مأمور ما در هاوانا - گراهام گرین

«ورمولد» مرد میان‌سال انگلیسی ‌تباری است که نمایندگی یک برند جاروبرقی را در هاوانا دارد؛ در مغازه‌ای کوچک که زیر خانه محل سکونتش قرار دارد. او به همراه دخترش «میلی» زندگی می‌کند و مدتها قبل همسرش او را ترک کرده و به خارج از کشور رفته است. بازار کاسبی او چندان رونقی ندارد و دخترش نیز به روش‌های مختلف خرج روی دستش می‌گذارد. ابتدای داستان به نظر می‌رسد او هیچ راه گریزی از بن‌بست‌های مالی خود ندارد و شخصیتش هم به‌گونه‌ای نیست که بتواند راه‌حل مناسبی پیدا کند اما ناگهان اتفاق جالبی رخ می‌دهد؛ یکی از مأموران ارشد منطقه‌ای سازمان جاسوسی بریتانیا وارد مغازه شده و تلاش می‌کند تا به او پیشنهاد همکاری دهد...

مأمور ما در هاوانا ششمین کتابی است که از این نویسنده می‌خوانم و به نظرم طنازانه‌ترین اثر گرین در میان این شش اثر باشد. ایده‌ی اثر برگرفته از تجربیات خود او در سالهای جنگ دوم است؛ زمانی که در سازمان اطلاعاتی انگلستان مشغول خدمت شده بود. او در اسپانیا و پرتغال داستان مأموری دوجانبه را شنیده بود که تخیلات و اخبار جعلی را به عنوان گزارش‌های سری به طرف دیگر می‌فروخت تا از این راه درآمد اضافه‌ای ایجاد کند. او این ایده خارق‌العاده را با هدف هجو سازمان‌های اطلاعاتی ابتدا به صورت طرح کلی یک فیلم‌نامه در سال 1946 به روی کاغذ آورد اما نهایی شدن آن در اواخر دهه پنجاه صورت پذیرفت و زمان-مکان آن را که در طرح اولیه منطقه استونی و پیش از جنگ دوم بود به کوبای دوران باتیستا (قبل از انقلاب کمونیستی) منتقل کرد که مکان بهتری برای این داستان بود.

این داستانِ پُرکشش و روان با چاشنی قوی طنز را می‌شد به دوستداران این تیپ کتاب‌ها توصیه کرد اما متنی که در اختیار ما خوانندگان فارسی‌زبان است (لااقل ورژنی که من خواندم!) فاقد این امتیازات یا اغلب آنها است چرا که  زبان طنز اثر به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. کاسته شدن بارِ طنز در اثر ترجمه امری است که چندان دور از ذهن نیست مگر اینکه مترجم خودش از قبل دستی در طنزنویسی داشته باشد. ترجمه کار سخت و زمان‌بری است و من به‌شخصه به عنوان یک خواننده همواره قدردان زحماتی که این عزیزان کشیده و می‌کشند هستم اما طبعاً گاهی پیش می‌آید که برای ترجمه یک جمله لازم است ساعتها وقت گذاشته شود که اگر گذاشته نشود نتیجه چندان مطلوب و ماندگار نخواهد بود. در این مورد خاص، حذفیات و سانسورهای عجیب و غریب آنچه را که از طنز اثر باقی مانده، به باد فنا داده است. فقدان نمونه‌خوانی و ویرایشِ مؤثر هم تیر خلاص را به متن شلیک کرده است.

لذا در مجموع متأسفانه توصیه‌ای در مورد خواندن این کتاب ندارم! در ادامه‌ی مطلب به چند نمونه از مشکلات بالا و یک نامه وارده در مورد این اثر خواهم پرداخت.

*****

به زندگینامه گرین در اینجا اشاره کرده‌ام.

پیش از این در مورد کتابهای گرین مطالبی نوشته‌ام: مأمور معتمد، قطار استانبول، صخره برایتون، قدرت و جلال، آمریکایی آرام.

...................

