسترسی ندارم و همینجوری نمره دادم که ان‌شاءالله بعد از مشرف شدن به محل کار این نمره‌ها را مطابق آن جدول اصلاح خواهم کرد. البته احتمالاً یکی دو دهم بیشتر تفاوت نخواهد کرد!

پ ن 3: کتاب‌های بعدی «آبی‌تر از گناه» از محمد حسینی و «وقت سکوت» از مارتین سانتوس خواهد بود. شاید بین این دو کتاب به سراغ یکی دو کتاب کم حجم بروم.

پ ن 4: انشای مربوط به موضوع «تحصیلات ما» را به صورت صوتی در کانال قرار داده‌ام. با توجه به کرونایی بودن من حتماً هنگام شنیدن ماسک بزنید.

 تمرینات دوقلوها و جنگ

لیست تمرینات دوقلوها را با هم مرور می‌کنیم: مقاوم کردن جسم (کتک زدن و زخم زدن و روی زخم خود الکل ریختن برای کمرنگ کردن درد جسمانی)، مقاوم کردن روح (مقاوم شدن ذهن در برابر فحش و بدوبیراه)، روزه گرفتن (برای تاب آوردن در مقابل گرسنگی)، تمرین خشونت (برای اینکه بتوانند دست به خشونت بزنند) تمرین کری و کوری (کمک کردن به یکدیگر در شرایط ویژه)، تمرین سکون (تمرکز و اراده) و تمرین گدایی که این آخری فقط یک بار و برای درک تاثیر این کار بر خود و دیدن عکس‌العمل مردم انجام می‌شود.

تقریباٌ می‌توان گفت جنگ تمام این شرایط را برای مردم به وجود می‌آورد و در واقع دوقلوها با این تمرینات خود را در برابر خطرات و صدماتی که جنگ مستقیم و غیرمستقیم پدید آورده، مقاوم می‌کنند. می‌خواهم بگویم که شرایط جنگی گاهی بدون آنکه ما متوجه شویم چنین آموزش‌هایی به ما می‌دهد. مثلاً ما با زیستن در چنین شرایطی حتی بدون آنکه تمرین قساوت کنیم، ممکن است قسی‌القلب شویم! به عنوان مثال مردمی که در شرایط عادی به یکدیگر کمک می‌کنند به خاطر فقر یا «ترس» از فقیر شدن کمتر به یکدیگر کمک می‌کنند.

تغییرات به تدریج رخ می‌دهد

طبعاً وقتی دوقلوها تصمیم می‌گیرند که این تمرینات را برای مقاوم کردن خود یا کشتن احساسات در خود انجام دهند ناگهان به تهِ خط نمی‌رسند! آنها مثلاً در بخش‌های ابتدایی به یک سرباز فراری کمک می‌کنند و چیزهایی را در اختیار او قرار می‌دهند که خودشان به آنها محتاج هستند. توجهی که به لب‌شکری نشان می‌دهند هم از این زاویه قابل درک است.

اما با گذر زمان و انجام آن تمرینات یا به عبارت دیگر زیستن در شرایط خشونت‌بار آنها را به جایی می‌رساند که با پدر خود همچون یک «ابزار» رفتار می‌کنند. یا با استخوان‌های مادر!

در این قضیه نکات عبرت‌آموز زیادی است که چون متولیان امر نشان داده‌اند اپسیلونی اهل عبرت گرفتن نیستند از آن درمی‌گذریم ولی در همین حد بدانیم که زندگی در شرایط اینچنینی چه تبعاتی ممکن است برای ما داشته باشد بد نیست! بی‌خود نیست که برخی حاضرند به هر جهنم‌دره‌ای فرار کنند.

چه کسی بد است، چه کسی خوب است!؟

به نظر می‌رسد هرچه قدر به دیگران نزدیک‌تر شویم اعمال و رفتار آنها (یا بخش عمده‌ای از آن) برای ما قابل درک می‌شوند و حتی ممکن است برخی از نکات منفی هم قابل توجیه شود؛ گویی از لحاظ فرمولی با عکس مجذور فاصله نسبت دارد! بدبختی آن است که به برخی از آدمها نمی‌توان نزدیک شد. یکی از فواید رمان‌خوانی همین است که گاهی ما را در عالم داستان به کسانی نزدیک می‌کند که در عالم واقع محال است به آنها نزدیک شویم.

حالا به عنوان یک تمرین، دوستانی که کتاب را خوانده‌اند (چه قبلاً و چه دوستانی که بعدها به این صفحه خواهند رسید) احساس خود را نسبت به شخصیت‌ها (دوقلوها، مادربزرگ، مادر، خدمتکار کشیش) بنویسند. یا به موقعیت‌ها و اتفاقات زیر فکر کنید و در موردش بنویسید:

کاری که دوقلوها با خدمتکار کشیش کردند.

