دختری از شمال شرقی – کلاریس لیسپکتور

مقدمه اول: این رمان، رمان خاصی است! شاید بتوان از جهاتی آن را داستان تلقی کرد. در واقع شاید بهتر باشد آن را پیشاداستان بنامیم! این اصطلاح را همین الساعه خلق کردم هرچند ممکن است پیش از این کسی آن را به کار برده باشد. مراد من از پیشاداستان، مجموع افکار و فرایندهایی است که به خلق داستان منتهی می‌شود. راوی اول‌شخص این داستان از قضا نویسنده‌ای به نام رودریگو است. او قصد دارد داستانی پیرامون یک کاراکتر زن به نام «مکابئا» بنویسد. دختری فقیر که به چشم هیچ‌کس نمی‌آید. او احساس وظیفه می‌کند داستان زندگی این دختر را دستمایه قرار بدهد و فریاد بزند: نه در مورد «دخترانی که بدن آنها تنها دارایی آنهاست و مجبورند در ازای یک شام گرم به آن چوب حراج بزنند» بلکه در مورد کسی که «بدنش هم ارزش فروختن ندارد» و هیچ‌کس او را نمی‌خواهد. باکره‌ای در قلب مرکز فحشاء. عمده‌ی داستان پردازش همین شخصیت در ذهن راوی است.     

مقدمه دوم: این کتاب آخرین اثری است که در زمان حیات نویسنده منتشر شد. چند روز بعد از انتشار این اثر در سال 1977، نویسنده برای درمان سرطان بستری شد و کمی بعد از دنیا رفت. در متن روایت اگرچه به زمان خاصی اشاره نشده است اما تلویحاً می‌توان زمان روایت را دهه هفتاد میلادی در نظر گرفت. مکان روایت شهر ریو دو ژانیرو برزیل است. ریو زمانی طولانی پایتخت برزیل بود؛ شهری که در آن جلوه‌های ثروت و شادی در کنار مظاهر فقر و بدبختی قابل رؤیت است و مجسمه مسیح بر فراز کوهِ مشرف به شهر آغوشش را به روی همگان گشوده است. به لطف المپیک ریو بخش‌هایی از این تضاد فقر و غنا را در اخبار و مستندها دیدیم. گردشگران زیادی در کنار سواحل زیبا و دیدنی‌های دیگر، به گردش در میان زاغه‌ها (معروف به فاولا) پرداختند و می‌پردازند و حتی خوابیدن در چنین مکان‌هایی را تجربه می‌کنند! کلاریس لیسپکتور به خواب هم نمی‌دید که چهار دهه بعد، چنین مکان‌هایی به مقصد توریستی و این رهاشدگان به جاذبه‌های گردشگری تبدیل شوند.

مقدمه سوم: داستان دو شخصیت اصلی دارد: راوی و مکابئا. راوی به نوعی از مکابئا هم مهمتر است چون ما از دریچه ذهن او با این دختر آشنا می‌شویم. و البته هر دوی اینها زاده ذهن کلاریس لیسپکتور هستند. اما چرا خانم نویسنده یک راوی مرد را برگزیده است؟ علت آن است که می‌خواهد راوی هیچ حس ترحمی نسبت به سوژه نداشته باشد و دوست دارد این داستان، تا حد امکان سرد باشد. شاید به همین خاطر است که راوی مثل مورسو در بیگانه یک پوچ‌گرا یا هیچ‌انگار است. البته که راوی علیرغم همه این تمهیدات، در فرازهایی از داستان دچار عذاب وجدان می‌شود و یا به حال سوژه‌اش دل می‌سوزاند و یا ناامیدانه امیدوار است که فرجی حاصل شود. نویسنده معتقد است که با این شرایط اگر این راوی زن باشد، «گریه امانش را خواهد برید». به هر حال جهان در دهه هفتاد خیلی لطیف‌تر از الان بود!     

