تهوع ژان پل سارتر

 

"او آدمی فاقد اهمیت گروهی است, او صرفاٌ یک فرد است."  لویی فردینان سلین

"من خیلی نادان هستم"  حسین کارلوس

***

کتاب با جمله ای از سلین آغاز می شود که در بالا آوردم و انتخاب این جمله توسط سارتر برای این کتاب حائز اهمیت است. جمله دوم ربطی به کتاب و مطلب حاضر ندارد یک درد دلی بود با خودم.

آنتوان روکانتن یک مرد تنهای سی ساله و یک پژوهشگر تاریخ است. او در حال نوشتن یک کتاب تحقیقی در مورد زندگی یک شخصیت تاریخی به نام مارکی دو رولبون است و به همین سبب مدت سه سال است که در شهر بندری بوویل ساکن شده است. او دچار دغدغه های وجودی شده است و داستان تماماٌ نوشته هایی است که روکانتن در دفتر خاطرات خود نوشته است. او گرفتاریی ندارد, درآمد سالانه ای دارد, رییس و زن و بچه ندارد; فقط وجود دارد, همه اش همین. و این گرفتاری آن قدر مبهم و متافیزیکی است که از آن شرم دارد.ابتدا هنگامی که می خواهد سنگی را به دریا پرتاب کند ناگهان دچار احساسی می شود که از توصیف آن عاجز است و بعداٌ این احساس را به نوعی تهوع تشبیه می کند:

یک جور دل آشوبه شیرین مزه بود. چقدر ناگوار بود! و از سنگریزه مى‏آمد، مطمئنم ,از سنگریزه گذشت و آمد توى دستهایم.بله، خودش است، درست خودش است:نوعى تهوع توى دستها.

 همه چیز از نظرش زاید و بیهوده و غیر ضروری است و موجب تهوع می شود حتی خودش. خودش را زاید می بیند که اگر ناپدید هم می شد ناپدید شدنش احساس نمی شد, چرا که وجودش در جهان واقعی به هیچ رو واجب نبود.

تا بخشی از رمان توجیه وجودی خودش تحقیقی است که در مورد مارکی دو رولبون می کند اما در نهایت وقتی به این نتیجه می رسد که این کار عبث و غیر ممکنی است آن را رها می کند و راه نجات را در خلق اثری هنری مانند نوشتن رمان می بیند.

باید یک کتاب باشد : بلد نیستم هیچ کار دیگری بکنم . ولی نه یک کتاب تاریخ , کتابی از نوع دیگر . درست نمی دانم چه نوع , ولی باید در پشت کلمات چاپ شده , در پشت صفحات ، چیزی را حدس زد که وجود نداشته باشد , که بر فراز وجود باشد .یک کتاب. یک رمان. و کسانی خواهند بود که این رمان را خواهند خواند و خواهند گفت: آنتوان روکانتن آن را نوشته است. آدم موسرخی بود که در کافه ها پرسه می زد, و آنها به زندگیم خواهند اندیشید. سپس شاید از خلال آن بتوانم زندگیم را بدون دلزدگی به یاد آورم .

می توان مطلب را با دو سه جمله زیر درز گرفت!:

سارتر در این کتاب برخی مفاهیم فلسفه اگزیستانسیالیستی خود را در قالب یک رمان بیان می کند. داستان شروع استادانه ای دارد جایی که صفحه بی تاریخ و نوشته ناشر و یکی دو پاورقی خواننده را وارد فضای داستانی می کند که اگر این شروع نبود به نظرم رمانی شکل نمی گرفت.

کتاب را آقای امیرجلال الدین اعلم ترجمه و انتشارات نیلوفر منتشر کرده است. چون تنها ترجمه ایست که من دیده و شنیده ام باز هم جای تشکر دارد. این کتاب در فهرست 1001 کتاب موجود است و جایزه نوبل 1964 به سارتر تعلق گرفت که البته ایشان از پذیرفتن جایزه سر باز زد.

***

 * کتاب به کسانی که حوصله خیلی زیاد دارند توصیه می شود.

2-   *به طور بی ربطی یاد یک پرسش و پاسخ افتادم. دانشجویی از دکتر شریعتی پرسیده بود قریب به این مضمون که مثلاٌ فلان بر بهمان مقدم است یا بهمان بر فلان؟ جواب شنیده بود که آسفالت شدن خیابان خاکی محلتان بر هر دو مقدم است که همه اهل محل رو عاصی کرده!! لذا اگر مشغول امر مهم تری از این دست هستید نگران نباشید ما حالا حالا ها زوده برامون که چنین احساساتی به سراغمون بیاد.

3-     *فکر کنم لازمه کتاب "سارتر که می نوشت" بابک احمدی رو بخوانم.

