بندرهای شرق – امین معلوف

«این قصه از آن من نیست، نقل سرگذشت دیگری است. با واژه‌هایی خاص خودش که من تنها در بعضی موارد، برای رفع ابهام و ایجاد انسجام، جا به جا کرده‌ام. با حقایقی که به اندازه هر حقیقت دیگری ارزش دارد.

یعنی ممکن است در برخی موارد به من دروغ گفته باشد؟ نمی‌دانم. در مورد او نه! یعنی در مورد زنی که دوست داشته، همین‌طور، درباره دیدارها، اشتباهات، اعتقادات و ناکامی‌هایشان، مدرک دارم. فقط شاید درباره انگیزه‌هایش در هر یک از مراحل زندگی همه چیز را نگفته باشد، درباره خانواده عجیب و غریبش، درباره آن جزر و مد شگفت‌انگیز عقلش – منظورم نوسان دائمی از جنون به عقل و از عقل به جنون است با این‌حال من از روی حسن‌نیت به گفته‌هایش اعتماد می‌کنم. قبول دارم که دچار ضعف حافظه و کاهش قدرت تصمیم‌گیری بود. با وجود این، از سر حسن‌نیت حرف‌هایش را باور می‌کنم.»  

این آغاز داستان بندرهای شرق است. یک راوی اول‌شخص داریم که سرگذشت فرد دیگری را برای ما تعریف می‌کند. هویت راوی چندان اهمیتی ندارد کما اینکه در طول داستان حتی متوجه اسم او نمی‌شویم و فقط اینقدر خواهیم دانست که در پاریس زندگی می‌کند و اصالتی شرقی و به طور خاص لبنانی دارد و باصطلاح خوره تاریخ است... شبیه خود نویسنده! اما آن فرد دیگر که قرار است سرگذشت او را بشنویم کیست؟ در پاراگراف اول اطلاعاتی از او به ما داده می‌شود که ما را به خواندن سرگذشتش علاقمند می‌کند: دارای خانواده‌ای عجیب و غریب! نوسان بین عقل و جنون!

من چند صفحه پیش‌تر می‌روم تا شما در مورد خواندن یا نخواندن داستان بتوانید تصمیم بگیرید؛ راوی از کتابهای درسی تاریخ خود در زمان مدرسه، عکسی را در خاطر دارد که در آن، استقبالی پرشور از یک رزمنده نهضت مقاومت فرانسه که پس از اتمام جنگ جهانی دوم به زادگاهش در بیروت بازگشته به نمایش درآمده بود. حالا پس از گذشت چند دهه از آن زمان، همان فرد را، که طبعاً پیر شده، در یکی از ایستگاه‌های متروی پاریس می‌بیند و ... بالاخره موفق می‌شود باب گفتگویی طولانی که چند روز طول می‌کشد را با این فرد باز کند. این فرد همان است که قرار است سرگذشتش را دنبال کنید.

نام این فرد عصیان است، پدرش یک ترک مسلمان از خاندان سلطنتی عثمانی و مادرش یک ارمنی است و عصیان درست در اوج کشمکش‌های بین این دو نژاد و در واقع کشتار ارمنی‌ها به دنیا آمده است. پدرِ عصیان نیز حاصل ازدواج یک پزشک ایرانی‌تبار با دخترِ مجنون‌شده‌ی یکی از سلاطین مخلوع عثمانی است و خود عصیان هم بعدها با دختری یهودی‌تبار ازدواج می‌کند و همه این‌ها یعنی «خاور میانه»!

داستان در واقع یادآوری و تذکری است بر این امر بدیهی که انسانیت چیزی مستقل از جنسیت، مذهب و زبان است و ارزشمندتر از آنها... به‌گونه‌ای که تفاوت در آنها موجب کاهش و افزایش ارزش انسان نمی‌شود. به عبارت دیگر داستان فراخوانی است برای تحمل، عشق و صلح در منطقه و حتی جهانی که از ضربات جنگ و تعصب، چاک‌چاک است.

درست است که ازدواج‌ها و همراهی‌هایی که در داستان با آن مواجه می‌شویم بیشتر به یک رویا می‌ماند اما بالاخره ما باید یک‌جایی این هم‌زیستی را تجربه کنیم و چه جایی بهتر از رمان!؟ برای تصمیم‌گیری بهتر باید یادآور شوم که وقایع سیاسی-اجتماعی چون نسل‌کشی ارامنه، نهضت مقاومت فرانسه، فروپاشی امپراتوری عثمانی، فروپاشی نظم در لبنانِ دهه‌ی هفتاد و... همواره در پس‌زمینه داستان قرار دارند و هیچ‌گاه داستان مستقیم بر روی آنها متمرکز نمی‌شود. یک داستان ساده.

******

امین معلوف متولد سال 1949 در بیروت لبنان از پدری کاتولیک و مادری مسیحی مارونی (در واقعیت معمولاً در همین حد تلرانس رخ می‌دهد!) است. او تا سال 1975 به عنوان روزنامه‌نگار در روزنامه النهار لبنان به فعالیت مشغول بود اما پس از آغاز جنگهای داخلی در لبنان به فرانسه رفت و تا کنون در آنجا زندگی می‌کند. اولین اثر او کاری است غیرداستانی تحت عنوان «جنگ‌های صلیبی از دیدگاه اعراب» که در سال 1983 به چاپ رسید و باعث شهرت او شد. رمان «صخره تانیوس» در سال 1993 برای او جایزه گنکور را به ارمغان آورد. او جوایز متعددی دریافت و اکنون عضو آکادمی فرانسه است. اگرچه زبان مادری معلوف عربی است اما آثار خود را به زبان فرانسوی می‌نویسد.