******

رودریگو نویسنده‌ایست که دوران کودکی خود را در منطقه شمال شرق برزیل گذرانده است و روزی در خیابانی در ریو دو ژانیرو دختری از همان منطقه شمال‌شرق را می‌بیند؛ چهره‌ای که آثار تباهی در آن هویدا بوده است. حسی به او دست می‌دهد و تصمیم می‌گیرد داستانی پیرامون این دختر ناشناس بنویسد. این دختر که نامش را «مکابئا» می‌گذارد مثل هزاران دختری است که روزها پشت صندوق مغازه‌ها کار می‌کنند و شب‌ها در زاغه‌های ریو از خستگی بیهوش می‌شوند. دخترانی که به راحتی قابل جایگزین کردن هستند و کسی برای آنها تره هم خرد نمی‌کند. کسی صدای اعتراض آنها را نمی‌شنود چرا که اساساً اعتراضی نمی‌کنند. طبعاً داستان این آدم‌ها چندان پیچیده نیست و به کارِ رمان نوشتن نمی‌آید: نه حادثه آن‌چنانی و نه پایانی باشکوه!

تمام داستان در ذهن راوی جریان پیدا می‌کند و او تمام تلاش خود را برای خلق جذابیتِ سوژه به کار می‌بندد اما باید حق بدهیم... برجسته کردن چیزی که برای همگان نامرئی است آسان نیست؛ به همین خاطر مقدمه‌چینی بسیار می‌کند تا برای کاراکتری هویت بتراشد که در برزخی از بی‌هویتی به سر می‌برد، برای کسی اوج و فرود خلق کند که زندگیش صرفاً دم و بازدم است، شخصیتی را بپروراند که هیچ‌گاه یاد نگرفت چگونه فکر کند و هرگز نفهمید چطور باید بفهمد.

چه‌کسی مقصر است؟! پدر و مادری که زود مردند و طفل نوپای خود را به امان خدا رها کردند؟ عمه‌ای که بر سر این دختر می‌کوبید و ذهنش را از احساس گناه می‌انباشت؟ فقر و فساد سازمان‌یافته؟ بی‌اعتنایی ما؟ نویسنده به دنبال این موارد نیست بلکه به نظر می‌رسد تنها انتظار دارد خوانندگانش در مواجهه با این بچه‌ها، قدری تأمل کنند و به‌نحوی در آنها روح زندگی بدمند.  

در ادامه مطلب به چند نکته کوتاه درخصوص داستان و حواشی آن خواهم پرداخت.

******

کلاریس لیسپکتور (1920-1977) در منطقه‌ای روستایی در اوکراین و در خانواده‌ای یهودی به دنیا آمد. در همان بدو تولد به همراه خانواده به برزیل مهاجرت کرد. خانواده در شهر ریسیف در شمال شرق برزیل ساکن شد و او دوران کودکی و نوجوانی خود را در همین شهر سپری کرد. در ده سالگی مادرش را از دست داد و چندی بعد به همراه پدر و دو خواهرش به ریو نقل مکان کرد و در سال 1937 برای ادامه تحصیل وارد دانشکده حقوق شد. در بیست سالگی اولین داستانش در یکی از مجلات به چاپ رسید و در همین زمان پدرش را نیز از دست داد. در کنار تحصیل ابتدا در خبرگزاری رسمی دولت و سپس در یکی از روزنامه‌های معروف ریو مشغول به کار شد. اولین رمانش با عنوان «نزدیک به قلب وحشی» در سال 1943 منتشر شد. در همین ایام تابعیت برزیل را دریافت و با یک دیپلمات جوان ازدواج کرد و چندین سال در نقاط مختلف دنیا، از ایتالیا و سوئیس گرفته تا آمریکا زندگی کرد. در این دوران در حالیکه جسته و گریخته به حرفه روزنامه‌نگاری خود ادامه داد، سه رمان دیگر نوشت. در سال 1959 از همسرش جدا شد و به ریو بازگشت و ستون‌نویس ثابت روزنامه شد و البته به نوشتن داستان و رمان ادامه داد. در طول فعالیت ادبی‌اش جوایز متعددی رادریافت کرد. از ویژگی آثار او نوآوری در سبک و فرم بود و از این لحاظ مورد توجه منتقدین ادبی بود. در عکسی که برای مطلب تهیه کرده‌ام، نویسنده را با سیگاری در دست می‌بینیم که متاسفانه همین سیگار موجب بروز آتش‌سوزی در خانه‌اش شد و دست راستش دچار آسیب شد. بعد از انتشار ساعت ستاره در بیمارستان بستری شد و خیلی زود از دنیا رفت. ماحصل فعالیت ادبی او 9 رمان و تعدادی مجموعه داستان کوتاه و چند اثر برای کودکان است. از میان کارهای او دو اثر در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ باید خواند حضور دارد: همین کتاب و کتاب «مصائب جی.اچ.».