4-    *  یک مقدمه 50 صفحه ای خوبی رو هم کتاب داره . متن توضیحی خوبی است که ترجمه شده.

...........................

پ ن :نمره کتاب 2.4 از 5 می‌باشد.

 

ادامه مطلب در حد یک زورآزمایی شخصی برای فهم کتاب است و برای ثبت در ذهن خودم می نویسم.

چند سال قبل مدتی به واسطه شغلم در یک کشور خارجی! بودم و تلاش وافر که در اوقات فراغت همه دیدنی های تاریخی و توریستی را ببینم لذا شهرهای مختلفی را سیر کردم و روزهای آخر کمی دلخور که یک شهر را از دست دادم... با دوستی که مدت زیادی آنجا بود صحبت می کردم و ایشان در این زمینه می گفت که من یک چک لیست تهیه کردم و به ترتیب هر جا رفتم تیک زدم و بالاخره چک لیست را پر کردم ... وقتی پرسیدم چرا؟ ... گفت پس فردا که برگردم دوستان و آشنایان می پرسند و ما تعریف می کنیم و اگه اون وسط یک شیر پاک خورده ای در اومد و گفت فلان جا رو رفتی و ما نرفته باشیم طرف می گه اه اه این همه مدت اونجا بودی و فلان جا رو نرفتی!! حالا حکایت کتاب خواندن ماست ... مطلب بالا در حد همان تیکی است که ما در چک لیست می گذاریم! وگرنه کتاب سخت جانی مثل تهوع و درز گرفتن مطلب... شیر بی یال و دم و اشکم که دید!

و اما بعد:

قضیه تهوع از آنجا آغاز می شود که روکانتن پی می برد که رابطه اش با اشیاء پیرامونش رابطه ای پریشان کننده است. او در مرحله اول احساس تعریف نشده ای دارد (هنگام برداشتن سنگ کنار دریا). در مرحله بعد به این امر واقف می شود که اشیاء به گونه متفاوتی از خود او وجود دارند (یک جور شخصیت دارند) :

اشیا نباید لمس بکنند, زیرا زنده نیستند. آدم به کارشان می گیرد, سر جایشان می گذارد, میانشان زندگی می کند: آنها مفیدند, همین و بس. ولی آنها مرا لمس مى‏کنند و این تحمل نکردنى است.مى‏ترسم با آنها تماس پیدا کنم. انگار جانوران زنده‏اند.

در مرحله سوم پی می برد که لازم نیست این اشیاء بیرون خودش باشند (جایی که در آینه به خودش نگاه می کند و چهره خودش را همچون شیئی می بیند):

هیچ چیز از این چهره نمی فهمم. مال دیگران معنایی دارد، مال من نه. حتی نمی توانم حکم کنم که زیبا است یا زشت. به گمانم زشت است. چون این طور به ام گفته اند. اما این در من اثری ندارد. به راستی حتی یکه می خورم که کسی بتواند یک همچو کیفیتی به آن نسبت دهد، انگار یک مشت خاک، یا پاره سنگی را زیبا یا زشت بنامیم.

چهره انسان معنایی برای خودش دارد چرا که دیگران او را به وسیله آن شناسایی می کنند ولی برای روکانتن که از انسانهای دیگر منزوی شده است چهره اش چیزی جز مشتی پوست و گوشت و مو نیست.

در مرحله بعد به این ادراک می رسد که گذشته او هیچ توجیهی بر وجود او نیست (ملاقات با دانش اندوز و تفکراتی که پس از آن در باب رویداد و ماجرا دارد و دیدگاهی که نسبت به طبقات مختلف مردم بوویل دارد)