مشخصات کتاب من: ترجمه غلامحسین سالمی، نشر کتابسرای تندیس، چاپ اول 1390، شمارگان 1500 نسخه، 341 صفحه

....................

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.3 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.96 نمره در آمازون 4.3)

پ ن 2: همانطور که از عکس مطلب مشخص است دولت انقلابی کوبا اجازه ساخت این فیلم در هاوانا را داد اما بعدها ناخرسندی خود را از بابت نمایش ندادن عمق فجایع و وحشی‌گری رژیم باتیستا در فیلم ابراز کرد. طبعاً آنها متوجه نبودند که محور داستان هجو سازمان‌های اطلاعاتی است نه چیز دیگر! معمولاً رژیم‌های استبدادی و حتی مخالفین استبدادزده‌ی آنها، چنین انتظاراتی دارند.

پ ن 3: عاشق پوسترهای این فیلم شدم. آن دو عکسی که تم مشابه دارند و با سایه تغییریافته شخصیت ورمولد کار کرده‌اند به نوعی جان کلام داستان را نمایش داده‌اند.

 

چند نمونه جهت روشن‌شدن مدعا

قبل از ورود به نمونه‌هایی که انتخاب کرده‌ام لازم است بگویم اگر کتاب ترجمه نشده بود شاید هیچ‌گاه من آن را نمی‌خواندم لذا از این بابت از مترجم و ناشر تشکر می‌کنم. اما به دلایلی که پیشتر هم گفته شد به عنوان یک خواننده لازم است اشکالات را گوشزد کنم.

اگر کتاب را بخوانید اولین علامت سوال در ص17 برای شما ایجاد می‌شود. آقایی به نام هاوتورن مدتی از پشت شیشه داخل مغازه را نگاه می‌کند و بعد داخل می‌شود و با شاگرد ورمولد به نام لوپز گفتگو می‌کند تا ورمولد از راه برسد. گفتگوی هاوتورن و ورمولد خودش یک طنز موقعیت است؛ هاوتورن به دنبال جلب همکاری ورمولد برای جاسوسی است و در این رابطه مقدمه‌چینی می‌کند و ورمولد هم خیلی ساده به دنبال فروش جاروبرقی است. برخی ارجاعات در این گفتگو و گفتگوهای بعدی خوب درنیامده است که شاید خواننده متوجه آنها نشود اما بعد از رفتن هاوتورن از مغازه گفتگوی زیر را بین لوپز و ورمولد می‌خوانیم و شدیداً گیج می‌شویم عین متن کتاب و همان بخش از متن انگلیسی را در ادامه می‌بینید:

ورمولد و لوپز در اوج شلوغی، در میدان انتهای خیابان لامپاریلا، میان پا اندازها و بلیت‌فروش‌ها در آفتاب گرم هاوانا می‌لولیدند. لوپز گفت:

-          آن غریبه اصلاً قصد خرید نداشت.

-          پس چه می‌خواست؟

-          کسی چه می‌داند؟ مدت زیادی از پشت پنجره‌های مغازه به من نگاه می‌کرد.

-          یک خانم؟

ورمولد با ناراحتی به ده سال پیش و روزی مانند این فکر کرد و پیش خودش گفت: «ای کاش آن‌قدر به سوال‌های آن غریبه جواب نمی‌دادم و کاش برای یک بار هم که شده آن جاروبرقی به موقع کار می‌کرد.»

In the square at the top of Lamparilla Street he was swallowed up among the pimps and lottery sellers of the Havana noon.

Lopez said, 'He never intended to buy.'

'What did he want then?'

'Who knows? He looked a long time through the window at me. I think perhaps if you had not come in, he would have asked me to find him a girl.'

'A girl?'

He thought of the day ten years ago and then with uneasiness of Milly, and he wished he had not answered so many questions. He also wished that the snap-action coupling had coupled for once with a snap

طبعاً حذف توضیحات لوپز، سوال بعدی ورمولد (یک خانم؟) را بی‌وجه کرده است و از طرفی جملات بعدی هم با اصل متن تفاوت دارد.