در ابتدای همین کتاب، نویسنده تعدادی عنوان را برای کتاب پیشنهاد می‌کند: ساعت سعد، همه‌چیز تقصیر من است، بگذار از پس آن برآید، حق فریاد زدن برای آینده، داستانی آبدوغ‌خیاری و.... این اثر دو نوبت در سالهای 1992 و 2011 به انگلیسی ترجمه شده درحالیکه فقط در سال 1397 سه بار به فارسی ترجمه شده است!  

 ...................

مشخصات کتاب من: انتشارات نقد فرهنگ، ترجمه نیایش عبدالکریمی، چاپ اول 1397، تیراژ 1000 نسخه، 136صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.6 از 5 است. گروه B (نمره در گودریدز 4.08  و در سایت آمازون 4.3)

پ ن 2: در انتهای کتابی که من خواندم مؤخره یا نقدی مفصل از دکتر عبدالکریمی وجود دارد که خواندنش خالی از لطف نیست.

پ ن 3: کتاب بعدی را به زودی در همین جا اعلام خواهم کرد و شاید هم کتابهای بعدی! فعلاً در حال خواندن «چرا خوشبخت باشی، وقتی می‌تونی معمولی باشی؟» جِنِت وینترسون هستم.

 

آیا مکابئا یک احمق است؟

من به عنوان یک خواننده، مکابئا را یک انسان بدوی می‌دیدم از این جهت که به کف هرم مازلو چسبیده یا چسبانده شده است. از کسی که برای بو کردن گوشت به قصابی می‌رود نمی‌توان انتظار داشت به آینده بیاندیشد یا به «خود» خودش یا خویشتنِ خویش فکر کند یا اساساً بتواند فکر کند! بله در وجود او و رفتارهایش به نسبت حالات و رفتار یک انسان نرمال نوعی حماقت وجود دارد اما نمی‌توان او را احمق یا ابله فرض کرد. منظورم چه مواردی است: اینکه از سیاه‌بختی خود خبر ندارد و هیچ واکنشی در مقابل فقر و وضعیت اسفناکی که دارد نشان نمی‌دهد و همچنین در مقابل تحقیرهای سنگین دوست‌پسرش... او وضعیت خود را بدیهی و طبیعی ارزیابی می‌کند و به تاکید چندباره راوی، احساس بدبختی نمی‌کند و بلکه خوشحال هم هست چون فکر می‌کند مردم باید خوشحال باشند!