کاری که دوقلوها با استخوان‌های مادر انجام دادند.

کاری که عملاً با پدر خود در انتهای کتاب انجام دادند.

اجابت درخواست مادربزرگ و مادرِ لب‌شکری در اواخر کتاب.

پایان جنگ و پایان کتاب

اتفاقاتی که در فصل‌های انتهایی رخ می‌دهد نشان می‌دهد که پایان جنگ، پایان همه مصائب نیست! نظامیان اشغالگر آلمانی رفته‌اند و نظامیانِ آزادگرِ روسی آمده‌اند و شرایطی مثل شرایط جنگی حاکم است. هیچ نقد یا هیچ شوخی‌ای را تاب نمی‌آورند! هر آن ممکن است با یک لو دادن ساده یا خوردن یک برچسب ساده، فرد به جایی برود و هیچگاه خبری از او نیاید! کشور با سیم‌خاردارهای جدیدی محصور شده است... از آن سیم‌خاردارهایی که در روسلان وفادار صحبتش رفت.

موارد حذف شده

کتاب شسته رفته و کوتاه است. خوب هم ترجمه شده است. نثر آن ساده و جذاب است. همه اینها دست به دست هم داد تا به دنبال موارد سانسور شده به نسخه انگلیسی مراجعه کنم. البته نیتم تقویت زبان هم بود! موارد سانسور شده اغلب به‌گونه‌ایست که خواننده متوجه آن می‌شود. یعنی انشاءالله که می‌شود! اولین مورد در ص41 جایی است که دوقلوها در هنگام ماهی‌گیری به صورت اتفاقی، لب‌شکری را در حال بازی با سگ خود می‌بینند. اینجا در حد یکی دو پاراگراف جزئیات رابطه لب‌شکری و سگ بیان می‌شود. مورد بعدی در ص72 است که لب‌شکری گرای کشیش را به دوقلوها جهت تهیه پول می‌دهد: «بروید از آقای کشیش پول بخواهید. گاهی وقت‌ها بهم پول می‌دهد، وقتی قبول می‌کنم نشانش بدهم.» در اینجا مترجم هنرمندانه موضوع را به ما رسانده است چون واقعاً اگر کل این جمله حذف می‌شد روایت ضربه می‌خورد. البته فقط نشان دادن نیست! یک نوازش کردن با دست هم هست.

مورد بعدی در ص90 است که طبعاً خواننده متوجه می‌شود چه اتفاقی بین گماشته و خدمتکار کشیش رخ می‌دهد. گفتگوی دخترعمو و خاطرخواهش در ص137 می‌توانست حذف نشود چون واقعاً اتفاقی رخ نمی‌دهد! خاطرخواه می‌خواهد «پیش برود» ولی دخترعمو نگران است و بیشتر تمایل دارد پیش‌روی بعد از ازدواج رخ بدهد!

اما در ص95 با اینکه فضا مستعد حدس حذف شدن نیست اما به دلیل کوتاه‌تر بودن نسبی این فصل مورد بررسی قرار گرفت! خیلی برایم عجیب بود. جمله آخر این فصل از زبان دوقلوها در مورد افسر و خطاب به گماشته بیان می‌شود: «او آسیبی به ما نمی‌رساند. نگران نباشید.» اما بعد بلافاصله اتفاقی که آن شب رخ می‌دهد روایت می‌شود. دوقلوها روی تخت افسر خوابیده‌اند که او از راه می‌رسد و از آنها می‌خواهد که همانجا در کنار او بخوابند. نترسید! هیچ اتفاقی رخ نمی‌دهد! فقط وقتی صبح بچه‌ها می‌خواهند برای قضای حاجت خارج شوند افسر مانع می‌شود و یک تقاضای مازوخیستی (فراتر از آن صحنه شلاق زدن که کمی قبل‌تر آمده است) از آنها می‌کند. مثلاً فرض کنید انجام قضای حاجت روی صورت افسر... و خُب دوقلوها هم طبعاً به سبب تمریناتشان از عهده این کار به خوبی برمی‌آیند. صحنه احتمالاً به خاطر حال به هم‌زن بودن حذف شده است.

پ ن: در ص۱۵۷ جایی که مرگ لب‌شکری بیان می‌شود هم تعدیل شده است. جایی که او دوازده یا پانزده سرباز روس را به داخل خانه می‌آورد و در واقع می‌خواهد از همه بی‌توجهی‌ها عقده‌گشایی کند اما منجر به مرگ او می‌شود. مرگی که مادرش آن را شاد توصیف می‌کند. چهره واقعی جنگ را اینجاها می‌شود دید، جاهایی که انسان‌ها کاملا از دایره انسانیت خارج می‌شوند.