حتماً دیده‌اید که نویسندگان در یک متن دیالوگ‌محور، گاه خارج از دیالوگ‌ها و از زبان راوی سوم‌شخص دانای کل جملات عمیقی خلق می‌کنند. بزعمِ من در کتاب این جملات عمدتاً مفهوم نیستند. به عنوان مثال به جمله زیر در ص105 و متن اصلی آن توجه کنید:

در زندگی هر آدم چه قدر طول می‌کشد تا انگاره‌ی بغرنج هر چیزی – حتی یک کارت پستال – قسمتی را تشکیل بدهد؟- و بی‌اهمیت شمردن آن چه سریع هر کاری را مجاز می‌کند.

How long it takes to realize in one's life the intricate patterns of which everything -even a picture-postcard can form a part, and the rashness of dismissing anything as unimportant.

نوع بعدی در کاستی‌های متنی که ما می‌خوانیم جایی است که بئاتریس وارد داستان می‌شود. بئاتریس زنی جوان و زیباست که از مرکز (سازمان اطلاعاتی بریتانیا) برای کمک به ورمولد به هاوانا آمده است. در گفتگوهای بئاتریس و ورمولد رگه‌هایی باقی مانده است که نشان می‌دهد اصل کار طنز قابل توجهی دارد اما متاسفانه به طور کلی خفیف شده است. گفتگوهای این دو عمدتاً ارجاعات بسیاری دارد که برای پیدا کردن معانی باید زحمت کشید. راه راحت‌تر البته حذف آنهاست! به عنوان یک نمونه به ص190 نگاه می‌کنیم؛ در اینجا بئاتریس از ورمولد می‌خواهد که با هم بروند و به یکی از مأموران به نام ترزا که در یک تئاتر کار می‌کند هشدار بدهند. این مأمور خیالی علاوه بر اینکه در زمینه استرپتیز و هنرهای مشابه تخصص دارد معشوقه دو وزیر مختلف در کابینه قلمداد شده است.

-          اما من هیچ وقت ترزا را توی تئاتر ندیده‌ام. احتمالاً آن جا با نام دیگری کار می‌کند.

-          شما باید بتوانید او را تشخیص بدهید.

-          اجباری برای آمدن شما نیست.

-          اما باید بیایم، اگر یکی از ما را بزنند، نفر دوم می‌تواند به دیگران خبر بدهد.

-          منظورم این بود که این بازی خاص خود من است و شما اجباری به دخالت در آن ندارید.

-          می‌دانم. اما ازدواج کردن هم اجباری نبود، حتی در یونسکو... (البته این جمله آخری برای کسانی که داستان را می‌خوانند کاملاً مفهوم است و اشاره به همسر سابق بئاتریس دارد که پای ثابت برنامه‌های یونسکو بوده است و حالا متن اصلی در زیر:)

'But I've never seen Teresa at the theatre. She probably has a different name there.'

'You can pick her out, can't you, even without her clothes? Though I suppose we do look a bit the same naked, like the Japanese.'

'I don't think you ought to come.'

'I must. If one is stopped the other can make a dash for it.'

'I meant to the Shanghai. It's not exactly Boy's Own Paper.'

'Nor is marriage,' she said, 'even in UNESCO.'

نوع بعدی ایرادات که سبب کاسته شدن از وزن کار شده، کمتر از حد لازم وقت گذاشتن است. یاد ترجمه داریوش آشوری از مکبث افتادم که در مقدمه توضیح می‌دهد وسوسه تلاش برای نزدیک شدن به متن اصلی و زبان شکسپیر چگونه سبب شد به ترجمه مکبث اقدام کند؛ و نتیجه کار انصافاً نشان می‌دهد که چه‌قدر وقت گذاشته است. بد نیست برای شروع فقط صفحه ابتدایی آن را بخوانید!

حالا به عنوان نمونه برای این نوع ایرادات(وقت نگذاشتن) به ص 237 اشاره می‌کنم:

« تغییر کلی عوامل مختلف تکان دهنده‌ی یک جامعه، خطر بزرگی برای آن جامعه محسوب می‌شود.»