البته ما همه چیز را از فیلتر راوی می‌بینیم و راوی چند نوبت اعتراف می‌کند که هیچ معنایی در این دنیا و زندگی نیافته است و همه چیز برایش علی‌السویه است. در یک جایی از داستان می‌گوید من قبض‌های آب و برق و امثالهم را با بی‌تفاوتی پرداخت می‌کنم اما مکابئا گاهی با دستمزدش گل سرخ می‌خرد و طبعاً این حرکت دختر برای راوی قابل درک نیست. البته برای من هم به نحوی دیگر قابل درک نیست! چون در متن چندین بار اشاره شده است که این دختر تحت‌تأثیر تربیتِ مزخرفِ عمه‌ی خود (خانم‌ها و آقایون مترجم! چرا عمه؟! چرا خاله نه!!؟) از لذت بردن از زندگی می‌ترسد و مدام احساس گناه می‌کند. پس چگونه و با چه انگیزه‌ای گل سرخ می‌خرد؟ شدت تأثیر آموزه‌های عمه/خاله به حدی است که با خوردن تخم‌مرغ حالش بد می‌شود چون زمانی ایشان گفته است که تخم‌مرغ برای کبد بد است.

به هر حال راوی می‌گوید او احمق نبود هرچند که سرخوشی‌های یک آدم احمق را داشت. دیدار با فالگیر یک نقطه عطف برای او محسوب می‌شود. برای اولین بار قرار است سرنوشتی داشته باشد! وقتی از زاویه دید فالگیر به گذشته خود می‌نگرد، رنگ از رویش می‌پرد چون برای اولین بار متوجه زندگی وحشتناک خود می‌شود! فالگیر به او خبرهای مهم و خوب می‌دهد که نشان از تحول سریع و قابل توجه در زندگی مکابئا دارد و چه عالی این پیش‌گویی، تعبیر می‌شود!

شخصیت مورد علاقه

شخصیت مورد علاقه راوی «مرگ» است و اصولاً برای این می‌نویسد که تا وقتی در این دنیا در انتظار مرگ است، کار بهتری برای انجام دادن ندارد. او البته برای ما قسم و آیه می‌آورد که دوست ندارد سوژه‌اش را در پایان داستان بکشد. او خود خواهان بدترین چیز در دنیا است: زندگی! زندگی مشت محکمی است که دوست دارد خوانندگانش آن را تجربه کنند و طعمش را بچشند اما در این راه توفیق نمی‌یابد! شاهزاده تاریکی پیروز می‌شود و سرانجام مکابئا از خودش و راوی و ما رهایی پیدا می‌کند.

مرگ دیگران به این معناست که ما هم می‌میریم؟! گمان نکنم! فصل ازگیل است!!

ترجمه و ویرایش

ترجمه داستان‌هایی که مایه فلسفی دارند بسیار سخت است. بسیار بسیار سخت است. مخصوصاً این کار که یک نوبت از زبان پرتغالی به انگلیسی و سپس به فارسی ترجمه شده باشد. گاهی به ذهنم می‌رسد گویا زبان فارسی و شاید ما حاملان زبان فارسی برای انتقال برخی مفاهیم دچار اشکال هستیم. برای اثبات این مدعا کافی است به کتاب‌های فلسفی ترجمه شده مراجعه کنید! به همین خاطر بروز ابهام در چنین متونی قابل انتظار است.

در مورد این داستان به نظرم یک عامل دیگر هم در ایجاد ابهام و تضاد تأثیر دارد و آن هم این است که راوی داستان فیلسوف نیست و دنبال ارائه متنی هم نیست که لازمه‌اش یک نوع انسجام فلسفی باشد ولذا بروز تناقض‌ها و ابهام‌ها قابل درک است. بگذارید چند مثال بیاورم... شاید نشان بدهد که من اشتباه می‌کنم:

