مرد معلق - سال بلو

"ژوزف" مردی جوان، متاهل، و اصالتاً کانادایی است که نزدیک به دو دهه از اقامتش در آمریکا گذشته است. هفت ماه قبل از شروع روایت، او به سربازی احضار شده است، لذا از کارش در یک آژانس مسافرتی استعفا می‌دهد و باصطلاحِ ما اقدام به گرفتن دفترچه اعزام به خدمت می‌کند اما گیر و گورهای اداری و بررسی‌ها هنوز ادامه دارد و در شروع داستان متوجه می‌شویم که این قضیه ادامه‌دار نیز خواهد بود.او برای بازگشت به محل کارش اقدام می‌کند اما اوضاع کار خراب است و امکان بازگشت او وجود ندارد. ژوزف از نیمه دسامبر سال 1942 شروع به نوشتن خاطراتش می‌کند و درواقع داستان، روزانه‌نویسی‌های راوی اول‌شخص تا اوایل آوریل 1943 است که جمعاً کمتر از چهارماه می‌شود.

وجه تسمیه داستان معلق بودن راوی است: به سربازی احضار شده است و کارش را به همین واسطه از دست داده است اما او را به سربازی نمی‌برند! احضار او به ارتش نشانه‌ی آن است که به عنوان شهروند آمریکا پذیرفته شده است اما نبردنش به سربازی نشانه‌ایست که هنوز به عنوان یک شهروند عادی پذیرفته نشده است.

داستان رنگ و بویی اگزیستانسیالیستی دارد و مضامینی چون ارزش و معنای زندگی، فردیت و احساس بیگانگی، تنهایی و انزوا، اضطراب و دلهره وجودی، مسئولیت و آزادی و از همه مهم‌تر گریز از آزادی در آن به چشم می‌خورد.

*****

سال بلو (1915- 2005) نویسنده کانادایی-آمریکایی برنده نوبل ادبیات در سال 1976 است یعنی دقیقاً در سالی که من به سیب‌زمینی می‌گفتم دیب‌دمینی! در واقع پیش از نمره دادن و پیش از گفتن جمله‌ای که در ادامه درخصوص این کتاب خواهم گفت، خواستم جایگاه خودم را مشخص کرده باشم! وقتی در سال 2006 لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ باید خواند منتشر شد، از این نویسنده 7 اثر در لیست حضور داشت که در ویرایش‌های بعدی به 3 کتاب کاهش یافت: مرد معلق (1944)، هرزوگ (1964)، هدیه همبولت (1975).

بدیهی است همه‌ی کتابهای موجود در چنین لیست‌هایی نمی‌تواند منطبق بر سلیقه یک خواننده باشد مثلاً همین مرد معلق را، من در چنین لیستی قرار نمی‌دهم. این همان جمله‌ای بود که وعده دادم منتها یک نکته‌ای را باید متذکر شد: من در مورد کتابی که در دسترسم بود صحبت می‌کنم؛ یعنی نسخه‌ی ترجمه شده... هرچند محتمل است که در صورت رفع کاستی‌های ترجمه، باز هم در لیست احراز صلاحیت شده‌‌‌هایم تجدیدنظر نکنم!

..........................

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ ترجمه منصوره وحدتی احمدزاده، نشر اختران (یادش گرامی)، چاپ اول1384، 2200 نسخه، 199 صفحه

پ ن 2: نمره من به کتاب 2.7 از 5 است (در سایت آمازون 4.1 و در گودریدز 3.6).

پ ن 3: سال بلو در یک مصاحبه در سال 1998 گفته است که فقط چند نویسنده عالی هستند و بقیه سیاهی‌لشگر و ول‌معطلند!

 

گریز از آزادی 

در مورد راوی خصلتی که در همان ابتدا به چشم می‌خورد احساس تنهایی است. عاطل و باطل در اتاقش می‌نشیند و به پیش‌بینی جزیی‌ترین و بی‌اهمیت‌ترین وقایع روزانه نظیر دق‌الباب خدمتکار و رفت‌وآمد پستچی و... می‌پردازد و البته در وجود خود و ارزش و هدف زندگی و مقولاتی نظیر آن تامل می‌کند. نتیجه‌ی تفکرات این‌چنینی، افزایش بار مسئولیت فرد جهت یافتن "معنا" و دغدغه "انتخاب" است که نوعی اضطراب وجودی را به همراه دارد.