It is a great danger for everyone when what is shocking changes

قبل از این جمله صحبت از شکنجه و زندان و امثالهم است. یکی از شخصیت‌های داستان می‌گوید که ما دیگر از شنیدن همچین اخباری جا نمی‌خوریم و طرف مقابل جمله بالا را می‌گوید. منظورش هم این است که وقتی یک خبر تکان‌دهنده هیچ تغییری در ما ایجاد نکند وای به حال آن جامعه! فکر کنم این را ما خیلی خوب می‌فهمیم الان! اما آن جمله بالا اصلاً روح مطلب را نمی‌رساند.

 و اما موارد ویرایشی:

معمولاً در هر کتابی تعدادی غلط تایپی و حتی یکی دو تا مورد ویرایشی قابل اغماض است و من هم به ندرت به این موضوع اشاره می‌کنم اما گاهی که در محصولات مختلف یک بنگاه انتشاراتی این قضیه پر تکرار می‌شود از باب مطالبه‌گری و هشدار برای بهبود لازم است بیان کنم. شاید روزی دیده شود و دقت بیشتری شود و به نمونه‌خوانی اهمیت بیشتری بدهند. نمی‌گویم به مشتری اهمیت بدهید! به خودتان اهمیت بدهید! باشد که مثلاً با چنین جملاتی روبرو نشویم:

ص233: مجسمه‌ی کریستف کلمب بیرون با حالتی مسخ شده کلیسا قرار داشت، ساخته شده از سنگ خاکستری و مثل یک مرجان دریایی که سال‌ها قسمت زیرین آن به وسیله آبزی‌ها تغییر شکل و حالت می‌دهد.

ص321: آن اشیاء به شرح حال و زندگی‌نامه‌ی شخصی‌ای می‌مانست و او برای اطمینان از گذشته‌ی خوبی که داشت گردآوری بود.

مطلب خودم را همینجا به پایان می‌رسانم. من تخصصی در ترجمه ندارم و نسبتی هم با گراهام گرین ندارم! اما به عنوان یک خواننده خواستم به خوانندگان احتمالی این کتاب بگویم گرین نویسنده‌ی اینچنین «بد»ی نیست! شخصیت‌های این داستان یک‌سری احمق نیستند! این یک کتاب سرگرم‌کننده با طنزی فاخر بوده است که هزاران نسخه از آن در سراسر دنیا خوانده شده است و چنان موفق بوده که سال بعد از انتشار، بر اساس آن فیلم ساخته شده است. کتاب موفقی بوده است ولذا آن را این‌چنین زار و نزار نبینید!

در ادامه یکی از نامه‌هایی که اخیراً دریافت کرده‌ام با دوستان به اشتراک می‌گذارم.

...............................................

میله‌جان سلام

ممنون که به همراه نامه آخرتان مطلبی را فرستادید که در مورد داستان ما نوشته‌اید. البته من انتظار داشتم که به سبک و سیاق سابق چند خطی هم پیرامون محتوا و نکات کلیدی کاربردی داستان بنویسید اما ظاهراً انتظارات من هم مشابه انتظارات کاسترو درخصوص افشای جنایات باتیستا ارزیابی خواهد شد! (آیکون خنده)

چیزی که در معرفی شما و نقدهای مختلف بیان شده است این است که پدرم به خاطر مشکلات اقتصادی و ولخرجی‌های من نسبت به پذیرش پیشنهاد هاوتورن برای جاسوسی اقدام کرد. من هم تا زمانی که کتاب را نخوانده بودم فکر می‌کردم گراهامِ گرامی چنین فکری را اشاعه داده است و یک مقدار از این بابت دلچرکین بودم اما بعد از خواندن متن، در این‌خصوص دچار تعجب شدم! تعجب از این بابت که گرین به خوبی بی‌تصمیمی پدر را همچون پری که خود را به جریان باد و روند حوادث می‌سپارد نشان داده است و خاصه‌خرجی‌های من (به قول شما در نامه‌های قبلی) هیچ تأثیری در اتفاقاتی که رخ داد نداشت.