آدمهای حرفه‌ای در تجربه, آن‌ها زندگی‌شان را به حال کرخ و خواب آلود خرخر کشیده‌اند, هول‌زنان و بی‌تاب ازدواج کرده‌اند و الله بختکی بچه پس انداخته‌اند. آن‌ها به آدم‌های دیگر توی کافه‌ها, توی عروسی‌ها, توی عزاها برخورده‌اند. گاهی که در گرداب گیر افتاده‌اند, دست و پا زده‌اند بدون آن‌که بدانند چه بر سرشان آمده است. هر چه دور و برشان رخ داده است, خارج از دیدرس‌شان آغاز شده و به پایان رسیده است, شکل‌های دراز تیره, رویدادهایی که از دور دست می‌آمده‌اند, تند از پهلویشان گذشته و بگویی و نگویی لمسشان کرده‌اند و وقتی خواسته‌اند نگاهشان کنند دیگر همه چیز پایان یافته بود و بعد نزدیک‌های چهل سالگی, افکار حقیر لجوجشان و چند ضرب‌المثل را تجربه نام می‌گذارند, شروع می‌کنند که ادای ماشین پخش کننده‌ی اتوماتیک را درآورند, سکه‌ای در شکاف سمت چپ بیندازید و قصه‌هایی پوشیده در لای کاغذ نقره‌ای بیرون می‌آید, سکه‌ای در شکاف سمت راست بیندازید و اندرزهای گرانبهایی گیرتان می‌آید که مثل کارامل ِ نرم به دندان‌ها می‌چسبد...ولی غیرحرفه‌ای‌ها هم وجود دارند ... آنها, نزدیکی‌های چهل سالگی حس می‌کنند از تجربه‌ای که نمی‌توانند بیرونش بریزند ورم کرده‌اند. خوشبختانه بچه‌هایی پس انداخته‌اند و آن تجربه را در جا به خوردشان می‌دهند. خوش دارند به ما بقبولانند که گذشته‌شان هدر نرفته است, که یادبودهایشان متراکم شده‌اند و به نرمی و راحتی به فرزانگی تبدیل یافته‌اند. گذشته بدرد بخور! گذشته قطع جیبی, کتاب لبه طلاییِ پر از امثال و حکم قشنگ... آیا چنین است که زندگی به عهده گرفته به عوض آنها بیندیشد؟ آنها نو را با کهن تبیین می کنند و کهن را با رویدادهای باز کهنتر تبیین کرده اند, مانند آن مورخانی که از لنین یک روبسپیر روسی و از روبسپیر یک کرامول فرانسوی می سازند: آخر سر اصلاٌ از هیچ چیز سر در نیاورده اند...

ببخشید نتونستم مقاومت کنم و این دو سه پاراگراف را نیاورم! خلاصه اش این می شود که برای برخی, تجارب زندگی وسیله ای است که باآن می توانند از زندگی بالفعل بپرهیزند و این مستلزم آن است که جهان پیرامون دگرگون نشود و روکانتن به این فرض باور ندارد (روز مه گرفته و کافه مابلی):

شاید هیچ چیزی آنچه می نماید نباشد. از کجا بداند وقتی او پشتش را برگرداند تفاوت حال نکنند.

پس از این تصمیم به ترک پژوهش و نوشتن کتاب تاریخی می گیرد چرا که:

من که توانایی آن را نداشته ام که گذشته خودم را نگه دارم, چطور می توانم به نجات دادن گذشته دیگری امید داشته باشم؟

وقتی من وجود واجبی ندارم نمی توان وجود واجبی به دیگری ببخشم.در مرحله بعد دو وجه متعارض وجود انسان را کشف می کند: ذهن و بدن.

بدن همینکه یک بار آغاز به زندگی کردبه خودی خود زندگی می کند. ولی وقتی به اندیشه می رسیم, منم که آن را ادامه می دهم, می گسترمش. من وجود دارم. می اندیشم که وجود دارم.

اما او از سازش دادن این دو وجه ناتوان است و لذا دچار اضطراب می شود. اما در مرحله بعد :

چیز تازه ای هم اکنون پدیدار شده بود ؛ من تهوع را می فهمیدم ، دارایش بودم . حقیقت آن است که من کشفیاتم را برای خودم تقریر نمی کردم . ولی فکر می کنم که حالا برایم آسان بود که به قالب کلمات درشان آورم . امر عمده ، همان امکان است . مقصود این است که ، بنا به تعریف ، وجود آدم ها و چیزها عبارت از وجوب نیست . وجود داشتن به طور ساده یعنی آنجا بودن ؛ موجودها پدیدار می شوند ، می گذارند باشان برخورد کنیم ، ولی هرگز نمی توان آن ها را استنتاج کرد .

حال روکانتن از خود می پرسد آیا ادم می تواند وجودش را توجیه کند؟ و در جواب (از طریق روبرو شدن با موسیقی) راه حل را در خلق اثر هنری می بیند. نت های آهنگ یکی پس از دیگری با نظمی تغییر ناپذیر به دنبال یکدیگر می آیند. نظمی که فراتر از گرامافون و صفحه و سالن است و وجودش غیر قابل دسترس است چون در قلمرو امر تخیلی است. اثر هنری همین که آفریده شد از دسترس هنرمند و مخاطبانش بیرون می رود نه می توانیم لمسش کنیم و نه می توانیم در وضعش تغییر دهیم. اثر هنری از محدودیت های جهان واقعی منتزع است به این دلیل ساده که در جهان واقعی وجود ندارد. روکانتن نه یک شخص واقعی است و نه صرفاٌ کلمات چاپی که در یک نسخه از رمان تهوع قابل مشاهده باشد او یک شخصیت ناواقعی است که سارتر با نوشتن رمان خلق کرده است و اگر همه نسخه های کتاب تهوع نابود شود نیز وجود روکانتن کمتر نمی شود.

***

1-