******

مشخصات کتاب من: ترجمه داوود دهقان، انتشارات روزنه، جاپ اول 1381، تیراژ 3000 نسخه، 238 صفحه

..........

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.9 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 4.13  و در سایت آمازون 4.8 )

پ ن 2: برنامه‌های بعدی بدین‌ترتیب خواهد بود: مرد بدون وطن (وونه‌گات)، طومار شیخ شرزین (بهرام بیضایی)، پرواز بر فراز آشیانه فاخته (کن کیسی)، دشمنان (باشویس سینگر)، ملکوت (بهرام صادقی)، استخوانهای دوست داشتنی (آلیس زیبولد)، ژاله‌کش (ادویج دانتیگا).

پ ن 3: در واقع به خاطر بیماری مدتی را دور از کتاب گذراندم و سرد شدم لذا دوباره باید با تلاش مستمر موتور را گرم کنم!

 

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) عصیان آدم شومنی نیست اما ابر و باد و مه و خورشید و فلک دست به دست هم دادند تا در مقطعی کوتاه معروف شود. وگرنه به قول خودش او در دوران نهضت مقاومت مثل هزاران نفر دیگر به فعالیت زیرزمینی روی آورد و نه ترسوترین آنها بود و نه شجاع‌ترین آنها... هیچ حماسه‌ی آنچنانی هم نیافرید!

2) نهضت مقاومت در واقع مجموع فعالیت گروه‌های مستقل متعددی بود که در یک راستا عمل می‌کردند. در واقع خوش‌شانسی عصیان این بود که پس از جنگ به جای رهبر گروهی که در آن فعال بود در یک جلسه نه چندان مهم شرکت کرد و از قضا همان جلسه رسانه‌ای شد و عکسهایی از آن در روزنامه‌ها چاپ شد و...

3) عصیان به درستی سرگذشت خود را این‌گونه آغاز می‌کند: «زندگی من نیم‌قرن پیش از تولدم آغاز شد، در خانه‌ای واقع در ساحل بسفر که هرگز آن را ندیده‌ام، فاجعه‌ای رخ می‌دهد، فریادی طنین می‌افکند، موجی از جنون پراکنده می‌شود و تا ابد به ارتعاش در می‌آید. بدین ترتیب، من هنوز به دنیا نیامده بودم که بخش اعظمی از زندگی‌ام سپری شده بود.»

4) عبارت کلیدی و مورد علاقه من در قسمت مورد اشاره در بند 3 همانا پراکنده شدن موجی از جنون است... بعضی اتفاقات خواسته یا ناخواسته تبعاتی با خود به همراه می‌آورند که در حالت عادی کمتر کسی بین آن واقعه و برخی تبعات ارتباطی می‌یابد. مثلاً اگر کسی بین وضعیت کنونی ما و شکل‌گیری کشور اسرائیل ارتباط برقرار کند ممکن است ما او را به چیزهایی متهم کنیم! بین 1948 تا 1979 کلی فاصله است و آنجا کجا و اینجا کجا! اعتقاد به برتری نژادی و مذهبی همان پراکنده شدن موج جنون است و این منطقه هم که آمادگی لازم برای مجنون شدن را داشت.

5) از دمِ دست ترین و نزدیک‌ترین نشانه‌های آمادگی برای جنون همان قضیه کشتار ارامنه است... یا کشتارهای دیگری که در همان دوره در بخشهای دیگر امپراتوری عثمانیِ در حال احتضار رخ داد و بن‌مایه آنها همین تعصبات قومی-مذهبی بود. بنگر فرات خون است از یاشار کمال و زندگی بر شاهراه قدیم رم از واهان توتوونتس نمونه‌های موردی آن هستند.

6) در این منطقه واقعاً متنفر شدن از دیگران دلیل نمی‌خواهد!! با کمترین تحریک رگ‌ها باد می‌کند... تنها جایی که رگها باد نمی‌کند زیر سُرُم است که هم پرستار و هم بیمار نیاز به خودنمایی رگ‌ها دارد اما دریغ...!

7) در این منطقه همه خود را محق و قربانی بی‌عدالتی می‌دانند.

8) من که هیچ گونه امیدی برای خاموش شدن موتورهای تولید نفرت در منطقه ندارم. هی منطقه منطقه هم نکنم! باقی نقاط دیگر دنیا هم در این زمینه کارنامه سیاهی دارند. به هر حال ناامیدم... اما نویسنده در این داستان امیدوار است چرا که نشان می‌دهد علیرغم همه موانع و ناامیدی‌ها می‌توان و باید امیدوار بود که گشایشی حاصل شود. رهایی عصیان و اینکه روایتش را به گوش ما می‌رساند امیدوارکننده است.

9) این جمله را در زمینه علاقه عصیان برای ادامه تحصیل در فرانسه دوست داشتم: «در هجده سالگی، بیش از هر چیز دیگری می‌خواستم از زیر سایه پدر در آیم. من آن قدر که برای رفتن درس می‌خواندم، برای درس خواندن نمی‌رفتم.»  

10) « دیگران وقایع جنگ را دنبال می‌کردند اما، من نه. چه کسی پیروز می‌شد؟ چه کسی شکست می‌خورد؟ اهمیتی برایم نداشت. در جنگ خودم، من همان لحظه‌ای شکست خوردم که جنگ دیگران شروع شده بود.»