پس از عصر روشنگری و طی شدن روند صنعتی‌شدن، دو مقوله‌ی اصلاحات دینی و اقتصاد صنعتی و سرمایه‌داری زمینه‌ای فراهم آوردند تا انسان بتواند بیش از پیش به مفهوم آزادی بیاندیشد و آن را غنا بخشد. رفورم مذهبی (لوتر و کالون و ...) کمک کرد تا آدمی در مسایل دینی استقلال یابد. اعتبار از کلیسا گرفته و به فرد داده شد، مفهومی ذهنی از رستگاری شکل گرفت؛ مفهومی از تجربه‌ی ذهنی که در آن "مسئولیت" تماماً به خود شخص واگذار می‌شود .این جنبه‌ی تعالیم کالون و لوتر یکی از سرچشمه‌های آزادی سیاسی و روحانی است که در عصر روشنگری و پس از آن غنی‌تر و غنی‌تر گردید.

این انفرادی شدن رابطه انسان با خدا و انفرادی شدن فعالیت‌های دنیوی البته عوارضی داشته است که یکی از آنها همین بحث احساس تنهایی و احساس بیگانگی و احساس ناتوانی در فهم و درک زندگی و دنیا است. آدمیان که خود را تنها و ناتوان می‌یابند دو راه دارند که اریش فروم این دو راه را با شبیه‌سازی به دوران کودکی، به‌نظرم به‌خوبی بیان می‌کند. کودک پس از دوران نوزادی به‌جایی می‌رسد که کم‌کم می‌بایست در برابر پیرامون خود به تنهایی واکنش نشان دهد و پیش برود. یک راه این است که خودش را بسپارد به دست توانای پدر و مادر و بزرگترها و احساس آرامش داشته باشد و راه دیگر آن است که با عشق و خلاقیت و پشتکار با دنیا روبرو شود. حال انسان مدرن و فردیت یافته در چنین موقعیتی است یا باید با تقویت "خود" و با عشق و کار مولد با دنیا پیوند یابند یا اینکه تسلیم بزرگترها شود و خودش را به منبع لایزال آرامش پیوند بزند! مسیر دوم تقریباً یکی از مسیرهای پُرترافیک دنیاست و کتاب معروف فروم با عنوان "گریز از آزادی" (1941) به آن می‌پردازد و اقتدارگرایی و همرنگ جماعت شدن را از مکانیزم‌های این گریز و خلاص شدن از بار آزادی عنوان می‌کند.

در داستان مرد معلق نیز، راوی به چنین مرحله‌ای در زندگی‌اش می‌رسد. برداشت من این است که استعفایش از محلِ کار به‌خاطر احضار به سربازی، سبب شده است تا او با از دست دادن وضعیت پایدار قبلی و قبل از رسیدن به وضعیت پایدار آتی دچار حالت تعلیق شود (عبور از کارمندی به سمت سربازی!). این حالت تعلیق و تفکرات تنهایی، او را به آستانه انتخابِ نهایی می‌رساند. ژوزف هرچند به این درک می‌رسد که احتمالاً آزادی هدف ناب و والای زندگی است، و همچنین درک این موضوع که ناتوانی ما در آزاد زیستن منجر به بیزاری از دنیا می‌شود اما برای خلاصی از بار آزادی خودش را تسلیم می‌کند:

این آخرین روز غیر‌نظامی من است . ایوا وسایلم را جمع کرده است . می‌فهمم که دوست دارد موقع جدایی کمی اندوهگین باشم . به خاطر او هستم و از ترک وی متاسفم اما از بابت چیز‌های دیگر اصلا متاسف نیستم . پس از این مسئول کارهایم نخواهم بود . از این بابت سپاسگزارم .در اختیار دیگری هستم، رها از تصمیم‌گیری؛ فسخ آزادی. بشتاب برای ساعات منظم