در ص39 می‌گوید «دختر دیوانه‌وار عاشق سربازها بود. هر بار سربازی می‌دید از خوشی می‌لرزید و با خود فکر می‌کرد: آیا او می‌خواهد مرا بکُشد؟» این دو جمله کمی برایم عجیب بود. چون مطابق توصیفاتِ راوی، مکابئا دختری است که کمتر به مرگ فکر می‌کرد، به قولی اساساً بلد نبود فکر کند، به آینده نمی‌اندیشید و اصلاً درکی از آن نداشت. طبعاً با این خصوصیات قابل قبول نیست که به «مرگ» به عنوان یک راه رهایی «فکر» کرده باشد. از طرف دیگر به او نمی‌خورد دیوانه‌وار عاشق چیزی باشد (با توجه به روزمرگی و فقر و...) مخصوصاً سربازها که معمولاً برای رفع نیازهای خود در این محلات پلاس بودند. چنان در ذهن من این قضیه متناقض به نظر می‌رسید که به متن انگلیسی مراجعه کردم چون حدس می‌زدم خطایی رخ داده باشد اما این‌گونه نبود. متن انگلیسی عیناً همین بود.

راوی در همان اوایل در مواجهه با کلمه خوشبختی، ضمن اینکه دنیا را عاری از آن می‌داند، خود کلمه را فاقد معنا عنوان می‌کند: «هرگز کلمه‌ای تا این حد بی‌معنا نشنیده بودم.» با این وصف چرا راوی در چند جای داستان به نوعی از اینکه دختر هیچ‌گاه احساس بدبختی نمی‌کند با تعجب سخن می‌گوید. طبعاً وقتی خوشبختی وجود نداشته باشد، بدبختی هم نداریم.

در ص70 راوی در مورد مکابئا می‌گوید او «یاد گرفته بود که چطور در هر شرایطی افکار گناه‌آلود داشته باشد.» کسانی که داستان را خوانده‌اند می‌دانند که مکابئا کاراکتری نیست که بتواند افکار آنچنانی داشته باشد اما با توجه به تربیت عمه/خاله احساس گناه در او وجود داشت. جمله انگلیسی هم عیناً به افکار گناه‌آلود اشاره می‌کند اما در فارسی نیاز به توضیح بیشتر است! فکر کردن به عملی گناه‌آلود نیست بلکه گناه‌تراشی برای اعمال معمولی مد نظر است لذا آن جمله را به نظرم می‌توان این‌گونه گفت: او یاد گرفته بود که چطور در هر شرایطی برای خودش گناه‌تراشی کند.

در ص71 اشاره می‌شود که گلوریا (همکارِ مکابئا که پدرش قصابی دارد و وضع مالی‌شان خوب است) دیر به دیر حمام می‌کرد و بوی عجیبی می‌داد. این توصیف به مکابئا بیشتر می‌خورد کما اینکه مشابه آن را پیش از این راوی در مورد او بیان می‌کند. اینجا هم حدس زدم اشتباهی رخ داده باشد اما متن انگلیسی عیناً همین بود!

در ص77 راوی چنین می‌فرماید: «او به طور کلی دروغ می‌گفت، چون از حقیقت خجالت می‌کشید.» دروغ گفتن با سادگی و بدوی بودن مکابئا قابل جمع نیست. در اینجای داستان هم واقعاً موضوع خاصی نیست که چنین حکمی در مورد این دختر صادر کنیم. قید «به طور کلی» قید مناسبی نیست. در ص78 می‌گوید «مکابئا چیزی نمی‌خواست جز آنچه نیازهای جنسی‌اش به او تحمیل می‌کرد.» من که نشانه‌ای از این نیازها و آثارش در مکابئا ندیدم. به نظرم نیازهای غریزی عبارت بهتری باشد.  

نویسنده در مقدمه می‌گوید «چیزی که برای هستی من مزاحمت ایجاد می‌کند، نوشتن است.» و چند سطر بعد عنوان می‌کند که «خدا می‌داند که چقدر خودم به این نوشتن احتیاج دارم»... کلمه مزاحمت انتخاب دقیقی نیست و بهتر بود از فعل به چالش کشیدن استفاده می‌شد: چیزی که هستی مرا به چالش می‌کشد، نوشتن است.

پ ن: فرصت و امکان مقایسه ترجمه‌های مختلف کتاب مهیا نشد ولی در کل به نسبت من از ترجمه‌ای که خواندم رضایت داشتم.