هنوز هم که داستان را در ذهنم مرور می‌کنم از نحوه عمل پدرم از اواسط داستان و به‌ویژه اواخر داستان و نوع مدیریتی که برای عبور از بحران‌ها دارد دچار شگفتی می‌شوم. این هم از طنز داستان است. برخی قابلیت‌های آدم‌های تنها واقعاً مغفول خواهد ماند اگر از پوسته تنهایی خود خارج نشوند. انصافاً حتی من هم متوجه این توانایی‌های پدر نشده بودم. توانایی‌هایی که حتی نوع روایت گرین چیزی از ارزش‌های آن کم نمی‌کند! پدرم آدم تنهایی بود اما نشانه‌اش این نبود که برای تنها بستگانش و تنها رفیقش مرحومِ دکتر، کارت‌پستال می‌فرستاد بلکه به آن نشانه که ترک جایی که سالهای سال در آنجا اقامت داشت برایش بسیار ساده بود. راستی! در روزگار شما که کسی برای کسی کارت‌پستال نمی‌فرستد هیچ‌کس تنها نیست؟!

پدر مصداق همان شخصیت کارتونی بود که در کودکی دنبال می‌کردم... آن شخصیت با موش بسیار بزرگی روبرو شد و برای فراری دادن او تظاهر به گربه بودن کرد و با چندبار میو میو کردن موش را فراری داد. خیلی از پدر صحبت کردم و با فعل ماضی از او یاد کردم! نگران نباش! او این روزها با بئاتریس اوقات خوشی را سپری می‌کند. لحظات واقعیِ شاد. برای این از افعال ماضی استفاده کردم چون این پدر با آن پدری که در کوبا داشتم بسیار بسیار متفاوت است (آیکون خنده).

برگردیم به سطر ابتدایی نامه! واقعاً انتظار داشتم در مورد جان کلام متن یعنی «انسانیت» چیزی بنویسید. من کماکان معتقدم اگر هرکس مصالح کشور یا مصالحِ سرمایه‌داری، کمونیزم، دموکراسی، عدالت اجتماعی یا رفاه عمومی را کنار بگذارد و به مصالح انسانیت اولویت بدهد دنیا جای بهتری می‌شود. شما در نامه قبل استدلال‌هایی برخلاف این عقیده آوردید که قانعم نکرد. اینکه در بسیاری از نقاط دنیا هنوز به مرحله دولت-ملت نرسیده‌اند چگونه نافی آرمانی است که من به آن معتقدم؟! شما که خودتان بارها و بارها در ذیل داستانهای نویسندگان مختلف به این اولویت انگشت گذاشته‌اید اما تا من آن را بیان کردم در نقطه مقابل قرار گرفتید و بر اولویت منافع ملی تأکید می‌کنید! از شما بعید است.

این یکی دو مطلب آخر را که در مورد خاطرات دوران دانشجویی نوشتید خواندم. میانسالی سن غم‌انگیز احتیاط و هوشیاری است! جناب سروان راست می‌گفت که بعضی‌ها را باید شکنجه کرد و باقی را باید با این فکر ترساند که ممکن است شکنجه شوند! خوشبختانه من هیچگاه به میانسالی نمی‌رسم و همواره مخاطبانم مرا در همین ابتدای جوانی نظاره می‌کنند. البته هدف شما از بیان خاطرات را نمی‌دانم اما شما هنوز برای نگه‌داری گذشته خیلی جوان هستید. اگر از حالا این کار را شروع کنید، به زودی متوجه می‌شوید که مشغول زندگی کردن در میان یادگارها و باقی‌مانده‌های زندگی‌تان هستید. (آیکون خنده) چیزی که عوض دارد گله ندارد!

ارادتمند

میلی ورمولد

بعدالتحریر:

با این نمونه‌های ترجمه حق می‌دهم که برخلاف تمام معرفی‌ها و نقدها یک بار هم در مطلب و... به زیبایی من اشاره نکرده‌اید! یا اینکه واقعاً میانسالی سن غم‌انگیز احتیاط و هوشیاری است!؟ (آیکون خنده)