و برای نظارت بر روح

زنده باد سربازی

برش‌ها و برداشت‌ها

1-            نمره کمی به کتاب دادم، می‌دانم. سال انتشار کتاب را باید مد نظر قرار می‌دادم... 1944 ... اما روح سال بلو به من حق خواهد داد! چرا که خودش در سخنرانی نوبل گفت: به نویسندگان احترام زیادی گذاشته می‌شود. عموم انسان‌های هوشمند با بردباری با آنها روبرو می‌شوند، به خواندن آثارشان ادامه می‌دهند و ناامیدی های پی‌درپی را تاب می‌آورند و امید دارند در هنر چیزی بیابند که از دین، فلسفه، نظریات اجتماعی و علم محض نمی‌شنوند. در مرکز این دغدغه‌ها آرزوی بزرگ سرشار از اندوهی برای خلق روایتی گسترده‌تر، کامل‌تر، انعطاف‌پذیرتر، روشن‌تر و همه‌جانبه‌تر درباره‌ی اینکه ما انسان‌ها چه هستیم، که هستیم و زندگی برای چیست، وجود دارد. پس حتماً به من حق می‌دهد که کتاب فروم با ترجمه فولادوند چیزهای بیشتری به خواننده فارسی‌زبان نشان می‌دهد! به‌واقع متنی که خواندم نقاط ابهام زیاد داشت و البته هیچ کششی برای دوباره خواندن ایجاد نکرد.

2-      البته ایشان به این نمرات و توجهات در زمان حیاتش نیز نیاز نداشت چه برسد به الان و در این گوشه دنیا...: به این نتیجه رسیده‌ام که پذیرفته نشدن کتابت آنقدرها هم بد نیست. این باعث می‌شود یک نویسنده به قضاوت خود ایمان داشته باشد و از ته دل بگوید: " همه‌تان بروید به جهنم "!

3-      راوی و طبعاً نویسنده، معتقد است که وراجی‌های احمقانه، خستگی و یکنواختی‌ و موارد دیگر قابل انتظار با هر ازدواجی پیش می‌آیند. فقط مانده‌ام چرا نویسنده در طول زندگی‌اش اصرار به تست کردن این گزاره داشته  و پنج‌بار ازدواج کرده است! دنبال چه بوده به نظر شما!؟

4-      بریدگی و سرخوردگی از آرمان‌گرایی یکی از ویژگی‌های راوی است: زمانی که از حزب بیرون آمدم متوجه شدم هریک از پرستاران بیمارستان‌ها با یک لگن بیشتر به نوع بشر خدمت می‌کنند تا آنچه که آنها با کل سازمان شان انجام می‌دهند (ص32). این‌ آرمانگرایی‌ها را خطرناک عنوان می‌کند: می‌توانند ما را مانند انگل بخورند و بیاشامند و بی‌جان و افتاده بر خاک رهامان سازند. با این‌حال ما همیشه انگل را دعوت می‌کنیم گویی مشتاق خورده و مکیده شدن هستیم. (ص89)

5-      ارزیابی از خودمان یک چیز است و بها دادن دیوانه‌وار به خود چیز دیگر...

6-      روابطش با همسرش ایوا چندان خوب نبود. این‌جور که از متن برمی‌آید راوی سال‌ها بر همسرش تسلط داشته است اما الان رگه‌هایی از توان عصیانگری در همسرش می‌بیند و این او را نگران کرده است. البته دلایل دیگری نیز مطرح می‌کند.

7-      پس از آن به کتابخانه کریسشن ساینس رفتم. کتاب مانیتور را برداشتم (ص109). به هیچ وجه قصد مچ‌گیری ندارم. من اگر یک صفحه ترجمه کنم می‌توان با نتیجه‌اش یک وبلاگ طنز را به مدت یک‌هفته تا یک‌ماه چرخاند. اما خب من هم یک خواننده هستم و حق دارم! به قول یکی از دوستان، لوده هم هستم! به قول نویسنده: آدم‌های شکست خورده ترجیح می‌دهند شوخ‌طبعی کنند.

8-      تنها کار باارزش در این دنیایی که چندان جدی نیست، تخیل است (هنر و اندیشه).